НА Қ Л , РИВОЯТ, БОВА Р ВА ДУО Ҳ ОИ МА РДУМ На қ ш а : 1. Хусусияти жанр ӣ ва мундари ҷ аи ғ оявии на қ л ва ривоят ҳ ои хал қӣ 2. Бовару шугун ҳ ои хал қ ӣ ва хусусияти жанрии он ҳ о 3. Мавз ӯ ъ ва мун дари ҷ аи бовар ва шугун ҳ о и хал қ ӣ 4. Сохт ва шакли шугун ҳ ои хал қ ӣ 5. Хусусияти жанр ӣ ва мазмуну мундари ҷ аи дуо ҳ ои мардум

На қ л у ри воят ҳ о яке аз намуд ҳ ои э ҷ одиёти шифо ҳ ии хал қ ба шумор меравад . Дар он ҳ о фа ҳ миш , дониш , андеша , фикру муло ҳ иза , хуллас а қ идаи мардум дар бораи зиёратго ҳҳ о , ёдгори ҳ ои қ адимии таърих ӣ , сардору сарварон ва арбобони намоёни давлат ӣ , пешвоёни бар ҷ астаи илму адабиёт, па ҳ лавонон ва ғ айра на қ л карда мешаванд . Аз ин рў , дар гуфтугўи одамон го ҳ о ба ҷ ои калимаи «ривоят» калимаи «на қ л» омада , го ҳ о ҳ ардуи ин калима як ҷ оя барои ифодаи як фикр хизмат мекунанд . Жанри на қ лу ривоят хусусияти иттило ӣ норанд , зеро асоси он ҳ о маълумот додан дар бораи касе, чизе ё макон аст. Чунончи, инсон метавонад ягон во қ еа ё ҳ одисаи дидаашро на қ л кунад . Азбаски во қ еа аз хотир гуфта мешавад , он хусусияти ҳ ам на қ л ва ҳ ам ёддоштро дорост . Фар қ и на қ л аз ёддошт аз он иборат аст , ки дар ёддошт б евосита во қ еаи бо худи муаллиф рухдода ва ё ҳ одесае , ки вай шо ҳ иди он аст , зикр мегардад , на қ лро бошад , г ӯ янда аз дидаву шунида ҳ ояш баён мекунад , яъне иштироки ӯ му ҳ им нест . Дар ривоят низ г ӯ янда шо ҳ иди во қ еа нест , яъне он аз насл ба насл , аз аср ба аср ин ти қ ол меёбад . Дар ин бора М.Мавлонова иброз медорад, ки “На қ лу ривоят ҷ анбаи во қ е ӣ доранд , аммо азбаски ривоят ҳ о ғ олибан аз давраи бостон ё классик ӣ то замони мо омада расидаанд , та ҳ аввул пазируфта аз во қ еият дур рафтаанд” 1 . 1 Мавлонова М. Фолклори то ик. Комплекси таълим -метод . – Ху анд: Ношир, 2016. – С. 79ҷ ӣ ӣ ҷ

На қ лу ривоят шакл , сохт ва услу би устувор доранд. Он ҳ о шаклан хурд , аз ли ҳ ози забону баёнашон сода ва фа ҳ мо мебошанд . Но қ илон ва ровиён манзара ва во қ еа ҳ оро дар иртибот бо биниш ва назардошти худ бо муболи ғ аи зиёд ва ё баръакс , хеле одд ӣ баён менамоянд . Сохти он ҳ о устувор аст , аксаран г ӯ яндагон суханашонро бо “мег ӯ яд , ки ... ” , “ривоят аст , ки ... ” , “на қ л мекунанд , ки ... ” , “як ва қ те ... ” , “замоне ... ” о ғ оз менамоянд . Фолклоршинос Додо ҷ он Обидов ривоят ҳ ои то ҷ икиро аз р ӯ и мавз ӯ ъ ва мундари ҷ аашон ба н ҳӯ гур ҳ ӯ ҷ удо кардааст . Бисёр на қ лу ривоят ҳ о аз хусуси қ а ҳ рамон ӣ ва корнамои ҳ ои па ҳ лавонон ва дигар шахсони таърих ӣ маълумот меди ҳ анд . Як қ атор ривоят ҳ ои дигар бошанд , дар бораи қ увва ҳ ои бад ӣ ва бадбахтиовар на қ л мекунанд , ки дар ин қ абил ривоят ҳ о одатан дев , ҷ ин , пар ӣ , албаст ӣ ва ғ айра ҳ о амал мекуна нд ва он ҳ о то андозае ба афсона ҳ ои се ҳ рнок монанд ӣ доранд . Яке аз қ а ҳ рамонони ин қ абил ривоят ҳ о Хў ҷ аи Хизр аст . Гўё касе , ки ба дидани Хў ҷ аи Хизр муваффа қ гардад , ба муроду ма қ сади худ мерасад . Хў ҷ аи Хизр дар тасаввуроти хал қ ҳ амчун ра ҳ намо , мушкилкушо , ба амал оварандаи тамоми орзую ҳ авас ҳ ои одамон на қ ш бастааст . Қ исме аз ривоят ҳ о бошанд , ба Лу қ мони Ҳ аким , Сино , Ҷ ом ӣ , ки дар байни хал қ ҳ амчун табиби ҳ ози қ , дармонбахши бе ҳ амтою одами доно маш ҳ ур гардидааст , бахшида шудааст . Дар бораи

ҳ айвонот , паррандагон , хазанда ҳ о низ бисёр на қ лу ривоят ҳ о мав ҷ уданд . Оид ба ҷ ирм ҳ ои осмон ӣ – офтоб , мо ҳ ва ситорагон , доир ба гиё ҳ у растани ҳ о , номи ҷ у ӯ рофии ма ҳ ал ҳ о , дар бораи ҷ аннат ва дузах , оид ба зиндаг ӣ ва кору пайкори пай ғ амбарону сарварони дини ислом – Му ҳ аммад ( а ), Ал ӣ (а), Имом Ҳ усайн ва Имом Ҳ асан , Мусо ( а ), Сулаймон ( а ), Исо ( а ), Довуд ( а ) ва ғ айра на қ лу ривоят ҳ о гуфта шудаанд . Ривоят ҳ ое низ ҳ астанд , ки дар он ҳ о на тан ҳ о аз хусуси пайдоиши ҳ айвон ҳ о , балки инчунин дар бобати рафтору кирдор ва хусусият ҳ ои он ҳ о сухан ме равад. Чунончи, дар ривояте гуфта шудааст, ки чаро гун ҷ ишк ҳ ангоми ро ҳ гаштан қ адам намемонаду ду пояшро баробар бардошта , ҷ а ҳ ида - ҷ а ҳ ида мегардад . Қ ариб тамоми на қ лу ривоят ҳ ое , ки ма ҳ сули э ҷ одиёти шифо ҳ ии хал қ мебошанд , фикру андеша эъти қ од ва ну қ таи наза ри мардумро оид ба ҳ аёт ифода менамоянд . Чанд нам у на аз нам у на ҳ о аз на қ лу ри воят ҳ ои х ал қӣ А бў ал ӣ и бни Си но Дар аксар ривоят ва ҳ икоят ҳ ои хал қ ие , ки то ба мо омада расидаанд , ла ҳ за ҳ ои ҷ удогонаи ҳ аёт ва фаъолияти Ибни Сино баён мешавад , ки он ҳ о аз хушзе ҳ нй , со ҳ иби ҳ офизаи баланд , табиби ҳ ози қ , марди ҳ озир ҷ авоб ва тезбин будани ў , инчунин аз

фазилат ҳ ои дигари вай ба мо маълумот меди ҳ анд . Ҳ оло чанде аз ин ривояту ҳ икоят ҳ о оварда мешаванд . Танга дар зери к у рс ӣ На қ л мекунанд , ки рўзе Амири Сомонй Абўалиро имти ҳ он карданй шуд. Ў ба пешхизматони худ амр намуд, ки дар зери чор пои курсии Абўал ӣ чор танга гузоранд. Он ҳ о амри ўро ба ҷ о оварданд , вале Абўалй аз ин кор қ атъиян хабаре надошт . Ва қ те ки Абўал ӣ омада, ба рўи курсии худ нишаст, рўй ба ҷ ониби осмон кард ва боз ба ҷ ониби замин ниго ҳ карда аз таа ҷҷ уб ва ҳ айрат сари худро ҷ унбонидан гирифт . Амири Сомон ӣ гуфт: — Ҳ акими замонро чй ба таа ҷҷ уб андохтааст , ки ин қ адар дар ҳ айратанд ? Абўал ӣ гуфт: — Ман имрўз чунин дармеёбам, ки тахти ман ба ми қ дори пушти корде баланд гашта ё худ осмон ҳ амин ми қ дор ба замин наздик шудааст . Амири Сомон ӣ ва аркони давлаташ бар камоли ҳ ис ва э ҳ сосоти ў та ҳ син ва офарин намуданд . Бем ор, м ор ва к осаи ш и р На қ л мекунанд , ки беморонро аз ҳ ар ку ҷ о оварда , дар сари ра ҳ и Абўалй мешинониданд . Ва қ т е ки Абўалй ҳ ар суб ҳ аз хонаи худ берун мебаромад , аввал ба як тараф ниго ҳ карда , беморони