O’QITUVCHINING TA’LIM JARAYONIDAGI MAHORATI
![O’QITUVCHINING TA’LIM JARAYONIDAGI MAHORATI .
Reja:
1. Hozirgi zamon o‘qituvchisining pedagogik faoliyati
2. Dars – ta’lim jarayonining asosiy shakli
3. Ta’lim jarayonida o‘qituvchiga qo‘yiladigan talablar va ijodiy kayfiyatni
boshqarish
4. O‘qituvchining ta’lim jarayonida kasbiy omilkorligi
5. O‘qituvchining ta’lim jarayonidagi faoliyati va darsga tayyorgarligi](/data/documents/e9632256-9c01-4561-b896-f00c7b788b81/page_1.png)
![1. Hozirgi zamon o‘qituvchisining pedagogik faoliyati
O‘qituvchi – pedagogik va psixologik jihatdan o‘z ixtisosligi bo‘yicha maxsus
ma’lumotga ega, kasbiy tayyorgarlikka va yuksak axlo-qiy fazilatlarga boy, ta’lim
muassasalarida faoliyat ko‘rsatuvchi shaxsdir.
*O‘qituvchi ta’lim jarayonida o‘qitish shakllarini optimal darajada tash-kil
etishni, barkamol shaxsni shakllantirish nazariyasini turli yangi g‘oyalar bilan
boyitishni puxta bilishi lozim. Hozirgi kunda o‘qituvchining peda-gogik
mahoratida “Bilish, tushunish, qo‘llash, tahlil qilish, sintez qilish, baholash” kabi
didaktik qonuniyatlar ta’lim berishning muhim katego-riyalari sifatida e’tirof
etilgan. Shaxsga ta’lim–tarbiya berish nihoyatda murakkab jarayon, qadimdan
ushbu faoliyatga jamiyatning yetuk arboblari jalb etilgan. Mazkur holat yosh avlod
tarbiyasi, uni tashkil etish mazmuni va nafaqat shaxs kamoloti, balki jamiyat
taraqqiyotini ham belgilovchi muhim ahamiyatga molik bo‘lgan omil ekanligi
ta’kidlanadi.
O‘zbekiston Respublikasida o‘qituvchi kadrlarning ma’naviy qiyo-fasi, aqliy
salohiyati hamda kasbiy mahoratiga nisbatan jiddiy talablar qo‘yilgan. Chunonchi,
bu borada O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimov quyidagilarni qayd
etadi: “Tarbiyachi – ustoz bo‘lish uchun, boshqalarning aql-idrokini o‘stirishi,
ma’rifat ziyosidan bahra-mand qilishi, haqiqiy vatanparvar, haqiqiy fuqaro etib
yetishtirishi uchun, eng avvalo, tarbiyachining o‘zi ana shunday yuksak talablarga
javob berishi, ana shunday buyuk fazilatlarga ega bo‘lishi kerak”.
Bugungi kun o‘qituvchisiga nisbatan qo‘yilayotgan talablar mazmuni yil
sayin yangilanib, zamon talablariga moslashib bormoqda. Zamonaviy o‘qituvchi
ta’limni qanday tashkil etishi zarur?
avvalo u o‘z mutaxassisligi bo‘yicha ta’lim beradigan fanlardan pedagogik
texnologiyalarga asoslangan ma’ruza, seminar, amaliy va laboratoriya
mashg‘ulotlarini mazmunan yaxlitligini ta’minlashi;
pedagogik va axborot texnologiyalari hamda o‘quvchilar o‘quv faoliyatini
faollashtiruvchi metodlarni qo‘llashi, o‘quv mashg‘ulotlarida pedagogik va axborot
texnologiyalarining so‘nggi yutuqlarini uyg‘un-lashtirish malakasiga ega bo‘lishi;](/data/documents/e9632256-9c01-4561-b896-f00c7b788b81/page_2.png)
![ ta’lim muassasalarida fanlarni o‘qitish mazmuniga mos ravishda pedagogik
tizimni loyihalay olishi;
ta’lim beradigan fanlar turkumini rivojlantirish istiqbollarini ochib berishga
qaratilgan ilmiy izlanishlarni muntazam amalga oshira olishi;
ta’lim-tarbiyaviy faoliyatda jahonning rivojlangan mamlakatla-rida
pedagogika va psixologiya sohasida erishilayotgan ilg‘or tajribalarni amalda
modernizatsiya qilgan holda qo‘llashi;
O‘rta Osiyo mutafakkirlarining boy ma’naviy meroslaridan ta’lim-tarbiyaviy
faoliyatda foydalanishi;
darsning barcha turlarida, mashg‘ulotlarda zamonaviy axborot
texnologiyalari asosida o‘qitish metodlaridan foydalanishi;
o‘qitadigan fan turkumi bo‘yicha avtomatlashtirilgan ta’lim tizimi uchun
amaliy dasturlar paketini yaratishi lozim.
Zamonaviy o‘qituvchi qiyofasidagi shaxs pedagogik-psixologik ji-hatdan
yuksak tayyorgarlikka ega bo‘lishi uchun, unda quyidagi fazilatlar namoyon
bo‘lishi kerak (so‘z yuritilayotgan sifatlar mohiyatan o‘qituvchi tomonidan amalga
oshirilishi zarur bo‘lgan vazifa, burch va mas’u-liyatlarni ifodalaydi):
1. O‘qituvchi mamlakatimizning ijtimoiy va siyosiy hayotida ro‘y berayotgan
o‘zgarishlar, olib borilayotgan ijtimoiy islohotlar mohiyatini chuqur anglab yetishi
hamda bu borada o‘quvchilarga to‘g‘ri, asosli ma’lumotlarni berishi lozim.
2. Zamonaviy o‘qituvchining ilm-fan, texnika va texnologiya yangi-liklari va
yutuqlaridan xabardor bo‘lishi talab etiladi.
3. O‘qituvchi o‘z mutaxassisligi bo‘yicha chuqur, puxta bilimga ega bo‘lishi,
o‘z ustida tinimsiz izlanishi shart.
4. O‘qituvchi pedagogika va psixologiya fanlari asoslaridan ko‘nik-ma va
malakaga ega bo‘lishi, ta’lim-tarbiyaviy faoliyatda o‘quvchilar-ning yosh va
psixologik xususiyatlarini inobatga olgan holda o‘z faoliyati tashkil etishi zarur.
5. O‘qituvchi ta’lim-tarbiyaviy faoliyatda pedagogik va axborot tex-
nologiyalarining eng samarali shakl, metod va vositalaridan unumli foy-dalana
olish imkoniyatiga ega bo‘lmog‘i lozim.](/data/documents/e9632256-9c01-4561-b896-f00c7b788b81/page_3.png)
![6. O‘qituvchi ijodkor, tashabbuskor va tashkilotchilik qobiliyatiga ega
bo‘lishi davr talabidir.
7. O‘qituvchi yuksak darajadagi pedagogik mahorat, chunonchi,
kommunikativ layoqatni, pedagogik texnika sirlarini (nutq, chehra, qo‘l-oyoq va
gavda harakatlari, mimika, pantomimika, jest) chuqur o‘zlash-tirib olishga
erishishi lozim.
Ayniqsa, o‘qituvchi o‘zining individual nutq madaniyatiga ega bo‘-lishi zarur,
uning nutqi quyidagi xususiyatlarni aks ettirishi kerak:
a) nutqning to‘g‘riligi;
b) nutqning aniqligi;
v) nutqning ifodali bayon etilishi;
g) nutqning sofligi (ya’ni, nutq tozaligiga salbiy ta’sir ko‘rsatuvchi
so‘zlardan holi bo‘lishi, faqat abadiy tilda ifoda etilishi); jargon (muay-yan kasb
yoki soha mutaxassisliklariga xos bo‘lmagan so‘zlar); varva-rizm (muayyan millat
tilida bayon etiladigan, o‘zga millatlarga xos so‘z-larni noo‘rin qo‘llanilishi);
vulgarizm (haqorat qilishda qo‘llaniladigan qo‘pol so‘zlar) hamda konselyarizm
(o‘rni bo‘lmagan vaziyatlarda ras-miy so‘zlardan foydalanish) so‘zlaridan holi
bo‘lishi;
d) nutqning ravonligi;
j) nutqning boyligi (hikmatli so‘zlar, ibora va maqollar, matallar hamda
ko‘chirma gaplardan o‘rinli va samarali foydalana olish). O‘qi-tuvchining nutqi
sodda, ravon va tushunarli bo‘lishi kerak.
O‘qituvchining individual nutq madaniyati xususiytlari
a) nutqning to‘g‘riligi;
b) nutqning aniqligi;
v) nutqning ifodali bayon etilishi;
g) nutqning sofligi;
d) nutqning ravonligi;
j) nutqning boyligi.](/data/documents/e9632256-9c01-4561-b896-f00c7b788b81/page_4.png)
![O‘qituvchi pedagogik-psixologik muloqot jarayonining faol ishti-rokchisi
sifatida o‘zida bir qator sifatlarni tarkib topishiga erishishi zarur. Chunonchi, u eng
avvalo, mulohazali, bosiq, vaziyatni to‘g‘ri baholay oladigan, mavjud ziddiyatlarni
o‘z iroda kuchi bilan bartaraf etishning uddasidan chiqa olishi zarur. O‘qituvchi
o‘quvchilar, ota-onalar hamda hamkasblari bilan muloqot jarayonida fikrini aniq
va to‘la bayon etilishi-ga ahamiyat qaratishi maqsadga muvofiqdir. Ular bilan
munosabat jara-yonida so‘zni salbiy holatlar haqidagi dalillarni keltirishdan
emas, aksin-cha, o‘quvchining (yoki hamkasbi, ota-onalar) muvaffaqiyatlarini
e’tirof etishi, ularning yanada boyishiga ishonch bildirishi, u bilan tillasha
olishiga imkon beradi. Muloqot jarayonida o‘qituvchining so‘zlaridan
suhbatdoshiga nisbatan xayrixohlik, samimiylik, do‘stona munosabat sez-ilib
turishi, shuningdek, imkon qadar ko‘tarinki kayfiyatda bo‘lishi zarur.
O‘qituvchining mazkur talablarga muvofiq keluvchi qiyofasi uning
o‘quvchilar, hamkasblar hamda ota-onalar orasida obro‘-e’tibor qozo-nishini
ta’minlaydi.
2. Dars – ta’lim jarayonining asosiy shakli
Dars – ta’lim jarayonining asosiy tashkiliy usuli bo‘lib, unda sinf dars
tizimining barcha xususiyatlari aks etadi. Darsda o‘qituvchi tashkiliy tartibni va
ta’limning muntazamligini ta’minlaydi.
Dars bevosita o‘qituvchi rahbarligida aniq belgilangan vaqt davomi-da
muayyan o‘quvchilar guruhi bilan olib boriladigan ta’lim jarayonining asosiy
shaklidir. O‘qituvchining o‘quvchilarga pedagogik ta’sir ko‘rsatish mahorati dars
jarayonida namoyon bo‘ladi.
O‘qituvchi darsda muayyan tayyorgarlikka ega o‘quvchilar jamoasi bilan
faoliyat olib boradi. Darsda o‘qituvchi o‘ziga tegishli mutaxassislik fanining
ma’lum bir reja asosida belgilangan mavzusini o‘quvchilarga tushuntirish bo‘yicha
ishlaydi. Bilimlarni ta’lim metodlari asosida o‘quv-chilar ongiga singdiradi,
o‘quvchilarning olgan bilimini muntazam ra-vishda baholab boradi. Dars doirasida
ommaviy, guruhli va individual ta’lim shakllarini birlashtirish imkoniyatlari paydo
bo‘ladi.](/data/documents/e9632256-9c01-4561-b896-f00c7b788b81/page_5.png)
![Darsda o‘qituvchi rahbar sifatida har bir o‘quvchining bilim olish
xususiyatlarini inobatga oladi, o‘quvchilarning ta’lim jarayonida o‘rgani-layotgan
fan asoslarini egallab olishlari, ularning idrok etish qobili-yatlarini rivojlantirish va
ma’naviy-axloqiy sifatlarini tarbiyalash hamda shakllantirish uchun qulay
sharoitlar yaratadi.
Darsning tuzilishi oddiy va ancha murakkab bo‘lishi mumkin. Bu o‘quv
materialining mazmuniga, darsning didaktik maqsadlariga, o‘quv-chilar va sinf
jamoasining xususiyatlariga bog‘liq.
Ta’lim jarayonida darsning quyidagi turlari ajratib ko‘rsatilgan:
- aralash darslar;
- yangi materiallar bilan tanishish darslari;
- bilimlarni mustahkamlash va takrorlash darslari;
- o‘rganilganlarni umumlashtirish va tizimlashtirish darslari;
- ko‘nikma va malakalarni ishlab chiqish va mustahkamlash darslari;
- bilimlarni tekshirish darslari;
Aralash (kombinatsiyalashgan) darslar , yoki murakkab tuzilishga ega
bo‘lgan ushbu dars jarayonida o‘qituvchi quyidagi kombinatsiyani qo‘llashi
mumkin: uy vazifalarini tekshirish va o‘quvchilar bilan savol-javob, yangi
materialni o‘rganish, bilimlarni mustahkamlash, o‘quvchi-lar bilimlarini
tekshirish va baholash, uyga vazifa berish.
O‘quvchilarning yangi materiallar bilan tanishish darsi yoki yangi
bilimlarni berish (o‘rganish) darsida o‘qituvchi rahbarligida o‘quvchilar mustaqil
ish olib boradilar, o‘qituvchi darsning tuzilishi va olib borili-shini quyidagicha
ta’minlaydi: yangi materialni o‘rganish uchun asos bo‘lgan avvalgi materialni
takrorlash, o‘qituvchining yangi materialni va darslik bilan ishlashni
tushuntirishi, bilimlarni tekshirish va mustah-kamlash, uyga vazifa berish.
Bilimlarni mustahkamlash va takrorlash darsida o‘qituvchi dars-ning
asosiy mazmunini ilgari o‘zlashtirilgan bilimlarni mustahkamlashga qaratadi.
O‘qituvchi asosiy e’tiborni o‘rganilgan mavzularni takrorlash tarzida mashg‘ulot
olib borishga qaratadi. Tuzilishi bo‘yicha bunday darslarni o‘qituvchi quyidagi](/data/documents/e9632256-9c01-4561-b896-f00c7b788b81/page_6.png)
![bosqichda tashkil etadi: o‘quvchilarning bilish qobiliyatini va tafakkurini
tekshirish, og‘zaki va yozma mashqlarni bajarish, topshiriqlarning bajarilishini
nazorat qilish, uyga vazifa berish.
O‘rganilganlarni umumlashtirish va tizimlashtirish darslarida bevosita
o‘qituvchi rahbarligida o‘rganilgan o‘quv materiallaridan mu-rakkab savollarni
takrorlash va tizimlashtirish asosida o‘quvchilar tomo-nidan o‘zlashtirilgan
bilimlarning mavjud kamchiliklari to‘ldiriladi va o‘rganilayotgan yangi
mavzuning muhim g‘oyalari ochib beriladi. O‘rga-nilganlarni umumlashtirish va
tizimlashtirish darslarini o‘qituvchi o‘rga-nilgan mavzuning, bo‘lim yoki o‘quv
kurslarining yakunida o‘tkazadi.
Ko‘nikma va malakalarni ishlab chiqish va mustahkamlash darsi
egallangan bilimlarni o‘quvchilar tomonidan mustahkamlash ham-da amaliyotda
qo‘llay olish bilan bog‘liqdir. Ushbu ta’lim jarayoni bir nechta maxsus darslarda
amalga oshiriladi. Yangi mavzularni o‘rganish-da davom ettiriladi. Bunda
o‘qituvchining vazifasi o‘quvchilarning naza-riy bilimlar asosida egallagan
malaka va ko‘nikmalarini, hayotiy ama-liyotlarida turli vaziyatlarda qo‘llashni
o‘zlashtirib olishlarini nazorat qilishdan iborat.
Bilimlarni tekshirish (nazorat) darsida o‘qituvchi o‘quvchilarning fanlar
yuzasidan o‘zlashtirgan bilimlarini tekshirish, ko‘nikma va mala-kalarning
shakllanganlik darajasini, o‘quv materiallarining o‘zlashti-rishdagi
kamchiliklarini aniqlash, shuningdek, navbatdagi topshiriqlarni bajarish yo‘llarini
belgilab olishiga yordam beradi.
Yuqorida ifodalangan dars turlarning samaradorligiga erishish o‘qi-tuvchining
pedagogik mahoratiga, pedagogik-psixologik metodlarni ta’-lim jarayonida qo‘llay
olish tajribasiga bog‘liq. Darslarning majburiy ele-menti tashkiliy va yakuniy
bosqich hisoblanadi. Tashkiliy bosqich maq-sadlarni qo‘yish va ularni o‘quvchilar
tomonidan qabul qilish sharoit-larini ta’minlash, bilimlarni idrok etish, anglash,
eslab qolish yuzasidan beriladigan ko‘rsatmalarni shakllantirish ko‘zda tutiladi.
Darsga yakun yasash bosqichida maqsadlarga erishish qayd etiladi. Shu bilan
birga, o‘qituvchi yangi, zamonaviy, odatdan tashqari ta’lim berishning dars–](/data/documents/e9632256-9c01-4561-b896-f00c7b788b81/page_7.png)
![ma’ruza, dars–seminar, dars–munozara, dars–konferensiya, dars–sayohat, dars–
musobaqa, mustaqil ish darslari kabi noan’anaviy ta’lim metod-laridan ham
foydalanishi mumkin.
O‘qituvchi o‘z tajribalaridan va kasbiy mahoratidan kelib chiqqan holda,
o‘quvchilarning yosh xususiyatlarini inobatga olib ta’lim jarayo-nining quyidagi
kombinatsiyalariga alohida e’tibor berishi lozim:
- integral fanlarning ilg‘or yutuqlari, kompyuter, pedagogik texno-logiyalar va
axborot texnologiyalari imkoniyatlaridan keng foydalanish, darsni hozirgi zamon
o‘quv-tarbiyaviy jarayon qonuniyatlari asosida tashkil etish;
- darsda barcha didaktik tamoyil va qoidalarning optimal nisbatlarini
ta’minlash;
- o‘quvchilarning qiziqishlari, iqtidori va talablarini e’tiborga olgan holda,
ular tomonidan bilimlarning puxta o‘zlashtirilishi uchun zarur shart-sharoitlar
yaratish;
- o‘quvchilarda fanlarning o‘zaro aloqadorligi asosida bilishga qiziqi-shni
rivojlantirish;
- o‘quvchilar tomonidan egallangan bilim, ko‘nikma va malakalarga,
shuningdek, ular ongi va tafakkurini rivojlantirish darajasiga tayanish;
- o‘quvchining o‘zi qiziqqan, orzu qilgan kasbi bo‘yicha mahoratini har
tomonlama shakllantirishni motivatsiyalash va faollashtirish;
- o‘quv-tarbiyaviy faoliyatning barcha bosqichlarida mantiqiylik va
emotsionallikni ta’minlash;
- pedagogik texnologiyalarning eng so‘nggi yutuqlaridan o‘z o‘rnida samarali
foydalanishni bilish;
- zarur bilim, ko‘nikma va malakalar, fikrlash va faoliyatning ratsional
usullarini shakllantirish;
- mavjud bilimlarni dunyoviy bilimlar bilan doimo boyitib borish va o‘z
ehtiyoji darajasida foydalanish;
- har bir darsni yuksak mahorat bilan puxta loyihalashtirish, reja-lashtirish,
tashxislash va taxmin qilish.](/data/documents/e9632256-9c01-4561-b896-f00c7b788b81/page_8.png)
![O‘qituvchi darsga tayyorgarlik ko‘rar ekan, asosiy maqsadga erishish uchun
ta’lim jarayonining quyidagi talablaridan foydalanib, o‘z imko-niyatlariga erishishi
lozim:
- ta’limiy;
- tarbiyaviy;
- rivojlantiruvchi.
Ta’limiy talablarga har bir darsning ta’limiy vazifalarini aniq bel-gilash,
darsni turli axborot vositalari bilan boyitish, yangi o‘rganilayotgan mavzuni
ijtimoiy hayot bilan, turmush tarzi bilan bog‘lab mazmunan boyitish va
optimallashtirish, so‘nggi pedagogik texnologiya yutuqlaridan oqilona foydalanish,
turli ta’lim shakli, metodlari va ko‘rinishlarini qo‘l-lash, dars tuzilishini
shakllantirishga ijodiy yondashish, darsni yuksak pedagogik mahorat talablari
asosida o‘tkazishni ta’minlash kabilar kiradi.
Tarbiyaviy talablardan asosiy maqsad, ta’lim jarayonida o‘qituv-chi
tomonidan yangi o‘quv materiali asosida egallangan bilimlardan tash-qari uning
tarbiyaviy imkoniyatlarini aniqlash, o‘quvchilarni umumin-soniy va milliy
qadriyatlar ruhida tarbiyalash, ularda tirishqoqlik, tartib-lilik, mas’uliyatni his
etish, intizomlilik, erkin fikr yuritish, qobiliyatlilik, e’tiborlilik, halollikni
shakllantirishdir.
Rivojlantiruvchi talablar ta’lim jarayonida o‘qituvchi o‘z imko-niyatlarini
o‘quvchilarda o‘quv-bilish faoliyatining ijobiy sifatlariga nis-batan qiziqishini
oshirishga, ijodiy tashabbuskorlik va faollikni rivoj-lantirishga hamda
o‘quvchilarning mudroq qobiliyatlarini uyg‘otishga, ong va tafakkurlarini dars
jarayonida shakllantirishga qaratadi. Shu bilan birga, ta’kidlash joizki, ta’limning
yordamchi shakllari ham mavjud bo‘lib, ular asosan o‘qituvchining pedagogik
tashab-buskorligi natijasida tashkil etiladi. Ta’limning yordamchi shakllari quyi-
dagilar: turli to‘garaklar, praktikum, seminar, konferensiya, maslahat
(konsultatsiya), fakultativ mashg‘ulotlar, o‘quv sayohatlari, o‘quvchi-larning
mustaqil uy vazifalari.](/data/documents/e9632256-9c01-4561-b896-f00c7b788b81/page_9.png)
![3. Ta’lim jarayonida o‘qituvchiga qo‘yiladigan talablar va ijodiy
kayfiyatni boshqarish
Ta’lim jarayoni o‘qituvchi ijodiy qobiliyatini namoyish etuvchi sahnadir.
Yuqorida ta’kidlab o‘tilgan o‘qituvchilik mahorati hech qachon bir yo‘nalishda
qotib qolmasligi kerak. O‘qituvchining ta’lim jarayonida-gi mahorati jamiyatda fan
olamida ro‘y berayotgan yangiliklar va hodi-salar bilan doimo chambarchas
bog‘langan holda shakllanib boradi. Mamlakatimizda olib borilayotgan ijtimoiy –
siyosiy o‘zgarishlar ta’lim sohasida o‘qituvchi oldiga yuksak vazifalarni
qo‘ymoqda. Zamonaviy ta’lim o‘qituvchidan quyidagi vazifalarni e’tiborga olishni
talab qiladi:
- o‘z mutaxassisligi bo‘yicha eng so‘nggi bilimlardan xabardor bo‘lib borish,
ta’limni pedagogik texnologiyalar hamda innovatsion texnologiyalardan
foydalanib amaldagi o‘quv tarbiyaviy jarayon qonu-niyatlari asosida tashkil etishi;
- ta’limda o‘quvchilarning yosh va psixologik xususiyatlarini e’tibor-ga olib
o‘z mahoratini, bilimini va qobiliyatini namoyish etishi;
- o‘quvchilarning qiziqishlari, layoqati va talablarini hisobga olgan holda, ular
tomonidan bilimlarni puxta o‘zlashtirilishiga sharoit yaratish;
- o‘quvchilar tomonidan o‘rganilayotgan o‘quv fanlarining o‘zaro
aloqadorligini ta’minlash;
- ta’limni tarbiyaviy jarayon bilan o‘zaro aloqadorligi asosida shaxsni har
tomonlama kamol topishini faollashtirish;
- o‘quv tarbiyaviy faoliyatning barcha bosqichlarida ta’limning
emotsionalligini ta’minlash;
- internet va axborot texnologiyalari asosida fanning eng so‘nggi yutuqlaridan
xabardor bo‘lib borish;
- ta’limda o‘quvchilarning bilim, ko‘nikma va malakalari, fikrlash va faoliyat
turlarini boyitish maqsadida ular ruhiyatini doimiy o‘rganib borish;
- har bir darsni puxta loyihalashtirish, rejalashtirish, tashxis va tax-min qilish.
Ta’lim jarayonida o‘qituvchi erishishi lozim bo‘lgan yutuqlar ko‘p jihatdan
uning ijodiy kayfiyatini boshqara olishi bilan bog‘liq. Ijodiy kayfiyat o‘qituvchi](/data/documents/e9632256-9c01-4561-b896-f00c7b788b81/page_10.png)
![kasbida muhim ahamiyatga ega bo‘lgan xususi-yatlardan biridir. Ijodiy kayfiyat,
o‘qituvchi aql idrokini namoyon etuvchi pedagogik mahoratning muhim qirrasi
hisoblanadi. Ijodiy kayfiyat – o‘qituvchining ruhiy holatini bir maromda ushlab
turuvchi, kasbiy jihat-dan ijodkorligini ta’minlovchi, kasbiy xususiyatlarining
o‘ziga xos jihat-larini ko‘rsatuvchi, o‘quvchilar jamoasiga tez kirishib ketishini
ta’min-lovchi vositadir.
O‘qituvchi o‘z ijodiy kayfiyatini vujudga keltirish uchun psixologik
yo‘nalishlarning xilma-xil usullarini bilishi kerak. Bu darsni fikran xayoldan
o‘tkazish va loyihalash, har bir o‘quvchi qalbiga oson yo‘l topa olish mahorati,
muloqot madaniyati. O‘qituvchi ijodiy kayfiyatini avvalo o‘zi yaratadi, bu uning
xarakter xususiyatidan, o‘z kasbiga nisbatan munosabatidan paydo bo‘ladi. Quyida
tajribali ustoz o‘qituvchilar sino-vidan o‘tgan, ijodiy kayfiyatni ta’lim jarayonida
shakllantirishning ba’zi vositalarini havola etamiz:
Yangi o‘rganilayotgan o‘quv mavzusidan o‘z ijodiy kayfiyati uchun vositalar
qidirish.
Sinf o‘quvchilari bilan bo‘layotgan har bir muloqotdan ijodiy kay-fiyat uchun
motivlar topa olish.
His-tuyg‘u va kechinmalarini yaxshilikka, ijodiy kayfiyatga yo‘-naltira olish.
O‘quvchilarning nojo‘ya xatti-harakatlariga doimiy e’tibor ber-maslik va
qulay vaziyatda rasmiy, ta’sirchan tanbeh berish.
Dars jarayonida aslo g‘azablanmaslik, o‘quvchilar kulgisini achchiq so‘z
bilan to‘xtatmaslik, aksincha to‘g‘ri qabul qila olish.
Dars jarayonida muloyimlik, mehr-shafqatli bo‘lish ulkan peda-gogik
yutuqlar kaliti ekanligini unutmaslik.
Doimiy jiddiylik va asabiylashish, asab va yurak tizimini tez char-chatishini
unutmaslik.
Bolalar bilan bo‘lajak muomala oldidan o‘qituvchining ijodiy kayfi-yatini
hosil qilishida uning o‘rganilishi lozim bo‘lgan o‘quv materialiga o‘z hissiy
munosabatini ifodalashning tashqi shakllarini oldindan topish-ga intilishi muhim
rol o‘ynaydi: bular tegishli imo-ishoralar, yuz hara-katlari, gapirish ohangidir.](/data/documents/e9632256-9c01-4561-b896-f00c7b788b81/page_11.png)
![Muomalada ijodiy kayfiyatni vujudga keltirish va saqlashning muhim vazifasi
o‘qituvchining o‘rganilayotgan yangi o‘quv materialiga nisbatan o‘z hissiy
munosabatini ifodalashda topgan tashqi shakllarni mustahkamlashdir, u o‘qituvchi
tomonidan quyidagi yo‘llar orqali amal-ga oshiriladi: darsning borishini, tadbirni
fikran yodga tushirish; ko‘zgu oldida takrorlash; namuna sifatida san’at (adabiyot,
kino, rang tasvir) asarlaridagi vaziyatlardan foydalanish.
Ta’lim jarayonida ijodiy kayfiyatni boshqarish – o‘qituvchi meh-natining eng
muhim kasbiy jihatdan talabi bo‘lib, u o‘qituvchining sinfda, o‘quvchilar bilan
muomalada erkin bo‘lishini, xulq-atvorining samarali bo‘lishini ta’minlaydi.
Pedagogik ijodkorlikning asosiy bosqichlariga nisbatan o‘qituvchining ijodiy
kayfiyatiga muomala ta’sirining quyidagi jihatlarini ajratib ko‘rsatish mumkin:
1) O‘qituvchi sinf jamoasi bilan bo‘ladigan dastlabki muomalani oldindan
payqashi, uning ijodiy kayfiyatini saqlovchi omil ekanligi.
2) Sinf jamoasi bilan dastlabki aloqa bevosita muomala paytida sodir bo‘lishi,
o‘qituvchi ijodiy kayfiyatini rag‘batlantiruvchi omil sifatida.
3) O‘qituvchining sinf jamoasi bilan muloqoti tizimi, pedagogik faoliyat
jarayonida o‘qituvchining ijodiy kayfiyatini rivojlantirishni qo‘l-lab-quvvatlaydi va
rag‘batlantiradi.
4) O‘quvchilar bilan muomaladan qanoat hosil qilish, keyingi pedagogik
faoliyatda o‘qituvchining ijodiy kayfiyatini rag‘batlantiruvchi omil ekanligi.
Pedagogik ijodkorlik va muomala jarayonida vujudga keladigan har qanday
zo‘riqishni, shuningdek, boshqa noxush holatlarni engish uchun o‘qituvchi o‘z-
o‘zini tarbiyalash yuzasidan doimiy faoliyat olib borishi zarur. O‘z-o‘ziga ta’sir
qilishning bir qator usullari mavjud bo‘lib, ular-dan eng muhimlari quyidagilardir:
O‘z-o‘zini ishontirish, o‘z-o‘ziga buy-ruq berish, o‘z-o‘zini majbur qilish, o‘z-
o‘ziga majburiyat yuklash, o‘z-o‘zini rag‘batlantirish, o‘z-o‘zini jazolash, o‘z-
o‘zini mashq qildirish, o‘z-o‘ziga ta’sir qilish. O‘qituvchining o‘z-o‘ziga ta’sir
qilishi (reflek-siya) va uning samarali jihatlari alohida mavzu asosida o‘rganiladi.
4. O‘qituvchining ta’lim jarayonida kasbiy omilkorligi](/data/documents/e9632256-9c01-4561-b896-f00c7b788b81/page_12.png)
![Mamlakatimiz ta’lim tizimida olib borilayotgan islohotlarning mu-
vaffaqiyatini yuqori saviyadagi umumiy va kasbiy madaniyatga ega, metodologiya
va pedagogika sohasida fundamental bilimlarni chuqur biladigan, ta’lim jarayonida
pedagogik muammolarni tizimli ravishda olib boruvchi mahoratli va omilkor
o‘qituvchilarsiz tasavvur qilib bo‘l-maydi. Shu jihatdan pedagogika oliy ta’lim
muassasalarida asosiy e’tibor bo‘lajak o‘qituvchilarda ijodiy pedagogik
faoliyatning o‘ziga xos usul-larini shakllantirishga va takomillashtirishga
qaratilgan. O‘qituvchilik kasbining mohir ustasi bo‘lish, avvalo, shaxsning o‘z
individual xususiyatlaridan yuqori saviyada foydalanish va individual ishlay olish
qobiliyatining qanday shakllanganligi bilan bog‘liq. Bu usul oliy o‘quv yurtida
o‘quv va amaliy mashg‘ulotlar jarayonida shakllanti-riladi va kelajakda ta’lim-
tarbiyaning muvaffaqiyatini ta’minlovchi indi-vidual, o‘ziga xos usullar tizimidan
iborat bo‘ladi. Pedagogika oliy ta’lim muassasalarida mutaxassislarni tayyorlashda
bo‘lajak o‘qituvchilarda kasbiy mahorat va omilkorlikni shakllantirish g‘oyasi
yetakchi o‘rinda bo‘lishi kerak. Yuksak malakali o‘qituvchining kasbiy mahoratini
shakl-lantirish yo‘llari har xil bo‘lishi mumkin. Bo‘lajak o‘qituvchi o‘z kasbiy
mahoratining shakllantirilganligini bildiruvchi kasbiy bilim, malaka va
ko‘nikmalar yig‘indisiga, pedagogik muomala madaniyatiga ega bo‘-lishlik kasbiy
– pedagogik omilkorlikning asosiy poydevori hisoblanib, o‘qituvchining kasbiga
nisbatan shaxsiy tavsifnomasi hisoblanadi.
Ta’lim tizimida amalga oshirilayotgan islohotlarning muvaffaqiyati o‘qituvchi
kadrlarning kasb mahorati va savodxonligiga bevosita bog‘liq. Shu o‘rinda
Prezidentimiz I.A.Karimov quyidagi fikrlarni bayon etadi: “Ta’lim-tarbiya islohoti
haqida gapirar ekanmiz, uning mazmunini lo‘nda qilib ifoda etish mumkin: Bizga
bitiruvchilar emas, maktab ta’lim va tarbiyasini ko‘rgan shaxslar kerak”. Bu
so‘zlarda ulkan ma’no bor. Negaki barcha rivojlangan jamiyatda bo‘lgani kabi,
o‘qituvchining kasbiy mahorati ta’lim muassasasida – ta’lim jarayonida va ish
faoliyatida shakllanadi. Shu nuqtai nazardan pedagogika oliy ta’lim muassasalarida
ta’lim olayotgan bo‘lajak o‘qituvchi talabalar o‘z mahoratlarini ikki tomonlama –
amaliyotda hamda pedagogika oliy ta’lim muassasalarida ta’lim olish jarayonida](/data/documents/e9632256-9c01-4561-b896-f00c7b788b81/page_13.png)
![shakllantiradilar. Bo‘lajak o‘qituvchilar ko‘proq amaliy jihatdan o‘z malakalarini
oshirishni xohlaydilar. Chunki ish faoliyati jarayonida paydo bo‘ladigan
muammolar ko‘p. Ularning echimini oliy ta’lim muassasasi partasida, yetakchi
olimlar hamkorligida topishni orzu qilishadi.
Bo‘lajak o‘qituvchilarga avvalo, kasb mahorati va uni qanday qilib
shakllantirish mumkinligi to‘g‘risida ma’lumotlar berish maqsadga mu-vofiqdir.
Ma’lumki, barcha sohalarda bo‘lganidek, kasb mahorati ham o‘qituvchida yillar
davomida shakllanib takomillashadi. Shu narsa alohi-da e’tiborga loyiqki,
o‘qituvchining kasbiy mahorati, amaliy va uslubiy tajribaga ega bo‘lishi uchun
asosiy zamin ish faoliyati jarayonida shakl-lanadi. Chunki kasb mahorati o‘ta
murakkab va milliy xususiyatga ega bo‘lgan jarayon bo‘lgani bois, uni egallash,
yuqorida ta’kidlanganidek, o‘qituvchining uzoq yillar samarali izlanishlari,
ijodkorlik mehnati eva-ziga ro‘yobga chiqadi. Ammo pedagogik mahorat
sirlarining ilmiy va amaliy negizi o‘z vaqtida berilmas ekan, uni oliy ta’lim
muassasasidan keyingi kasbiy faoliyati jarayonida kashf etish har doim ham o‘z
samarasini bermaydi.
Har tomonlama kamol topgan, jamiyatda ilg‘or turmush tarziga moslashgan,
ta’lim va kasb - hunar dasturlarini hamda pedagogik va ax-borot
texnologiyalarning eng so‘nggi yutuqlaridan doimo xabardor, ongli ravishda
ijtimoiy-siyosiy, huquqiy, pedagogik-psixologik jihatdan bilim-larga ega bo‘lgan,
davlat va oila oldida javobgarlikni his etadigan fuqaro-larni tarbiyalovchi
o‘qituvchida yuksak nazariy va metodologik tayyor-garlik bo‘lishi lozim. Hozirgi
zamon talablariga mos, axborot texno-logiyalari hamda fan va texnikaning so‘nggi
yutuqlarini o‘zlashtirgan, milliy va ma’naviy qadriyatlarimizni ta’lim tizimiga
tatbiq eta oladigan o‘qituvchidan yangicha kasb mahorati talab qilinadi.
O‘qituvchi o‘z kasbining mohir ustasi bo‘lishi uchun, avvalo o‘zi-ning
individual kasbiy xususiyatlaridan yuqori saviyada foydalanishi va individual
ishlay olish qobiliyatini mukammal shakllantirib borishi lozim. Bu usul oliy ta’lim
muassasasi faoliyatida o‘quv va amaliy mashg‘ulotlar jarayonida shakllantiriladi](/data/documents/e9632256-9c01-4561-b896-f00c7b788b81/page_14.png)
![va kelajakda muvaffaqiyatni ta’minlovchi individual, o‘ziga xos usullar tizimidan
iborat bo‘ladi.
Pedagogika oliy ta’lim muassasalarida mutaxassislarni tayyorlashda kasbiy
mahorat va omilkorlikni shakllantirish g‘oyasi yetakchi o‘rinda bo‘lishi kerak.
Yuqori malakali kasbiy mahoratni shakllantirish yo‘llari har xil bo‘lishi mumkin.
Bo‘lajak o‘qituvchi o‘z kasbiy mahoratining shakllantirilganligini bildiruvchi
kasbiy bilim, malaka va ko‘nikmalar yig‘indisiga, pedagogik muomala
madaniyatiga ega bo‘lishi kasbiy – pedagogik omilkorlikning asosiy poydevori
hisoblanib, o‘qituvchining kasbiy mahoratini namoyon qiluvchi asosiy vosita
hisoblanadi.
Pedagogika oliy ta’lim muassasalarida yuksak mahoratli omilkor o‘qituvchini
shakllantirish uchta yo‘nalish bo‘yicha amalga oshiriladi:
- o‘z mutaxassisligi bo‘yicha bazaviy puxta tayyorgarlik (kasbiy va
pedagogik-psixologik bilimlar);
- metodologik bilimlarni egallash madaniyati;
- pedagogik ijodkorlik va kreativlik.
Pedagogika oliy ta’lim muassasalarida kasbiy ta’lim tizimi bo‘lajak
mutaxassisni shakllantiradi va uni murakkab kasbiy faoliyatga tayyor-laydi.
Hozirgi kunda zamonaviy mutaxassis lozim bo‘lgan kasbiy sifat-larning murakkab
to‘plamini an’anaviy ta’lim jarayonida qisqa fursatda egallashi lozim. Kasbiy
tayyorgarlik jarayonida barcha ijobiy xususi-yatlar amaldagi ta’lim tizimidagi
kamchiliklarni bartaraf etib borgan holda ular yangi zamonaviy bilimlar bilan
to‘ldirilib borilsa, unga ratsio-nal yondashuvlar joriy etilgan integral bilimlar tizimi
bir-birini to‘ldirib qo‘llanilganda shakllantirilishi mumkin.
Ushbu jadvalda o‘qituvchining ta’lim jarayonida muhim ahamiyatga ega
bo‘lgan pedagogik mahoratini belgilab beruvchi yuqorida keltirilgan uchta
yo‘nalishdan har birining (bazaviy, metodologik, ijodiy) tashkil etuvchi muhim
jihatlari ko‘rsatilgan:
Bo‘lajak o‘qituvchilarni kasbga ijodiy yo‘naltirilganligining muhim
jihatlaridan biri uning pedagogik madaniyati bo‘lib, u pedagogik-psixologik fanlar](/data/documents/e9632256-9c01-4561-b896-f00c7b788b81/page_15.png)
![tizimining turli yo‘nalishlarida tatbiq qilingan. Chunon-chi: metodologik jihatdan
V.A.Slastenin, V.V.Krayevskiy, axloqiy - estetik jihatdan E.A.Grishin,
D.S.Yakovleva, kommunikativlik jihatlarini A.V.Mudrik, O.O.Kiseleva,
T.N.Levasheva, texnologik jihatlarini M.M.Levina, N.E.Shurkova kabi olimlar
ishlab chiqqanlar.
Ayniqsa, o‘qituvchining texnologik madaniyati uning texnologik faoliyati
jarayonida kasbiy mahoratning muhim jihati sifatida individual pedagogik
faoliyatini ochib beruvchi muhim ijodiy ko‘nikmasidir. O‘qi-tuvchining texnologik
tayyorgarligi “pedagogik omilkorlik” katego-riyasini tushunishning muhim qismi
hisoblanadi va u pedagogik voqe-likni idrok etish va saqlash vazifalarini
bajaruvchi pedagogik madani-yatning mohiyatini aks ettiradi. Bugungi kunda
bo‘lajak o‘qituvchining kasbiy faoliyatidagi muvaffaqiyatlarning asosi sifatida
qaralayotgan o‘qi-tuvchining texnologik madaniyati o‘quvchilarning ichki
imkoniyatlarini ijodiy tomonga yo‘naltiruvchi jarayondan iborat.
O‘qituvchining texnologik madaniyati uning texnologik faoliyati jarayonida
kasbiy mahoratining muhim jihati sifatida individual peda-gogik faoliyatini ochib
beruvchi ijodiy usullaridan iborat. O‘qituvchining ta’lim jarayoniga tayyorgarligi
“pedagogik omilkorlik” kategoriyasini tushunishning muhim qismi hisoblanadi va
u pedagogik voqelikni idrok etish va saqlash vazifalarini bajaruvchi pedagogik
madaniyatning mohi-yatini aks ettiradi. Bugungi kunda bo‘lajak o‘qituvchining
kasbiy faoli-yatidagi muvaffaqiyatlarning asosi sifatida qaralayotgan
o‘qituvchining texnologik madaniyati talabalarning ichki imkoniyatlarini ijodiy
tomonga yo‘naltiruvchi jarayondan iboratdir.
Har bir bo‘lajak oliy ma’lumotli mutaxassis-o‘qituvchi o‘z kasbiy
faoliyatining ixtisosligi va xususiyatidan qat’iy nazar fundamental bilim-larga,
kasbiy malaka va ko‘nikmalarga ega bo‘lishi kerak. Ana shu bilim, malaka va
ko‘nikmalarni egallashda, bo‘lajak mutaxassisga o‘z kasbiga oid u yoki bu savol
yoki muammo bo‘yicha o‘z nuqtai nazarini aniqlab olish imkoniyatini beruvchi
ijodkorlik, tadqiqotchilik va mustaqil faoliyat tajribasi muhim ahamiyat kasb etadi.](/data/documents/e9632256-9c01-4561-b896-f00c7b788b81/page_16.png)
![Kasbiy pedagogik bilimlar ta’lim jarayonining samaradorligiga zamonaviy
ta’lim muhiti talablari bilan talabaning o‘zgarib turuvchi o‘quv dasturlari
sharoitida etarlicha yo‘nalish ola bilmasligi natijasida salbiy ta’sir ko‘rsatishi
mumkin. Oliy pedagogika ta’lim muassasalarida ta’lim oluvchining yuksak
tayyorgarlik darajasiga va ma’naviy axloqiy saviyasiga qo‘yiladigan talablar ham
yangilanib boradi. Ijodkor o‘qituvchi esa o‘z sohasi bo‘yicha yangi pedagogik
texnologiya metodikalarini ajrata olmog‘i hamda uni amalda samarali qo‘llay
bilishi lozim.
5. O‘qituvchining ta’lim jarayonidagi faoliyati va darsga tayyorgarligi
Har qanday ta’lim muassasasida tashkil etiluvchi ta’lim jarayonida
o‘quvchining faoliyati o‘qituvchining bevosita rahbarligi ostida kechadi.
O‘qituvchining vazifasi pedagogik mahorat imkoniyatlaridan foydalanib,
o‘quvchilarni fan asoslarini chuqur egallashga yo‘naltirish, bilim olishga va kasbiy
mahorat sirlarini bilishga nisbatan qiziqish uyg‘otish, ijtimoiy borliqqa nisbatan
erkin va ongli munosabatni tarbiyalashdan iboratdir.
O‘qituvchi tomonidan ta’lim jarayonini boshqarish quyidagi bosqichlardan
iborat bo‘lishi mumkin va o‘qituvchi o‘zining ijodkorligi, pedagogik mahorati
nuqtai nazaridan ushbu jarayonni tashkillashtiradi:
1) Rejalashtirish.
2) Tashkil etish.
3) O‘quv harakatlari.
4) Natijalarni baholash va tahlil qilish.
O‘qituvchi faoliyatida rejalashtirish bosqichi kalendar-tematik yoki
darslarning rejalarini tuzish bilan yakunlanadi. Rejalar, reja-konspektlar yoki
konspektlarni tuzish uchun uzoq, jiddiy ijodiy faoliyat lozim bo‘ladi. O‘qituvchi
mustaqil ravishda o‘quvchilarning tayyorgarliklari darajasini, ularning o‘quv
imkoniyatlarini, moddiy baza holatini, shaxsiy (kasbiy) imkoniyatlarini o‘rganib
chiqishi, o‘quv materiali mazmunini tanlab olishi, dars olib borish shakli va
metodini ishlab chiqishi kerak.](/data/documents/e9632256-9c01-4561-b896-f00c7b788b81/page_17.png)
![O‘quvchilarga dars o‘tish faoliyatini tashkil etish uchun o‘qituvchi
o‘quvchilar oldiga o‘rganilgan mavzu asosida o‘quv masalalarini qo‘yishi va uni
bajarishi uchun imkoniyatlar yaratishi lozim. Bunda o‘quvchi-larning faoliyati
bilim olishdan iborat bo‘ladi. Bilim olish faoliyatining o‘ziga xos xususiyati
faoliyat qonuniyatlariga egaligidir. Bilim olish borliqni idrok etish, o‘rganish,
mashq qilish va muayyan tajribalar asosida xulq-atvor hamda ko‘nikma va
malakalarning mustahkamlanib borishi, mavjud bilimlarning takomillashib, boyib
borishi jarayoni. Bilim olishning ushbu komponenti ta’limiy xarakterga ega
bo‘lgan faoliyat natijasida rag‘batni his etish, ehtiyojning yuzaga kelishidir.
Bilim olishning yana bir komponenti o‘quv harakatlari sanalab, ular
belgilangan maqsadga binoan amalga oshiriladi. O‘quv harakatlari o‘quv
jarayonini tashkil etishning barcha bosqichlarida namoyon bo‘ladi. Harakatlar
tashqi (kuzatiladigan) va ichki (kuzatilmaydigan) ko‘rinishda bo‘ladi.
Tashqi o‘quv harakatlariga predmetli harakatlar (yozish, rasm chi-zish,
tajribalar o‘tkazish); perseptiv harakatlar (tinglash, fikrlash, kuza-tish, sezish)
hamda nutqdan foydalanish kiradi.
Ichki, ya’ni mnemonik (yunonchadan «mnemonikon» –– eslab qolish
madaniyati) harakatlarga materialni eslab qolish, uni tartibga solish va tashkil
etish, shuningdek, tasavvur va fikrlash harakatlari kiradi.
Natijalarni baholash va tahlil etish o‘quv harakatlarining ajralmas qismlari
hisoblanadi. Ta’lim jarayonida o‘quvchi tomonidan o‘zini nazo-rat qilish, o‘zini
baholash va o‘zini tahlil qilishni amalga oshirish o‘qi-tuvchining o‘rgatuvchi
harakatlari asosida shakllanadi. Bu harakatlarni shakllantirish o‘quvchilarni o‘z
tengdoshlari faoliyatini kuzatishga jalb etish, o‘zaro nazoratni tashkil etish,
o‘rnatilgan mezonlar asosida o‘z faoliyati natijalarini o‘zaro baholash va tahlil
qilishga yordam beradi.
O‘qituvchining darsga tayyorgarligi. Darsning samaradorligi uni samarali
tashkil etilishi bilan bog‘liq. Yaxshi rejalashtirilmagan, yetar-licha o‘ylab
chiqilmagan, shoshilinch tuzilgan va o‘quvchilar imkoniyat-lariga
moslashtirilmagan dars sifatli bo‘la olmaydi. Darsga tayyorgarlik aniq sharoitlarda](/data/documents/e9632256-9c01-4561-b896-f00c7b788b81/page_18.png)
![eng yuqori yakuniy natijaga erishishni ta’minlovchi o‘quv-tarbiyaviy jarayonni
tashkil etuvchi tadbirlarni ishlab chiqishdir.
- tashxislashda o‘qituvchi didaktik jarayon kechadigan barcha sharo-itlarni
oydinlashtiradi, uning natijalarini belgilaydi. O‘qituvchining tash-xislashida
o‘quvchilarning bilimlarni o‘zlashtirish imkoniyatlari, ularning faoliyatlari va
xulqlari, motivlari, talab va layoqatlari, qiziqish va qobili-yatlari, bilimdonlik
darajasi, bilim, ko‘nikma va malakalarini nazorat qilish hamda tuzatish kabi
holatlar namoyon bo‘ladi.
- bashoratlash o‘qituvchi tomonidan bo‘lajak darsni samarali tashkil
etilishining turli variantlarini tanlab olib baholash va qabul qilingan mezonlarga
muvofiq darsni tashkil etishning eng ma’qul variantini tanlab olish va qo‘llashdir.
- loyihalashtirish (rejalashtirish) o‘quvchilarning o‘quv faoliyatini boshqarish
dasturini yaratish bo‘lib, u darsga tayyorlanishning yakuniy bosqichi hisoblanadi.
Loyiha (boshqarish dasturi) qisqa va aniq, erkin tuzilgan, o‘qituvchi o‘zi uchun
boshqarish jarayoni (kimdan va qachon so‘rash, qayerda mavzuni kiritish,
mashg‘ulot keyingi bosqichiga qanday o‘tish)ni belgilab olishga imkoniyat
beruvchi faoliyatdir.](/data/documents/e9632256-9c01-4561-b896-f00c7b788b81/page_19.png)
![FOYDALANILADIGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
Asosiy adabiyotlar:
1. Хоliqоv А. Pеdаgоgik mаhоrаt (darslik). -T., 2011.
2. Аzizхodjаеvа N.N. Pеdаgоgik texnologiya va pеdаgоgik mаhоrаt (o‘quv
qo‘llanma) . –T., 2006.
3. Зиёмухаммедов Б. Педагогик махорат асослари. (ўқув қўлланма). -Т.,
2009.
4. Боубекова Г.Д., Холикова Г.Т., Магзумова Г. Педагогичес k ое
мостерство. Учебное пособия. Т.: 2002
Qo‘shimchа аdаbiyotlаr
1. Ibragimov X., Yoldoshev U. va boshqalar Pеdаgоgik psixologiya (o‘quv
qo‘llanma) . -T., 2007.
2. Оchilоv Mаllа. Muаllim qаlb mе`mоri. – T., 2000.
3. Pirmuhаmmеdоvа M. Pеdаgоgik mаhоrаt аsоslаri.-T.: 2001.
4. Kаrimоvа V. “Mustаqil fikrlаsh” mеtоdik qo‘llаnmа. -T.: - 2000 y.
5. Hаmdаmоvа M. Yoshlаrning intеllеktuаl sаlоhiyatini rivоjlаntirish
mехаnizmining pеdаgоgik-psiхоlоgik аsоslаri (uslubiy tаvsiyalаr), 2007.
6. Tоlipоv O‘.Q., Usmоnbоеvа M. Pеdаgоgik tехnоlоgiyalаrning tаtbiqiy
аsоslаri.-T.. 2006.
7. Hоdiеv B.Y., Bоltаbаеv M.R. “Оliy o‘quv yurtidаgi tаrbiyaviy ishlаrgа
psiхоlоgik yondаshuvlаr”. -T.: 2009.](/data/documents/e9632256-9c01-4561-b896-f00c7b788b81/page_20.png)
O’QITUVCHINING TA’LIM JARAYONIDAGI MAHORATI . Reja: 1. Hozirgi zamon o‘qituvchisining pedagogik faoliyati 2. Dars – ta’lim jarayonining asosiy shakli 3. Ta’lim jarayonida o‘qituvchiga qo‘yiladigan talablar va ijodiy kayfiyatni boshqarish 4. O‘qituvchining ta’lim jarayonida kasbiy omilkorligi 5. O‘qituvchining ta’lim jarayonidagi faoliyati va darsga tayyorgarligi
1. Hozirgi zamon o‘qituvchisining pedagogik faoliyati O‘qituvchi – pedagogik va psixologik jihatdan o‘z ixtisosligi bo‘yicha maxsus ma’lumotga ega, kasbiy tayyorgarlikka va yuksak axlo-qiy fazilatlarga boy, ta’lim muassasalarida faoliyat ko‘rsatuvchi shaxsdir. *O‘qituvchi ta’lim jarayonida o‘qitish shakllarini optimal darajada tash-kil etishni, barkamol shaxsni shakllantirish nazariyasini turli yangi g‘oyalar bilan boyitishni puxta bilishi lozim. Hozirgi kunda o‘qituvchining peda-gogik mahoratida “Bilish, tushunish, qo‘llash, tahlil qilish, sintez qilish, baholash” kabi didaktik qonuniyatlar ta’lim berishning muhim katego-riyalari sifatida e’tirof etilgan. Shaxsga ta’lim–tarbiya berish nihoyatda murakkab jarayon, qadimdan ushbu faoliyatga jamiyatning yetuk arboblari jalb etilgan. Mazkur holat yosh avlod tarbiyasi, uni tashkil etish mazmuni va nafaqat shaxs kamoloti, balki jamiyat taraqqiyotini ham belgilovchi muhim ahamiyatga molik bo‘lgan omil ekanligi ta’kidlanadi. O‘zbekiston Respublikasida o‘qituvchi kadrlarning ma’naviy qiyo-fasi, aqliy salohiyati hamda kasbiy mahoratiga nisbatan jiddiy talablar qo‘yilgan. Chunonchi, bu borada O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimov quyidagilarni qayd etadi: “Tarbiyachi – ustoz bo‘lish uchun, boshqalarning aql-idrokini o‘stirishi, ma’rifat ziyosidan bahra-mand qilishi, haqiqiy vatanparvar, haqiqiy fuqaro etib yetishtirishi uchun, eng avvalo, tarbiyachining o‘zi ana shunday yuksak talablarga javob berishi, ana shunday buyuk fazilatlarga ega bo‘lishi kerak”. Bugungi kun o‘qituvchisiga nisbatan qo‘yilayotgan talablar mazmuni yil sayin yangilanib, zamon talablariga moslashib bormoqda. Zamonaviy o‘qituvchi ta’limni qanday tashkil etishi zarur? avvalo u o‘z mutaxassisligi bo‘yicha ta’lim beradigan fanlardan pedagogik texnologiyalarga asoslangan ma’ruza, seminar, amaliy va laboratoriya mashg‘ulotlarini mazmunan yaxlitligini ta’minlashi; pedagogik va axborot texnologiyalari hamda o‘quvchilar o‘quv faoliyatini faollashtiruvchi metodlarni qo‘llashi, o‘quv mashg‘ulotlarida pedagogik va axborot texnologiyalarining so‘nggi yutuqlarini uyg‘un-lashtirish malakasiga ega bo‘lishi;
ta’lim muassasalarida fanlarni o‘qitish mazmuniga mos ravishda pedagogik tizimni loyihalay olishi; ta’lim beradigan fanlar turkumini rivojlantirish istiqbollarini ochib berishga qaratilgan ilmiy izlanishlarni muntazam amalga oshira olishi; ta’lim-tarbiyaviy faoliyatda jahonning rivojlangan mamlakatla-rida pedagogika va psixologiya sohasida erishilayotgan ilg‘or tajribalarni amalda modernizatsiya qilgan holda qo‘llashi; O‘rta Osiyo mutafakkirlarining boy ma’naviy meroslaridan ta’lim-tarbiyaviy faoliyatda foydalanishi; darsning barcha turlarida, mashg‘ulotlarda zamonaviy axborot texnologiyalari asosida o‘qitish metodlaridan foydalanishi; o‘qitadigan fan turkumi bo‘yicha avtomatlashtirilgan ta’lim tizimi uchun amaliy dasturlar paketini yaratishi lozim. Zamonaviy o‘qituvchi qiyofasidagi shaxs pedagogik-psixologik ji-hatdan yuksak tayyorgarlikka ega bo‘lishi uchun, unda quyidagi fazilatlar namoyon bo‘lishi kerak (so‘z yuritilayotgan sifatlar mohiyatan o‘qituvchi tomonidan amalga oshirilishi zarur bo‘lgan vazifa, burch va mas’u-liyatlarni ifodalaydi): 1. O‘qituvchi mamlakatimizning ijtimoiy va siyosiy hayotida ro‘y berayotgan o‘zgarishlar, olib borilayotgan ijtimoiy islohotlar mohiyatini chuqur anglab yetishi hamda bu borada o‘quvchilarga to‘g‘ri, asosli ma’lumotlarni berishi lozim. 2. Zamonaviy o‘qituvchining ilm-fan, texnika va texnologiya yangi-liklari va yutuqlaridan xabardor bo‘lishi talab etiladi. 3. O‘qituvchi o‘z mutaxassisligi bo‘yicha chuqur, puxta bilimga ega bo‘lishi, o‘z ustida tinimsiz izlanishi shart. 4. O‘qituvchi pedagogika va psixologiya fanlari asoslaridan ko‘nik-ma va malakaga ega bo‘lishi, ta’lim-tarbiyaviy faoliyatda o‘quvchilar-ning yosh va psixologik xususiyatlarini inobatga olgan holda o‘z faoliyati tashkil etishi zarur. 5. O‘qituvchi ta’lim-tarbiyaviy faoliyatda pedagogik va axborot tex- nologiyalarining eng samarali shakl, metod va vositalaridan unumli foy-dalana olish imkoniyatiga ega bo‘lmog‘i lozim.
6. O‘qituvchi ijodkor, tashabbuskor va tashkilotchilik qobiliyatiga ega bo‘lishi davr talabidir. 7. O‘qituvchi yuksak darajadagi pedagogik mahorat, chunonchi, kommunikativ layoqatni, pedagogik texnika sirlarini (nutq, chehra, qo‘l-oyoq va gavda harakatlari, mimika, pantomimika, jest) chuqur o‘zlash-tirib olishga erishishi lozim. Ayniqsa, o‘qituvchi o‘zining individual nutq madaniyatiga ega bo‘-lishi zarur, uning nutqi quyidagi xususiyatlarni aks ettirishi kerak: a) nutqning to‘g‘riligi; b) nutqning aniqligi; v) nutqning ifodali bayon etilishi; g) nutqning sofligi (ya’ni, nutq tozaligiga salbiy ta’sir ko‘rsatuvchi so‘zlardan holi bo‘lishi, faqat abadiy tilda ifoda etilishi); jargon (muay-yan kasb yoki soha mutaxassisliklariga xos bo‘lmagan so‘zlar); varva-rizm (muayyan millat tilida bayon etiladigan, o‘zga millatlarga xos so‘z-larni noo‘rin qo‘llanilishi); vulgarizm (haqorat qilishda qo‘llaniladigan qo‘pol so‘zlar) hamda konselyarizm (o‘rni bo‘lmagan vaziyatlarda ras-miy so‘zlardan foydalanish) so‘zlaridan holi bo‘lishi; d) nutqning ravonligi; j) nutqning boyligi (hikmatli so‘zlar, ibora va maqollar, matallar hamda ko‘chirma gaplardan o‘rinli va samarali foydalana olish). O‘qi-tuvchining nutqi sodda, ravon va tushunarli bo‘lishi kerak. O‘qituvchining individual nutq madaniyati xususiytlari a) nutqning to‘g‘riligi; b) nutqning aniqligi; v) nutqning ifodali bayon etilishi; g) nutqning sofligi; d) nutqning ravonligi; j) nutqning boyligi.
O‘qituvchi pedagogik-psixologik muloqot jarayonining faol ishti-rokchisi sifatida o‘zida bir qator sifatlarni tarkib topishiga erishishi zarur. Chunonchi, u eng avvalo, mulohazali, bosiq, vaziyatni to‘g‘ri baholay oladigan, mavjud ziddiyatlarni o‘z iroda kuchi bilan bartaraf etishning uddasidan chiqa olishi zarur. O‘qituvchi o‘quvchilar, ota-onalar hamda hamkasblari bilan muloqot jarayonida fikrini aniq va to‘la bayon etilishi-ga ahamiyat qaratishi maqsadga muvofiqdir. Ular bilan munosabat jara-yonida so‘zni salbiy holatlar haqidagi dalillarni keltirishdan emas, aksin-cha, o‘quvchining (yoki hamkasbi, ota-onalar) muvaffaqiyatlarini e’tirof etishi, ularning yanada boyishiga ishonch bildirishi, u bilan tillasha olishiga imkon beradi. Muloqot jarayonida o‘qituvchining so‘zlaridan suhbatdoshiga nisbatan xayrixohlik, samimiylik, do‘stona munosabat sez-ilib turishi, shuningdek, imkon qadar ko‘tarinki kayfiyatda bo‘lishi zarur. O‘qituvchining mazkur talablarga muvofiq keluvchi qiyofasi uning o‘quvchilar, hamkasblar hamda ota-onalar orasida obro‘-e’tibor qozo-nishini ta’minlaydi. 2. Dars – ta’lim jarayonining asosiy shakli Dars – ta’lim jarayonining asosiy tashkiliy usuli bo‘lib, unda sinf dars tizimining barcha xususiyatlari aks etadi. Darsda o‘qituvchi tashkiliy tartibni va ta’limning muntazamligini ta’minlaydi. Dars bevosita o‘qituvchi rahbarligida aniq belgilangan vaqt davomi-da muayyan o‘quvchilar guruhi bilan olib boriladigan ta’lim jarayonining asosiy shaklidir. O‘qituvchining o‘quvchilarga pedagogik ta’sir ko‘rsatish mahorati dars jarayonida namoyon bo‘ladi. O‘qituvchi darsda muayyan tayyorgarlikka ega o‘quvchilar jamoasi bilan faoliyat olib boradi. Darsda o‘qituvchi o‘ziga tegishli mutaxassislik fanining ma’lum bir reja asosida belgilangan mavzusini o‘quvchilarga tushuntirish bo‘yicha ishlaydi. Bilimlarni ta’lim metodlari asosida o‘quv-chilar ongiga singdiradi, o‘quvchilarning olgan bilimini muntazam ra-vishda baholab boradi. Dars doirasida ommaviy, guruhli va individual ta’lim shakllarini birlashtirish imkoniyatlari paydo bo‘ladi.