Islom svilizatsiyasining asosiy xarakterli belgilariva o’ziga xos xususiyatlari.
![Mavzu:Islom svilizatsiyasining asosiy xarakterli belgilariva o’ziga xos
xususiyatlari.
REJA:
1.Islom svilizatsiyasining vujudga kelish omillari.
2.Markaziy Osiyoda Islom svilizatsiyasining rivoji.
3.Xulosa](/data/documents/13122cb3-5f04-4a28-ab96-4ddf7b053d8a/page_1.png)
![ISLOM SIVILIZATSIYASINING VUJUDGA KELISH OMILLARI
Islom sivilizatsiyasi islomni qabul qilgan xalqlar madaniyatining
natijasidir. Islom yetib borgan mintaqalardagi madaniyat va sivilizatsiyalar
islom hazorasi bilan qo‘shilishi natijasida paydo bo‘lgan. Olimlar islom
hazorasining ikki turini ajratadilar. Birinchisi, asl islom hazorasi bo‘lib, u
o‘zida Yaratgan tomonidan berilgan ulkan diniy ta’limotni jamlaydi. Uni
“yaratilish” va “paydo bo‘lish” deb ham atashadi. Dastlab islomning asl
hazorasi mavjud bo‘lgan ediki, dunyo uni keyinchalik asta-sekin taniy
boshlagan. Ikkinchisi, musulmonlar tomonidan yaratilgan islom hazorasi
bo‘lib, ular bilim va tajriba natijasida ulkan hamda go‘zal sivilizatsiyani
yaratdilar. Bu ikki tur birlashib, yagona islom hazorasini tashkil etadi. Esdan
chiqarmaslik lozimki, islom sivilizatsiyasi keng ma’noda uni bunyod etish,
qurish, rivojlantirish, dunyoga yoyishda ishtirok etgan barcha musulmon
xalqlarining teng merosi sanaladi. Aslo uni ma’lum bir millatning “mahsuli”
deb bo‘lmaydi. Islom hazorasi shu tarzda asrlar osha yaratildi, rivojlandi,
boshqa sivilizatsiyalarga o‘z ta’sirini o‘tkazdi.“Sivilizatsiya” so‘ziga ilmiy
soha vakillari tomonidan turlicha ta’riflar berilgan. Biroq ular ichida
kengqamrovli va umumiy xususiyatga ega bo‘lgan quyidagi ta’rifni alohida
aytish mumkin: “sivilizatsiya bu – taraqqiyot va e’tiqodiy asoslar, insonning
ilmiy tafakkuri, ilm-fan, adabiyot, odob-axloq kabi turli sohalardagi faoliyati
hamda bularning natijasida paydo bo‘ladigan hayot yo‘li, tafakkur
mahsulidir”. Ushbu ta’rifning xususiyati shundaki, bu yerda sivilizatsiyani
insoniyat faoliyati bilan bir qatorda tabiiy in’om etiladigan hayot
qonuniyatlari, diniy asoslar ham natijasi sifatida baholangan.Islom
sivilizatsiyasining arabcha nomlanishi “al-hazora al-islamiya” bo‘lib, bu
yerdagi al-hazora so‘zi ko‘chmanchi, badaviy tarzida yashamaydigan, balki
o‘troqlashgan holda madaniy hayot kechiradigan ma’nolarini anglatadi. Shu
o‘rinda ta’kidlash kerakki, ushbu so‘zga dastlabki ta’rif bergan olimlar uni](/data/documents/13122cb3-5f04-4a28-ab96-4ddf7b053d8a/page_2.png)
![hayot uchun zarur narsalardan ortiqcha bo‘ladigan har qanday narsalarni al-
hazora deb hisoblaganlar. Unga birinchilardan ta’rif bergan olimlar qatorida
XIV asrda yashagan buyuk musulmon faylasufi va tarixchisi Ibn Xaldun
shunday degan: “sivilizatsiya bu – farovonlik sirlarini yaxshi bilish, taom,
kiyim, yotoq, bino va yashash uchun barcha vositalarni qo‘llay olishdir”. Ibn
Xaldun sivilizatsiyani yashash uchun zarur narsalarga ziyoda bo‘ladigan
odatiy holatlar deya baholab, bu ziyodalik farovonlik va sivizilatsiyaga
intilayotgan xalqlarda turlicha, ya’ni kimdir ko‘proq va yana kimdir kamroq
erishishi mumkin deb bilgan. Shu ma’noda Ibn Xaldun G‘arb
mutafakkirlaridan, jumladan britaniyalik tarixchi Arnold Toyinbiydan oldin
tsivizilatsiyaga ta’rif bergan deyishga etarlicha asoslar mavjud2.Yana bir
musulmon olimi Ibn al-Azraq garchi tsivilizatsiyani ijobiy hodisa sifatida
baholamasa-da, biroq u ham dastlabkilar qatorida uni izohlagan olimlardan
sanaladi: “sivizilatsiya eng mukammal madaniyat bo‘lib, u gohida fasodga
olib borishi mumkin. Shuningdek u yaxshilikdan uzoq yomonlik bo‘lib, kim
undan salomat bo‘lsa, yaxshilikka yaqin bo‘libdi” .Sivilizatsiya mohiyatan
keng tushuncha bo‘lgani uchun ham, unga ko‘plab ta’riflar berilgan.
“sivilizatsiya so‘zi lotincha “grajdanlik”, “davlatchilik” so‘zidan kelib
chiqqan. G‘arb tadqiqotlari qarashlarida ushbu so‘z XVI asr
ma’rifatparvarlarining urushlarsiz hamda ruhoniylar ta’siridan ozod jamiyat
uchun kurashishlari jarayonida fanga kirib kelgani hamda u jamiyat
taraqqiyotining darajasini belgilovchi tushunchaligi ta’kidlanadi. Shuningdek
sivilizatsiya jamiyat taraqqiyotidagi uchta katta davr, ya’ni yovvoyilik,
vahshiylik va tsivilizatsiyani bosib o‘tgan hamda yozuv va davlatning kelib
chiqishi bilan boshlangani, dastlabki sivizilizatsiya bundan chamasi 6 ming
yillar muqaddam Misrda boshlangani aytiladi. U bilan turli xil dinlar,
gumanistik va ahloqiy qadriyatlar keng tarqalgan.](/data/documents/13122cb3-5f04-4a28-ab96-4ddf7b053d8a/page_3.png)
![MARKAZIY OSIYODA ISLOM SIVILIZATSIYASINING RIVOJI
Islom sivilizatsiyasi o‘rta asrlarda o‘zining yetuk darajasiga etdi. G‘arb
dunyosining ayrim vakillari bu paytni “zulmat” davri, deya hisoblab turgan
bir vaqtda ajdodlarimiz nurli davrni boshidan o‘tkazganlar. Vaholanki,
amerikalik olim Jorj Sarton o‘zining “Introduction to the History of Science”
(“Fan tarixiga kirish”) nomli kitobida ilmiy bosqichlarni yarim asrlardan
iborat 50 yillik bir necha davrlarga bo‘lib chiqqan. Xususan, 750 yildan 1100
yilgacha – 350 yil mobaynida yashagan olimlarning nomlarini sanab o‘tgan.
Diqqat bilan kuzatgan o‘quvchi ushbu olimlar musulmon olami vakillari
ekaniga amin bo‘ladi. Bunday olimlar qatorida kimyo, matematika, tibbiyot,
geografiya, falakiyot, tabiiy ilmlarda ulkan faoliyat olib borgan Jobir ibn
Hayyon, Muhammad Xorazmiy, Abu Bakr Roziy, Mas’udiy, Abul Vafo, Abu
Rayhon Beruniy, Umar Xayyom singari arab, turk, afg‘on, fors musulmon
olimlari keltiriladi.Kitobning davomida 1100 yildan boshlab keyingi 250 yil
mobaynida Ibn Rushd, Tusiy, Ibn Nafis kabi musulmon olimlari bilan bir
qatorda evropalik olimlarning faoliyatlari kuzatiladi. Shu paytdan boshlab,
g‘arb dunyosi islom olamidagi ilmlarni o‘rganib, tarjima qilishni
boshlaganlarki, ayni jarayon bugungi kungacha ham davom etib kelmoqda.
Bu tarixiy haqiqatni juda ko‘plab olimlar e’tirof etmoqdalar. Buni o‘tgan asr
davomida insoniyat hayoti rivojiga samarali hissa qo‘shgan 2000 talik
kishilar ro‘yxatiga kiritilib, Kembridj universiteti jamoasi nomzodi,
Germaniyada yashovchi, arab-musulmon olimi Doktor Muhammad Mansur
ham ta’kidlaydi. Agar tsivilizatsiya umumiy mohiyatiga ko‘ra, insonning
moddiy va ma’naviy sohalardagi hayotiy ehtiyojlarini qondirar ekan, islom
tsivilizatsiyasi barcha davrlarda bunday ehtiyojlarni qondira olgan. Chunki, u
musulmon ummatining asrlar osha hayotni yanada yaxshilash, insonni
baxtiyor qilish yo‘lidagi umumiy harakati natijasidir. Ushbu ma’noda u
barcha asrlarda barcha savollariga javob bera olgan va shak-shubhasiz dunyo](/data/documents/13122cb3-5f04-4a28-ab96-4ddf7b053d8a/page_4.png)
![tsivilizatsiyasi sifatida yashab kelgan. Shu bilan birga u aslo nizo va urush
madaniyati bo‘lmagan. Ushbu jihatdan qaraganda, islom hazorasi zamonaviy
Evropa tsivilizatsiyasiga tibbiyot, farmatsevtika, kimyo, matematika, fizika,
astronomiya singari bilimlari bilan tamal toshini qo‘ygan deyish mumkin.
Natijada G‘arb uyg‘onish davri tezlashdi va fanning turli yangi sohalari
paydo bo‘ldi, ko‘plab ilmiy yutuqlarga erishildi. Bunday ta’sir hozirgacha
davom etib kelayotgani ham inkor etib bo‘lmas ayni haqiqatdir.O‘rta
asrlarning mashhur musulmon olimi Ibn Xaldun o‘zining “Muqaddima”
kitobida Markaziy Osiyo va xususan, Movarounnahr haqida gapirib, ushbu
hududning islomgacha ham yuksak madaniyatga egaligini, bu din kirib
kelgach esa, u yanada rivojlangani, ulkan ma’rifiy tamaddunga aylangani,
islom madaniyati yuqori cho‘qqiga chiqqanini tilga oladi.Ushbu qadim zamin
asrlar davomida “ilmu ma’rifat o‘chog‘i” bo‘lgani, “Islom dinining quvvati”
bo‘lgan Buxoro, “Yer yuzining sayqali” deya e’tirof etilgan Samarqand,
“Islom gumbazi” deb ulug‘langan Kesh kabi shaharlari, Xorazmiy, Termiziy,
Shoshiy, Farg‘oniy, Marg‘iloniy singari yuzlab allomalari bilan dunyoga
mashhur bo‘lib kelganini eslamaslikning iloji yo‘q.Fan, ta’lim, madaniyat
masalalari bo‘yicha Islom tashkiloti – ISESCO bosh direktori Abdulaziz at-
Tuvayjiriy ham 2017 yilning avgust oyida O‘zbekistonga tashrifi asnosida
mamlakatimizning islom tsivilizatsiyasi rivojidagi roliga alohida urg‘u berib,
islom dini Arabistonda vujudga kelgan bo‘lsa ham, biroq uning rivoji boshqa
diyorlarda, jumladan, Movarounnahrda kechganini alohida ta’kidlab o‘tdi
hamda yurtimizdan etishib chiqqan Imom Buxoriy, Imom Termiziy, Mahmud
Zamaxshariy kabi allomalarning xizmatlariga to‘xtaldi.Bu borada
gapirganda, ayniqsa yurtimizda xalqaro YUNESKO tashkiloti tomonidan
e’tirof etilib, madaniy meros ro‘yxatiga kiritilgan qo‘lyozma asarlar soni 100
mingdan ziyodni tashkil etishi, bebaho durdonalarning katta bir qismi
O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Sharqshunoslik institutining](/data/documents/13122cb3-5f04-4a28-ab96-4ddf7b053d8a/page_5.png)
![qo‘lyozmalar fondida, shuningdek O‘zbekiston musulmonlari idorasi
kutubxonasi, Toshkent islom universiteti Manbalar xazinasida saqlanishini
alohida ta’kidlash kerak. Yana bir muhim jihat shundaki, barcha
musulmonlarning eng muqaddas kitobi – Qur’oni karimning eng qadimiy
qo‘lyozma nusxasi sanalgan Usmoni Mushafi Toshkentda
saqlanadi.Hammamizga ma’lumki, dunyoda Istanbul, Iskandariya, London,
Parij, Moskva singari eng sara qo‘lyozma fondlari mavjud. Biroq bular
orasida Toshkent fondi ulardan hech bir jihati bilan ham qolishmaydi.
Toshkentdagi Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik institutini
jahon ilm-fani tarixida o‘chmas iz qoldirgan Muhammad Xorazmiy, Ahmad
Farg‘oniy, Abu Nasr Forobiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali Ibn Sino,
Mahmud Zamahshariy, Mirzo Ulug‘bek, Ali Qushchi singari yuzlab ulug‘
ajdodlarimizning matematika, astronomiya, fizika, kimyo, geodeziya,
farmakologiya, tibbiyot kabi aniq fanlar bilan birga, tarix, geografiya, falsafa,
madaniyat va san’at, arxitektura sohalarida yaratgan asarlari boyitib turadi.
Hech shubhasiz aytish mumkinki, bunday buyuk zotlarning ilmiy g‘oya va
kashfiyotlari jahon ilm-fani va tsivilizatsiyasi rivojida o‘zining ulkan izini
qoldirgan.Bundan tashqari, bu erda musulmon olamida e’tirof etilgan Imom
Buxoriy, Imom Termiziy, Abu Mansur Moturudiy, Abu Muin Nasafiy,
Qaffol Shoshiy, Burhoniddin Marg‘inoniy, Mahmud Zamaxshariy,
Bahouddin Naqshband kabi allomalarning noyob qo‘lyozmalari ham
saqlanmoqdaki, ular hadis, tafsir, aqida, islom huquqshunosligining usulul
fiqh, furuul fiqh, fatvo, ilmul xilofiyot kabi sohalari, tasavvuf, islom tarixi,
arab tilshunosligi va lug‘atshunosligi, nahv, sarf, balog‘at, fasohat kabi islom
ilmlaridagi benazir kitoblari bilan yurtimiz ilmu fanini dunyoga keng
tanitganlar.Mustaqil O‘zbekistonda 300 dan ortiq ilmiy tadqiqot
muassasalari, ilmiy ishlab chiqarish korxonalari, innovatsiya markazlari
faoliyat olib bormoqda. Hozirda “Jaholatga qarshi – ma’rifat” shiori ostida](/data/documents/13122cb3-5f04-4a28-ab96-4ddf7b053d8a/page_6.png)
![Islom sivilizatsiyasi markazi barpo etilmoqda. Imom Buxoriy va Imom
Termiziy nomlaridagi xalqaro ilmiy tadqiqot markazlari respublikada sohaga
oid ilmiy faoliyatni yanada rivojlanishiga munosib hissa qo‘shadi. Toshkent
islom universiteti tarkibida ISESCOning maxsus kafedrasi faoliyat olib
bormoqda. Bundan tashqari, 9 o‘rta maxsus va 2 ta oliy islom bilim yurtlari
diniy sohadagi mutaxassislar ehtiyojini qondirishga xizmat qiladi. Umuman
olganda, bugungi kunda asrlar mobaynida islom hazorasi rivojiga katta ta’sir
etgan ulkan ma’naviy merosni o‘rganish va uni yanada boyitish bo‘yicha
qator ishlar amalga oshirilmoqda. Islom sivilizatsiyasining bugungi holati
musulmon dunyosi egallashi lozim bo‘lgan mavqega etib bormagani
ko‘pchilikka ma’lum. Shu bilan birga unga nisbatan “tanazzul davri” deyish
ham to‘g‘ri bo‘lmaydi. Chunki bunday baho insof qilinmay, asl ahvolni
to‘g‘ri yoritmaslik sanaladi. Islom sivilizatsiyasining tanazzuli, tushishi yoki
so‘nishi haqidagi nazariyalar ko‘plab dalil va qarashlar bilan xato ekanligi
isbotlangan. Jumladan, Tarixchi Arnold Toyinbi “sivilizatsiyalar inqirozi” (
تاراضحلا رايهنا ىنعم ) tushunchasiga batafsil sharh bergan dastlabki shaxslardan
biri hisoblanadi. Uning “A Study of History” (“ خيراتلا ةسارد رصتخم ” ) asarining
misrlik mutafakkir Fuod Muhammad Shibl tomonidan tarjima qilinib, nashr
ettirilgan kitobida shunday deyiladi: “Inqiroz bu – rivojlanishdan butunlay
to‘xtash degani emas. Chunki tarix jamiyat hayoti rivojiga biror bir chegara
borligiga guvoh bo‘lmagan. Rivojlanishdan to‘xtash tirik mavjudotda tabiiy
hol, biroq kishilik jamiyatida bunday emas”. Shu sababli jamiyat tarixida
o‘sish, rivojlanish bosqichlari muntazam o‘zgarib turaveradi. Toyinbi ham
“inqiroz” so‘zini ushbu ma’noda qo‘llagan. Tarixda paydo bo‘lgan
sivilizatsiyalar ham oldingi biror bir sivilizatsiyaning o‘rnida yoki uning
tanazzuli natijasida vujudga kelgan” .Musulmon olamidagi ko‘plab
jabhalardagi zaiflik, ilmu fanning etarli darajada rivojlanmagani,
taraqqiyotning etarli emasligi, ayrim mamlakatlardagi ijtimoiy va iqtisodiy](/data/documents/13122cb3-5f04-4a28-ab96-4ddf7b053d8a/page_7.png)
![holatlar vaqtinchalik hamda uzoq davom etmaydigan jarayondir. Bularning
davomidan boshqa bosqichlar ham keladi. Chunki bu jarayon borliq
qonuniyatlari va sivilizatsiyalar tabiatiga xosdir. Albatta, insoniyat tarixida
ketma-ket keluvchi sivilizatsiyalar borasida bunday chuqur mulohaza yuritish
bilan islom hazorasining bugungi kundagi ta’siri, natijalari va uning
davomiyligi borasida hech ikkilanmay fikr aytish mumkin.Ayni damda
dunyoda kechayotgan ayrim hodisalar, joriy o‘zgarishlar hamda yuzaki
voqealarga qarab zamonaviy islom tsivilizatsiyasiga to‘liqligicha baho berib
bo‘lmaydi. Sivilizatsiyalar cheklangan vaqtdagi tarixiy voqealar bilan bog‘liq
emas. Ta’kidlash kerakki, islom sivilizatsiyasi hozirda ham yashovchan
bo‘lib, uni ko‘p o‘rinlarda kuzatish mumkin. Global o‘zgarishlar oldida
turgan bugungi musulmon dunyosi azaliy qadriyatlarini rivojlanish,
taraqqiyot, ilmu fan, zamonaviy yutuqlar bilan uyg‘un holda tiklashga
intilmoqda. So‘nggi yillarda ilm-fan, madaniyat taraqqiyoti yo‘lida qator
anjumanlar, hamkorliklar kabilarning amalga oshirilishi fikrimizni
tasdiqlaydi. Shuni ham aytish kerakki, ijobiy tashabbuslarga sabab bo‘luvchi
omillardan biri hayot bilan jo‘shib turgan madaniy ongda ham qator ijobiy
siljishlar mavjud. Bu esa, musulmon dunyosi kelajagini belgilashda hal
qiluvchi omil bo‘lishi mumkin.Bir so‘z bilan aytganda, islom
sivizilatsiyaning ildizlari salomat, unga hech qanday zarar etmagan.
Musulmonlar esa, bugungilik kunida bu ildizni keng tomir orttirishi va qayta
tiriltirishiga mas’uldirlar. Hayotimizda kechayotgan ulkan o‘zgarishlarga
intilishlarni ko‘rib aytish mumkinki, islom sivilizatsiyasi uchinchi ming
yillikda o‘zining “uyg‘onish” davrini qaytadan boshlaydi](/data/documents/13122cb3-5f04-4a28-ab96-4ddf7b053d8a/page_8.png)
![Islom svilizatsiyasining asosiy xarakterli belgilariva o’ziga xos
xususiyatlari.XULOSA
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, islom sivilizatsiyasi asrlar osha
o‘zining yangilanib turuvchi, o‘zgarishlar bilan hamohang bo‘ladigan,
rivojlanishlarga moslashadigan, insoniyat sivilizatsiyalariga zid
bo‘lmaydiganligini isbotlab berdi. Islom sivilizatsiyasi bunyodkorlari bo‘lgan
musulmonlar taraqqiyot va uning mazmun-mohiyatini o‘zlashtirdilar, uning
asoslarini yaratdilar, hayotlarida amaliy jihatlarini shakllantirdilar. Islom
sivilizatsiyaning ortga qaytish bosqichida esa, musulmonlar islom asoslari va
islom sivilizatsiyasining bosh maqsadi bo‘lgan rivojlanish g‘oyasidan
chekindilar. Natijada ular zaiflashdi va taraqqiyotdan qolib ketdilar. Lekin
islom sivilizatsiyasining asoslari salomat, zamonlarning o‘tishi uni o‘zgartirib
yubormadi. Shu tarzda musulmonlarning faoliyatlari ularning
sivilizatsiyasida aks etmoqda. Ularning o‘zlari islom tsivilizatsiyasining ham
quruvchilari va ham saqlovchilaridirlar. Shunday ekan, musulmonlarning
taraqqiyotdan ortda qolishi islom sivilizatsiyasining qismatiga aylandi.Bugun
islom olami insoniyat tamaddunini rivojlantirishga yaqin turibdi va qo‘ldan
boy berilgan barcha sohani egallashga harakat qilmoqda. Chunki
bashariyatga ma’rifatning turli sohalarini taqdim qilgan va taraqqiyotni ato
etgan islom sivilizatsiyasi yana rivojlantirish salohiyatiga ega. U go‘yo qalin
bulutlar orasidan chaqnab chiqadigan zarrin nurlardek olamni yoritishi
mumkin. Aniqki, islom tsivilizatsiyasi ertaning tsivilizatsiyasi. Islom dunyosi
bugungi holida qolib ketmaydilar, bu uzoq davom etmaydi ham. Chunki bu
holat tabiiy jarayon va insoniyatning hayot yo‘liga to‘g‘ri kelmaydi.
Musulmonlar o‘z tsivilizatsiyalarini yangidan barpo qilishlari uchun o‘zaro
jipslashishlari va bir-birlariga yordam berishlari lozim. Shundagina ularning
tsivilizatsiyalari barcha insoniyatga yana namuna bo‘la oladi. Aslida ham](/data/documents/13122cb3-5f04-4a28-ab96-4ddf7b053d8a/page_9.png)
![islom sivilizatsiyasining rivojlanishi musulmonlarning buguni va kelajagi
uchun ulkan mas’uliyatdir.](/data/documents/13122cb3-5f04-4a28-ab96-4ddf7b053d8a/page_10.png)
Mavzu:Islom svilizatsiyasining asosiy xarakterli belgilariva o’ziga xos xususiyatlari. REJA: 1.Islom svilizatsiyasining vujudga kelish omillari. 2.Markaziy Osiyoda Islom svilizatsiyasining rivoji. 3.Xulosa
ISLOM SIVILIZATSIYASINING VUJUDGA KELISH OMILLARI Islom sivilizatsiyasi islomni qabul qilgan xalqlar madaniyatining natijasidir. Islom yetib borgan mintaqalardagi madaniyat va sivilizatsiyalar islom hazorasi bilan qo‘shilishi natijasida paydo bo‘lgan. Olimlar islom hazorasining ikki turini ajratadilar. Birinchisi, asl islom hazorasi bo‘lib, u o‘zida Yaratgan tomonidan berilgan ulkan diniy ta’limotni jamlaydi. Uni “yaratilish” va “paydo bo‘lish” deb ham atashadi. Dastlab islomning asl hazorasi mavjud bo‘lgan ediki, dunyo uni keyinchalik asta-sekin taniy boshlagan. Ikkinchisi, musulmonlar tomonidan yaratilgan islom hazorasi bo‘lib, ular bilim va tajriba natijasida ulkan hamda go‘zal sivilizatsiyani yaratdilar. Bu ikki tur birlashib, yagona islom hazorasini tashkil etadi. Esdan chiqarmaslik lozimki, islom sivilizatsiyasi keng ma’noda uni bunyod etish, qurish, rivojlantirish, dunyoga yoyishda ishtirok etgan barcha musulmon xalqlarining teng merosi sanaladi. Aslo uni ma’lum bir millatning “mahsuli” deb bo‘lmaydi. Islom hazorasi shu tarzda asrlar osha yaratildi, rivojlandi, boshqa sivilizatsiyalarga o‘z ta’sirini o‘tkazdi.“Sivilizatsiya” so‘ziga ilmiy soha vakillari tomonidan turlicha ta’riflar berilgan. Biroq ular ichida kengqamrovli va umumiy xususiyatga ega bo‘lgan quyidagi ta’rifni alohida aytish mumkin: “sivilizatsiya bu – taraqqiyot va e’tiqodiy asoslar, insonning ilmiy tafakkuri, ilm-fan, adabiyot, odob-axloq kabi turli sohalardagi faoliyati hamda bularning natijasida paydo bo‘ladigan hayot yo‘li, tafakkur mahsulidir”. Ushbu ta’rifning xususiyati shundaki, bu yerda sivilizatsiyani insoniyat faoliyati bilan bir qatorda tabiiy in’om etiladigan hayot qonuniyatlari, diniy asoslar ham natijasi sifatida baholangan.Islom sivilizatsiyasining arabcha nomlanishi “al-hazora al-islamiya” bo‘lib, bu yerdagi al-hazora so‘zi ko‘chmanchi, badaviy tarzida yashamaydigan, balki o‘troqlashgan holda madaniy hayot kechiradigan ma’nolarini anglatadi. Shu o‘rinda ta’kidlash kerakki, ushbu so‘zga dastlabki ta’rif bergan olimlar uni
hayot uchun zarur narsalardan ortiqcha bo‘ladigan har qanday narsalarni al- hazora deb hisoblaganlar. Unga birinchilardan ta’rif bergan olimlar qatorida XIV asrda yashagan buyuk musulmon faylasufi va tarixchisi Ibn Xaldun shunday degan: “sivilizatsiya bu – farovonlik sirlarini yaxshi bilish, taom, kiyim, yotoq, bino va yashash uchun barcha vositalarni qo‘llay olishdir”. Ibn Xaldun sivilizatsiyani yashash uchun zarur narsalarga ziyoda bo‘ladigan odatiy holatlar deya baholab, bu ziyodalik farovonlik va sivizilatsiyaga intilayotgan xalqlarda turlicha, ya’ni kimdir ko‘proq va yana kimdir kamroq erishishi mumkin deb bilgan. Shu ma’noda Ibn Xaldun G‘arb mutafakkirlaridan, jumladan britaniyalik tarixchi Arnold Toyinbiydan oldin tsivizilatsiyaga ta’rif bergan deyishga etarlicha asoslar mavjud2.Yana bir musulmon olimi Ibn al-Azraq garchi tsivilizatsiyani ijobiy hodisa sifatida baholamasa-da, biroq u ham dastlabkilar qatorida uni izohlagan olimlardan sanaladi: “sivizilatsiya eng mukammal madaniyat bo‘lib, u gohida fasodga olib borishi mumkin. Shuningdek u yaxshilikdan uzoq yomonlik bo‘lib, kim undan salomat bo‘lsa, yaxshilikka yaqin bo‘libdi” .Sivilizatsiya mohiyatan keng tushuncha bo‘lgani uchun ham, unga ko‘plab ta’riflar berilgan. “sivilizatsiya so‘zi lotincha “grajdanlik”, “davlatchilik” so‘zidan kelib chiqqan. G‘arb tadqiqotlari qarashlarida ushbu so‘z XVI asr ma’rifatparvarlarining urushlarsiz hamda ruhoniylar ta’siridan ozod jamiyat uchun kurashishlari jarayonida fanga kirib kelgani hamda u jamiyat taraqqiyotining darajasini belgilovchi tushunchaligi ta’kidlanadi. Shuningdek sivilizatsiya jamiyat taraqqiyotidagi uchta katta davr, ya’ni yovvoyilik, vahshiylik va tsivilizatsiyani bosib o‘tgan hamda yozuv va davlatning kelib chiqishi bilan boshlangani, dastlabki sivizilizatsiya bundan chamasi 6 ming yillar muqaddam Misrda boshlangani aytiladi. U bilan turli xil dinlar, gumanistik va ahloqiy qadriyatlar keng tarqalgan.
MARKAZIY OSIYODA ISLOM SIVILIZATSIYASINING RIVOJI Islom sivilizatsiyasi o‘rta asrlarda o‘zining yetuk darajasiga etdi. G‘arb dunyosining ayrim vakillari bu paytni “zulmat” davri, deya hisoblab turgan bir vaqtda ajdodlarimiz nurli davrni boshidan o‘tkazganlar. Vaholanki, amerikalik olim Jorj Sarton o‘zining “Introduction to the History of Science” (“Fan tarixiga kirish”) nomli kitobida ilmiy bosqichlarni yarim asrlardan iborat 50 yillik bir necha davrlarga bo‘lib chiqqan. Xususan, 750 yildan 1100 yilgacha – 350 yil mobaynida yashagan olimlarning nomlarini sanab o‘tgan. Diqqat bilan kuzatgan o‘quvchi ushbu olimlar musulmon olami vakillari ekaniga amin bo‘ladi. Bunday olimlar qatorida kimyo, matematika, tibbiyot, geografiya, falakiyot, tabiiy ilmlarda ulkan faoliyat olib borgan Jobir ibn Hayyon, Muhammad Xorazmiy, Abu Bakr Roziy, Mas’udiy, Abul Vafo, Abu Rayhon Beruniy, Umar Xayyom singari arab, turk, afg‘on, fors musulmon olimlari keltiriladi.Kitobning davomida 1100 yildan boshlab keyingi 250 yil mobaynida Ibn Rushd, Tusiy, Ibn Nafis kabi musulmon olimlari bilan bir qatorda evropalik olimlarning faoliyatlari kuzatiladi. Shu paytdan boshlab, g‘arb dunyosi islom olamidagi ilmlarni o‘rganib, tarjima qilishni boshlaganlarki, ayni jarayon bugungi kungacha ham davom etib kelmoqda. Bu tarixiy haqiqatni juda ko‘plab olimlar e’tirof etmoqdalar. Buni o‘tgan asr davomida insoniyat hayoti rivojiga samarali hissa qo‘shgan 2000 talik kishilar ro‘yxatiga kiritilib, Kembridj universiteti jamoasi nomzodi, Germaniyada yashovchi, arab-musulmon olimi Doktor Muhammad Mansur ham ta’kidlaydi. Agar tsivilizatsiya umumiy mohiyatiga ko‘ra, insonning moddiy va ma’naviy sohalardagi hayotiy ehtiyojlarini qondirar ekan, islom tsivilizatsiyasi barcha davrlarda bunday ehtiyojlarni qondira olgan. Chunki, u musulmon ummatining asrlar osha hayotni yanada yaxshilash, insonni baxtiyor qilish yo‘lidagi umumiy harakati natijasidir. Ushbu ma’noda u barcha asrlarda barcha savollariga javob bera olgan va shak-shubhasiz dunyo
tsivilizatsiyasi sifatida yashab kelgan. Shu bilan birga u aslo nizo va urush madaniyati bo‘lmagan. Ushbu jihatdan qaraganda, islom hazorasi zamonaviy Evropa tsivilizatsiyasiga tibbiyot, farmatsevtika, kimyo, matematika, fizika, astronomiya singari bilimlari bilan tamal toshini qo‘ygan deyish mumkin. Natijada G‘arb uyg‘onish davri tezlashdi va fanning turli yangi sohalari paydo bo‘ldi, ko‘plab ilmiy yutuqlarga erishildi. Bunday ta’sir hozirgacha davom etib kelayotgani ham inkor etib bo‘lmas ayni haqiqatdir.O‘rta asrlarning mashhur musulmon olimi Ibn Xaldun o‘zining “Muqaddima” kitobida Markaziy Osiyo va xususan, Movarounnahr haqida gapirib, ushbu hududning islomgacha ham yuksak madaniyatga egaligini, bu din kirib kelgach esa, u yanada rivojlangani, ulkan ma’rifiy tamaddunga aylangani, islom madaniyati yuqori cho‘qqiga chiqqanini tilga oladi.Ushbu qadim zamin asrlar davomida “ilmu ma’rifat o‘chog‘i” bo‘lgani, “Islom dinining quvvati” bo‘lgan Buxoro, “Yer yuzining sayqali” deya e’tirof etilgan Samarqand, “Islom gumbazi” deb ulug‘langan Kesh kabi shaharlari, Xorazmiy, Termiziy, Shoshiy, Farg‘oniy, Marg‘iloniy singari yuzlab allomalari bilan dunyoga mashhur bo‘lib kelganini eslamaslikning iloji yo‘q.Fan, ta’lim, madaniyat masalalari bo‘yicha Islom tashkiloti – ISESCO bosh direktori Abdulaziz at- Tuvayjiriy ham 2017 yilning avgust oyida O‘zbekistonga tashrifi asnosida mamlakatimizning islom tsivilizatsiyasi rivojidagi roliga alohida urg‘u berib, islom dini Arabistonda vujudga kelgan bo‘lsa ham, biroq uning rivoji boshqa diyorlarda, jumladan, Movarounnahrda kechganini alohida ta’kidlab o‘tdi hamda yurtimizdan etishib chiqqan Imom Buxoriy, Imom Termiziy, Mahmud Zamaxshariy kabi allomalarning xizmatlariga to‘xtaldi.Bu borada gapirganda, ayniqsa yurtimizda xalqaro YUNESKO tashkiloti tomonidan e’tirof etilib, madaniy meros ro‘yxatiga kiritilgan qo‘lyozma asarlar soni 100 mingdan ziyodni tashkil etishi, bebaho durdonalarning katta bir qismi O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Sharqshunoslik institutining