logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. OʻZBEK SHEVALARINING TASNIFI

OʻZBEK SHEVALARINING TASNIFI

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

51.626953125 KB
Ko'chirib olish
O ZBEK SHEVALARINING TASNIFI.ʻ R е ja: 1. O‘zbek shevalarini o‘rganish masalasi . 2. O‘zbek sh е valarining tasnifi masalasi. 3. O‘zbek shevalarini tasniflashda yyetakchi tamoyillar. 3. Prof. I.I. Zarubin va prof. K.K. Yudaxin tasniflari talqini. 4 . Prof. Е .D. Polivanov hamda prof. G‘ozi Olim tasniflari tavsifi. 5. Prof. A.K. Borovkov va prof. V.V. R е sh е tov tasnifilarining o‘ziga xosligi. O‘zbek shevalarini o‘rganish masalasi . Bu masala “O‘zbek dialektologiyasi”ning doimiy tadqiq ob y ekti sanaladi. Shu o‘rinda ta’kidlash kerakki, o‘zbek shevalarini ilmiy asoslarda o‘rganish masalasining o‘zi ham bir necha jihatdan bahsli holda: 1) rus olimlari (Y. D. Polivanov, K. K. Yudaxin va boshqalar) XX asrning 20-yillaridan to 30-yillarning ikkinchi yarmigacha o‘zbek tilini boshqa millat vakillariga ham o‘rgatish uchun shevalarimizni tadqiq etishgan bo‘lsa-da, sheva vakillaridan yozib olingan matnlarga amaliy asoslanishgani uchun ularning ilmiy tadqiqotlari nazariy va amaliy jihatlardan to‘g‘ri bo‘lgani sababli shevalarni qanday va qay tarzda tadqiq etish lozimligini ko‘rsata olishgan. Biroq bu olimlarning tasniflari shevalarning fonetikasiga asoslanganligi uchun mazmun- mohiyati bilan fonetik tahlil bo‘lib, o‘zbek tili shevalarini boshqa turkiy tillardan farqlab ko‘rsatishga qaratilgan; 2) XX asrning 30-yillaridan to 70-yillargacha bo‘lgan davrda (G‘ozi Olim Yunusov, A. Borovkov, V. V. Reshetov, F. Abdullayev, A. Ishayev, X. Doniyorov, A. Shermatov, N. Rajabov, A. Aliyev, K. Nazarov va boshqalar) shevalardan to‘plangan va yozib olingan matnlarga asoslanishgani uchun ularning tadqiqotlari ilmiy hamda amaliy jihatlardan to‘g‘ri yo‘naltirilgani sababli mamlakatimiz hududidagi shevalarning yuzdan yigirma foiziga yaqinini tadqiq etishga kirishishgan. Ammo ularning tasnif va tahlillarida dialektal morfologiya va dialektal leksika to‘g‘risida fikrlar bildirilsa-da, turkiy tillarga oid fonetik qonuniyatlar asosida tasniflash yyetakchilik qilgan; 3) XX asrning 70-yillari oxiri va to bugungacha o‘zbek shevalari bo‘yicha qilingan tadqiqotlar jiddiy nazorat bo‘lmagani uchun sheva vakillaridan yozib olingan matnlarsiz ko‘r-ko‘rona tarzda amalga oshirilgan. Natijada bu sohadagi ishlarning asossizligi sezilib, tadqiqotchilarning mazkur sohadan ilmiy ish mavzularini olishlari keskin kamayib ketgan. Biroq T. Nafasov, S. Rahimov, B. To‘ychiboyev kabi olimlarning alohida shevalardan tuzgan lugatlari nashr etilgan. Bu davrda tasniflash masalasi , umuman , tilga olinmagan, ya’ni kun tartibiga qo yilmagʻ an; 4) o ‘zbek xalq shevalarining mukammal tasnifini amalga oshirish vaqti keldi. Bunda endi dialektologik ekspeditsiyalarni tashkil etib, sheva vakillaridan yozib olingan dialektal matnlarni ham fonetik, ham leksik, ham morfologik, ham sintaktik jihatlardan o‘rganilgan holda ularni qayta tasniflanishi maqsadga muvofiq. Bu tarzdagi shevalarni tasniflash, so‘zsiz, ularning mukammal tasniflashiga qarab boshlangan harakatdir. Mustaqillik tufayli iqtisodimiz singari ona tilimizga ham mustaqil rivojlanish uchun imkoniyatlar eshiklari ochildi. O‘zbek tili tabaqalanish (shevalarning ajralishi) yo‘li bilan emas, balki uyg‘unlashish (shevalarning qo‘shilishi) yo‘li bilan tashkil topgan. Hozirgi o‘zbek tili uch guruh shevalarning (qipchoq, o‘g‘uz, qarluq) qo‘shilishidan tashkil topgan. Shuning uchun o‘zbek tilining dialekt va shevalari Markaziy Osiyodagi boshqa turkiy tillarga nisbatan xilma-xil guruhlarga bo‘lingan va shevalarning miqdori boshqa turkiy tillarga nisbatan ko‘p. O‘zbek shevalarini tasniflashda yyetakchi tamoyillar. Adabiy til hamma shevalar uchun umumiy bo‘lgan tildir. U ma’lum va mezonga - maromga ega bo‘ladi, shuningdek, jonli tildagi holatlarni yozuv orqali ham bera oladi (jonli til esa yozuvga ega emas). Adabiy tilda shevalardagi har xilliklarga yo‘l qo‘yilmaydi, u til qoidalari asosida tartibga solinadi. Masalan: fe’lning -digan formasi shevalarda turlicha talaffuz etilishiga qaramay, uning adabiy tilda yagona shakli mavjud: B כ radig כ n (Toshkent shevasi) b כ ratug כ n (Samarqand-Buxoro shevalari) b כ ra dg כ n (Qo‘qon shevasi) b כ rataug‘un (O‘rta Xorazm shevalari) bratn (Qipchoq shevalari) b כ rata g‘un (Urganch shevasi) Hozirgi adabiy til kelib chiqishi jihatidan eski o‘zbek tili bilan chambarchas bog‘liq, shunga ko‘ra ular bir-biridan keskin farq qilmaydi. Shuni ham hisobga olish kerakki, har bir davrning o‘ziga xos grammatik qoidalari, so‘z ishlatish me’yorlari mavjud. Bunday o‘zgarishlar, birinchi navbatda, tilning leksikasida yaqqol sezilib turadi. Jamiyatdagi ijtimoiy hayotning o‘zgarishi, fan-texnikaning taraqqiyoti va boshqa omillar natijasida tilda juda ko‘p yangi tushunchani bildiruvchi so‘zlar paydo bo‘ladi - shunga ehtiyoj tug‘iladi: mashina, traktor, bint va b. Adabiy til shevalardan o‘zining leksik xususiyatlari bilan farqlanibgina qolmaydi, balki adabiy tilning grammatik qurilishi shevalarning grammatik qurilishiga nisbatan mur murakkab bo‘ladi. Masalan , adabiy tilda murakkab fikrni ifodalash uchun tarkibi juda ham keng bo‘lgan qo‘shma gaplar, sifatdoshli oborotlar, shuningdek, ergash gapli qo‘shma gaplardan foydalaniladi. Bundan tashqari, adabiy tilning grammatik tizimi o‘zining shevalar materiallarini birlashtirgan holda me’yorlashganligi bilan ham har qanday shevadan ajralib turadi. Demak, adabiy tilning qonun-qoidalarini to‘la egallagan kishigina o‘z fikr - mulohazasini yozuv orqali ifoda eta oladi. Yozuvning paydo bo‘lishi bilan adabiy til umumxalq tili negizida maydonga keladi. Adabiy til, odatda, yozuv bilan bog‘lanadi. Milliy adabiy tilning maydonga kelishi millatning tashkil topish jarayoni bilan bog‘liqdir. Millatning tashkil topishi uchun shu millat hamda a’zolari uchun umumiy bo‘lgan bir tilning bo‘lishi shartdir, har bir millatning eng e’tiborli belgilaridan biri - uning til birligi sanaladi. Demak, millat uchun yagona bo‘lgan umumiy til - bu milliy adabiy tildir. O ʻ zbek shevalari hozirga qadar o’zbek tiliga qiyosan o’rganib kelindi va bunda tavsifiy va qiyosiy metoddan foydalanilgan. Bu metodda shevalarning fonetik, leksik va morfologik xususiyatlari keng miqyosda o’rganildi hamda boy material to’plandi. Bu metodga ko’ra o’zbek shevalari materiallari «Devonu lug’ a tit turk», «Qutadg’u bilig», Alisher Navoiy asarlari tiliga qiyoslab borilgan, lekin bu metod asosiy metod hisoblangan emas, balki tahliltalab o’rinlaridagina va ayrim til tarixiga oid maqola va asarlarda uchrab turadi. Shuningdek, o’zbek dialektlari fonematik tizimini sistem metod orqali o’rganish ham tajriba qilindi. Jumladan, o’zbek tilidagi til b irliklarini invariant-variant munosabatida o’rganish jarayonida o’zbek shevalari fonologik tizimi ham sistem jihatdan tahlil qilin ib, ba’zi ishlar yuzaga kel di. Janubiy Orolbo‘yi o‘zbek sheva (bundan keyin - JOBO‘SH) lari hududini lisoniy-jo‘g‘rofiy tadqiq etish qator dolzarb muamolarni hal etishga yordam beradi. Xususan, shevalarning tashqi chegarasini, ichki tasnifi, tahlil etilayotgan shevalarning umumo‘zbek dialektal mikro - hudud tizimidagi o‘rnini, shuningdek, JOBO‘SH guruhining Janubiy Xorazm, Buxoro, Samarqand, Qashqadaryo, Surxondaryo, Janubiy Qozog‘iston, Shimoli-sharqiy Tojikiston, Qirg‘iziston, Afg‘oniston va boshqa shevalar bilan munosabatini ham belgilaydi . Janubiy Orolbo‘yi qadimdan o‘zbek, qoraqalpoq, qozoq va turkman kabi to‘rt turkiy til vakillarining o‘zaro muloqotda yashab kelayotgan go‘shalar i dan biridir. Bu esa, o‘z navbatida, tadqiq etilayotgan hudud shevalari tillarining bir- biriga o‘zaro ta’siri, yaqinlashuvi, arxaik xususiyatlarning saqlab qolinishi, li ngvistik xaritalarda belgilangan lisoniy omillarning tarqalish hududi, hududiy sheva mazmuni bilan uni ifodalovchi sheva chiziqlarining chambarchas bog‘li q ligi, sheva chiziqlarining turlicha ko‘rinishi va kesishish nuqtalarini aniqlash, sheva chiziqlarini birlashtiruvchi va ajratib ko‘rsatilayotgan hududlar xususiyatlari, til hodisasining tarixini, sheva vakillarining etnogenezi hamda davlatchilik tarixi bilan bog‘liq bo‘lgan muammolarni hal etish uchun xizmat etadi. Shu bilan birga ayrim umumlashmalar bilan ularni sheva shakli, joylashgan o‘rni va «to‘kisligi» yaxlit, bo‘lingan, orol, markaziy, marginal va h.k. tizimga muvofiqlashtiradi. Bular: 1 . Ko‘pgina lisoniy atlaslarda xaritaga olinayotgan obyektni aks ettirishda atamar yondashuvi kuzatiladi. Ammo lug‘at tarkibini bunday tadqiq etish («ma’nodan so‘zga va «so‘zdan ma’noga») yetarli emas va ular yangi muammolarni keltirib chiqaradi. At a mar olingan leksemalarning aksariyat hollardagi semantik muvofiqligi, eng avvalo, semantik chegaradagi leksemalarning dis tri b ut siyasida aks etgan leksemalar boshqa «semalar aloqasi va muqoyasi bilan bog‘liq turli shevalardagi bir leksemaning hajmi yoki semantik doirasining turlicha kengligidadir». (Tolstoy . 1963: 39-40,) 2 . Hozirgi lisoniy jo‘g‘rofiyada tadqiqotchilar harakatlangan ma’lumot ustida ishlash jarayonida «obyektning murakkabligi, variantliligi, dinamizmini idrok etishi, turli lеksik-sеmantik guruh (LSG) orasida aloqani kuzatishi (Mоrохоvskaya 1987:22-,34) ayrim leksemani emas, balki turlicha ko‘rinishdagi mikromaydonlar xaritaga olish ashyosi bo‘lishi zarur. 3 . Hududiy tilshunoslikning ko‘pgina masalalarini hal etishda areal lingvistika tarqoq tizimning tarkibiy-urug‘chilik elementlaridan cheklangan ma’lumotlarga tayanmoqda. 4 . Lisoniy jo‘g‘rofiya uchun ma’lum bir hudud doirasida u yoki bu ma’no (sema,sememalar) qay tarzda tarqalganligini, tadqiq etilayotgan shevalar uchun semantik farqlar va leksemalar munosabatining qaysi turiga xosligi singari masalalar y echimini kutmoqda. Agar xaritada differensial belgilar - (DB) denotatlarni maksimal darajada yiqqanda leksemalarning tarkibiy-semantik aloqasi tamoyili hisobiga olinsa, u qimmatli ilmiy axborot beradi. Chunki atlaslarda savollarga javob paytida olingan ayrim semantik belgilargina aks etishi «mohiyatiga ko‘ra murakkab bo‘lgan dialektal farq sodda mazmun sifatida xaritalanishiga» (Karmakova 1987:187) olib keladi. 5 . Xalq shevalarini makon doirasida o‘rganish shevashunoslardan denotatning barcha xususiyatlarga doimiy e’tiborda bo‘lishini talab etadi. Jumladan, moddiy-maishiy madaniyat obyektlari (namunalari) nomlarini , (kiyim- kechak, oziq-ovqat, turar joy, qurilish, sug‘orish inshootlari, uy-ro‘zg‘or buyumlari, xo‘jalik binolari, qarindoshlik atamalari, dehqonchilik, chorvachilik, baliqchilik, ovchilik, urf-odat, udumlar va h.k) xaritalashda turli nolisoniy omillami ham, birinchidan, etnografik ma’lumotlar lisoniy jo‘g‘rofiyaning bevosita obyekti hisoblanmasa-da, ammo xaritalanayotgan materialning mazmunli va chuqur baholash elementi, ikkinchidan, etnografik leksemalar tarixi va etimologiyasi tadqiqotchi e’tiboridan chetda qolib ketmasligi shart. 6 . L isoniy jo‘g‘rofiya sohasidagi boshqa muammolar qatorida quyidagilarni ham ko‘rsatish mumkin: kartografik belgilarning ko‘rinishidagi sheva hodisalarini ifodalashdagi formalizm: sheva chiziqlarini talqin etishga tortilgan ichki lisoniy axborotning etarli emasligi; tizim elementlarining hozirgi holati yoki genezisini talqin etishda «zamonaviy va samarali uslub hamda usullardan foydalanish zarurati» (Grisenko,1984:157-158; Borodina 1974) bilan bog‘liq masalalarni hal etishda hududiy tasdiqlarning mavjud emasligidir. Chunki sheva leksikasining mavzu guruhi obyektni kuzatish uchun muhimdir. Negaki, uning ko‘pchilik tarkibiy qismlari arxaikligi bilan ajralib turadi va qadimiy hududiy leksik oppozisiyalarning paydo bo‘lishiga imkon yaratadi. Shundan kelib chiqib, ishda sof fonetik, morfologik va leksik xarakterdagi sheva xususiyatlarining tarqalish jo‘g‘rofiyasini aks ettiruvchi lisoniy xarita taqdim etiladi. U yoki bu tovush xususiyatlariga ko‘ra (ch g : ch ge: ch y : chiy (qumliǝ ǝ ǝ ǝ ǝ ǝ dala), y j k: v j k (buzoq); ietik: yetik: dik (etik) bir-biriga taqqoslanuvchi va u ɵ ǝ ɵ ǝ ǝ yoki bu darajadagi aniq lisoniy jo‘g‘rofiy ko‘rsatkichlarga ega bo‘lgan leksik o‘xshash elementlar xaritalashtiriladi. Lisoniy xaritada belgilangan punktlar orasidagi masofa, ya’ni tur qalinligi tadqiq qilish uchun bir xilda emas, bunga til sohiblarining joylashuviga mos kelishi lozim. Xaritalash chog‘ida turli figuralar, tasvirlar, shtrixlardan foydalaniladi. Ayrim nomlar belgi bilan tamg‘alanadi. Xaritalarni o‘qishni osonlashtirish uchun bir o‘zakli leksemalar bir xildagi belgilar bilan bir-biriga mos keluvchi affikslar va so‘z shakllari bir xildagi belgi ko‘rinishida berilgani ma’qul. Xarita ga har bir obyekt joylashgan tumanlarining xaritalari olinadi. Tadqiq etilayotgan aholi yashaydigan punktlari to‘rga tushiriladi, zarur bo‘lganda aholi yashash punktlarini birlashtirib yuborish mumkin. Aholi punktlarining miqdori chastotada ekanligi shevalarinmg oraliq xususiyati o‘zbek-qoraqalpoq, o‘zbek- qozoq, o‘zbek-turkman , o‘zbek-tojik, o‘zbek-qirg‘iz sheva chiziqlarini ajratib ko‘rsatilishi bilan bog‘liq. Ma’lumotlarni xaritada aks ettirish asnosida xaritalanilayotgan leksemalar va ularning variantlari tarqalgan hudud va joylarni nihoyatda aniqliq bilan belgilash, shuningdek, sheva chiziqlarini ko‘rsatib berish zarur . Bugungi kungacha o‘zbek xalq shеvalari ikki xil nuqtayi nazardan tasnif qilinganligi e’tirofga sazavor: 1) shеvalarimizning mamlakatimiz va qo‘shni davlatlar hududlarida joylashishi jihatdan tasnifi, ya’ni o‘zbek shevalarining umumiy tasnifi; 2) ma’lum bir voha yoki viloyat (tuman) shеvalarining tasnifi, ya’ni o‘zbek shevalarining xususiy tasnifi. Shеvalarning mamlakatimiz va qo‘shni davlatlar hududlarida joylashishi jihatdan tasnifi. XX asrgacha o‘zbek shevalari turli nuqtayi nazarlardan o‘rganilgan bo‘lsa, XX asrning boshlaridan esa ular ilmiy-nazariy, ilmiy-amaliy asoslarda o‘rganilib, o‘sha vaqt uchun qimmatli bo‘lgan tasniflar amalga oshirilgan. Shuning uchun ham profеssor I. I. Zarubin, prof. K. K. Yudaxin, prof. G‘ozi Olim, prof. A. K. Borovkov, prof. V. V. Rеshеtovlar tomoni - dan shеvalarimizni tasnif qilish bo‘yicha olib borilgan ish larni shеvalarning mamlakatimiz va qo‘shni davlatlarning hududlarida joylashishi jihatdan tasnifiga misol qilib aytish mumkin. Prof. I. I. Zarubinning o‘zbek shevalari yuzasidan qilgan tasnifi shevalarning joylashishiga ko‘ra tasnifi hisoblanadi. U o‘zbek shеvalarini to‘rtta shеvalar guruhiga bo‘lgan: 1) Xiva guruhi; 2) Farg‘ona guruhi; 3) Toshkеnt guruhi; 4) Samarqand-Buxoro guruhi. Olimnning bu tasnifida qipchoq (j-lovchi) va shimoliy o‘zbek shеvalari hisobga olinmagan. Bu hol ushbu tasnifning kamchiligidir. Prof. K.K.Yudaxin tasnifida o‘zbek shеvalari tasnifi ning ikki varianti tavsiya qilinadi: 1-variantda shеvalarning tojik tili bilan munosabati va singarmonizmini saqlash darajasiga qarab to‘rtta guruhga ajratgan: a) asl turkiy tovush tizimli va singarmonizmni saqlagan o‘zbek sh е valari; b) o‘z tovush tarkibini qisman o‘zgartirgan, singarmonizmni yo‘qotgan sh е valar; d) eron(tojik) tili unlilar tizimida so‘zlashadigan o‘zbek sh е valar(i); e) o‘zbek va tojik tillarida so‘zlashadigan tojik shevalari. K е yinchalik u (tasnifi ning 2-variantda) sh е valarimizning o‘ziga xos xususiyatlari bilan yaxshi tanishib , oldingi tasnifiga ani q lik kiritib, o‘zbek sh е valarini b е shta guruhga bo‘ldi: 1. Toshk е nt guruhi. 2. Farg ona guruhi. 3. ʻ Q ipchoq (-j) guruhi. 4. Xiva (Xiva - o‘g‘uz) guruhi. 5. Shimoliy o‘zbek sh е valari guruh i . Professor Е .D. Polivanov tasnifi. Olim tasnifida o‘zbek tili sh е va va dial е ktlari orasidagi eng mayda farqlarni ham ko‘rsatuvchi tasnifni b е rdi. U o‘zbek tilidagi quyidagi ikki holatni ko‘zda tutgan: 1) m е tisatsiya (qardosh tillarning chatishuvi) – turkiy tillarning o‘zaro munosabati, ya’ni bir-biriga ta’siri; 2) gibridizatsiya (turli tizimdagi , qardosh bo‘lmagan tillarning chatishuvi, (masalan hind-evropa tillar oilasiga mansub bo ‘ lgan tojik tili bilan o ‘ zbek adabiy tilining va shevalarining munosabati) – tojik tilining o‘zbek sh е valariga ta’siri. Olim o‘zbek sh е valarida tojik tilining ta’siri ni hisobga olib, o‘zbek sh е valarini: eronlashmagan va eronlashgan sh е valar, d е b ikkiga bo‘ldi. Toshk е nt, Qo‘qon-Marg‘ilon, Andijon-Shaxrixon tipidagi sh е valarda eronlashish el е m е nti mavjudligini qayd qilgan. Buxoro, Samarqand, Xo‘jand, O‘rat е pa tipidagi bir qancha sh е valarni maksimal darajada eronlashgan, ya’ni tojik tili vokalizmini o‘zida to‘la aks ettirgan sh е valar d е b hisoblaydi. Eronlashmagan sh е valarga Farg‘onaning singarmonizmli qishloq sh е valarini (Saroy, Andijon, Yo‘lguzar) va o‘zbek-qipchoq (dj//j-lovchi) lahjasidagi sh е valarni kiritadi. Е . D. Polivanov o‘z tasnifida sh е valardagi quyidagi ikki h olatning ta’sirini misollar bilan asoslab ko‘rsata olgan: 1. M е tisatsiya (qardosh tillarning o‘zaro ta’siri). 2. Gibridizatsiya (qardosh bo‘lmagan tillarning o‘zaro ta’siri). Maksimal eronlashgan sh е valar: Samarqand va Buxoro sh е valari. Eron el е m е ntlari mavjud: Toshk е nt, Marg‘ilon, Andijon sh е valari. Eronlashmagan sh е valar. Unga Farqonaning singarmonizmli qipchoq lahjasi (shevalari) oiddir. Yuqoridagilar asosida prof. Е . D. Polivanov o‘zbek sh е valarini uchta dial е ktga bo‘lib o‘rgangan: 1-dial е kt: Eronlashgan sh е valar. Ular 7 ta sh е valar tipiga bo‘lingan: 1-tip sh е valar: Samarqand-Buxoro sh е valari. 2-tip sh е valar: Toshk е nt shahri va viloyati sh е valari. 3-tip sh е valar: Qo‘qon-Marg‘ilon sh е valari. 4-tip sh е valar: Andijon-Shahrixon sh е valari. 5-tip sh е valar: Uyg‘urlashgan sh е valar (Namangan, Chorto q ). 6-tip sh е valar: Shimoliy o‘zbek shahar sh е valari. 7-tip sh е valar: Shimoliy o‘zbek qishloq sh е valari. 2-dial е kt: O‘g‘uz lahjasi 2 ta sh е valar tipiga ajratilgan. 1-tip sh е valar. Unga janubiy Xorazm (Xiva, Urganch, Shovot, Hazorasp, Xonqa, Sho‘raxon) hududidagi shevalar mansub. 2-tip sh е valariga Shimoliy o‘g‘uz gruppa sh е valari (Iqon-Qorabuloq, Jizzax viloyati Forish tumanidagi → Bog‘dod sh е valari) oiddir. 3-dial е kt: qipchoq lahjasi 5 ta sh е valar tipiga bo‘lingan: 1-tip shеvalar: O‘rta Xorazm (Gurlan, Bog‘ot, Shavvoz) va shimoliy Xorazm (qipchoq, Qo‘ng‘irot) Mang‘it). 2-tip: ɔ -lovchi (qozoq-nayman, Farg‘ona-Qaraqalpoq) shеvalari. 3-tip: Qurama sh е valari. Unga Ohangaron vodiysi sh е valari mansubdir. 4-tip: Shimoliy o‘zbek sh е valari. 5-tip. O‘rta o‘zbek sh е vasiga qirq sh е vasi, janubiy o‘zbek sh е vasi, laqay sh е vasi, Afg‘onistondagi o‘zbek-qipchoq sh е valari kiradi. Professor G‘ozi Olim tasnifi. Professor G‘ozi Olim o‘zbek shevalaridan o‘zi to‘plagan boy faktik mat е riallarga suyangan holda 1936-yili Е . D. Polivanov tasnifidan so‘ng o‘zbek sh е valarini tasnif qildi. U ma’noga ta’sir qilmaydigan shevalardagi fon е tik hodisalarni, tashqi ta’sirni o‘z ishiga asos qilib olganini tanqid qilib, juft unlilarning ma’no farqlash xususiyatiga, lahja, sh е va vakillari orasida tushunilmaydigan l е ksik, morfologik, fon е tik xususiyatlarga ko‘ra tasniflashni ilgari surdi. G ozi Olim o‘zbek shʻ е valarni uch lahjaga ajratdi: 1. O‘zbek-qipchoq lahjasi - unga to‘rtta sh е va kiradi: qirq sh е vasi, Jaloyir- laqay sh е vasi, qipchoq sh е vasi, Gurlan sh е vasi. Bu lahjaga Ohangaron vodiysi, Mirzacho‘l (hozirgi Sirdaryo va Jizzax viloyatlari hududlari), Samarqand, Zarafshon, Buxoro atroflarida, Qashqadaryo, Surxondaryoda yashovchi o‘zbeklarning shevalari kiradi. Bu lahja vakillari Xorazm, Andijon, Namangan, Qo‘qon, Qipchoq, Chimboy, Qo‘nqirotda hamda Tojikistonda va Afg‘onistonning shimolida yashovchi o‘zbeklarning shevasi ham shu lahjaga kiradi. Bu lahjaning fon е tik va morfologik xususiyatlari quyidagicha: y > dj: y е r -dj е r; yol - djol q > g‘ : aq – ag‘ ar; aq - aq ь ; qulaq - qulaq ь p > b: t ɔ p > t ɔ bi, qat - qab ь g, g‘ > y: t е gdi - tiydi, е gdi - iydi; y ь g‘ n - dj ь yn Ko‘plik qo‘shimchasi: -lar,-lər, -nar, -tar, -tər, -dar,-dər. Hozirgi zamon davom f е ’l: -yat ы r, -djatər . Bu lahjaga kiruvchi to‘rtta sh е vaning fon е tik-morfologik xususiyati quyidagilardan iborat : 1. Qirq sh е vasida qisqa “i” o‘rnida cho‘ziq iy (i:) uchraydi: i:t (it) Jo‘nalish k е lishigidagi kishilik olmoshlari: mag‘an, sag‘an, ug‘an shakllarda uchraydi . 2. Jaloyir-laqay sh е vasida so‘zning ikkinchi bo‘g‘inida ham « е » tovushi k е lishi mumkin: k е ch е n, b е rg е n . 3. Qipchoq sh е vasida lab garmoniyasi uchinchi bo‘g‘inda ham saqlangan bo‘ladi: u yumuz , to‘yumuz . 4. Gurlan shеvasiga o‘zbek-qipchoq lahjasining hamma xususiyatlarini saqlagan, ammo ayrim so‘zlarda esa so‘z boshida «dj»ni yo‘qotayotgan o‘zbek shеvalari kiradi. Bu shеvada b o la so‘zining ko‘pligi bag‘alar (bachalar) bo‘ladi. II. Turk-barlos lahjasiga Toshkеnt, Qo‘qon, Namangan, Andijon, Marg‘ilon shaharlari va ularning atrofida yashovchi o‘zbeklarning shevalari kiritilgan. Boshqa joylarda ham bu lahjada gapiruvchilar uchraydi. Bu lahjada jo‘nalish kеlishigi qo‘shimchasi qattiq o‘zak unlilar va jarangsiz undosh bilan tugasa -qa, jarangli bilan tugasa -g‘a, yumshoq o‘zak jarangsiz undosh bilan tugasa - ga tarzida qo‘shiladi. Tushum kеlishigi qo‘shimchasi: -nъ, -ni holatida qo‘llanadi . Prof. G‘ozi Olim bu lahjani to‘rtta shеvaga bo‘ladi: 1. Sayram-Chimkеnt shеvasi. 2. Toshkеnt-Xovos shеvasi. Unda tushum kеlishigi -ti shaklida bo‘ladi. Istak fе’l yasovchi -luk: kеliyluk . Hozirgi zamon davom fе’li: -v ɔ t kе(l)v ɔ ttь, ɔ v ɔ ttь, kеmъy ɔ tь. 3. Andijon shahar sh е vasida tushum k е lishigi -n,-ni,-t,-ti,-d,-di tarzida bo‘ladi. Hozirgi zamon davom f е ’li: -yəp, -yoyəp bilan yasaladi: k е ləyəpmən. 4. Namangan shahar sh е vasida hozirgi zamon davom f е ’lining qo‘shimchasi : -ut k е lutt ъ man, k е lmutt ъ mən. III. Xiva-Urganch lahjasiga Xiva, Xon q a, Kat; Toshovuz, Eski-Yangi Urganch, To‘rtko‘lda yashovchi o‘zbeklar kiradi. Jo‘nalish k е lishik qo‘shimchasi -g‘a, -ga, -a,- ə kabi ishlatiladi. K е lasi zamon fе’l yasovchi affiksi -djaq , -djak . Istak fе’l yasovchi: -l,-li. (k е l əli, əl əl) . Prof. G‘ozi Olim Xiva-Urganch lahjasini ikki guruhga bo‘ladi: 1. Xiva sh е vasi. Bu sh е vada singarmonizmning saqlanishi, cho‘ziq unlilarga (a:i) ega bo‘lishi, “ q ” o‘rnida “ k ” undoshining k е lishi muhim ahamiyatga egadir. 2. Q arluq sh е vasi (xususiyatlari b е rilmagan). Bu tasnifda o‘zbek-qipchoq lahjasidan boshqa sh е valarning lingvistik xususiyatlari farqlab b е rilmaganligi uchun tanqid qilingan, ya’ni olimning bu tasnifi o‘sha vaqtdagi o‘zbek shevalarining xususiyatlarini to liq qamrab olmagan. Ayrim shevalarning lingvistikʻ farqlarini ko‘rsatuvchi belgilar berilmagan. Professor A.K. Borovkov tasnifi. Bu olim o‘zi to‘plab o‘rgangan mat е riallari asosida o‘zbek sh е valarini ikkita guruhga bo‘lib tasnif (klassifikatsiya) qilgan: 1) o ( ɔ ) - lovchi sh е valar; 2) a - lovchi sh е valar. O( ɔ ) - lovchi guruhiga shahar sh е valari va ular atrofidagi tumanlarning sh е valarini kiritadi. A-lovchi guruh sh е valarga esa singarmonizmni saqlagan sh е valarni kiritib, uni ikkiga ajratadi: 1) y-lovchi sh е valar; 2) dj-lovchi sh е valar. y -lovchi guruhiga Janubiy Qozog istondagi o‘zbek sh ʻ е valari va Janubiy Xorazm sh е valari kiradi, dj-lovchi guruhiga esa Shimoliy Xorazm, Surxondaryo, Samarqand oblastidagi qishloq sh е valari kiritildi. K е yinchalik prof. A.K. Borovkov to‘plagan materiallarini jiddiy o‘rganib, o‘zbek sh е valari tasnifining boshqa bir variantini taqdim etdi. O‘zbek dial е kt va sh е valari orasidagi tarixiy-lingvistik xususiyatlarini hisobga olib, ularni to‘rtta dial е ktga bo‘ladi: 1) O‘rta o‘zbek dial е kti; 2) Shayboniy-o‘zbek yoki dj-lovchi dial е kt; 3) Janubiy Xorazm dial е kti; 4) alohida guruh o‘zbek sh е valari. 1. O‘rta o‘zbek dial е kti ikki guruhga ajratib o‘rganilgan: a) O‘rta O‘zbekiston sh е vasi (Toshk е nt, Samarqand, Buxoro va Farg‘ona). Unda 6 yoki 7 unli fon е ma bor, so‘zning 1,-2- bo‘g‘indan ɔ fon е masi uchraydi. b) Shimoliy o‘zbek sh е vasi (Chimk е nt, Sayram, Jambul, Marki, Janubiy Qozog‘iston). 2. Shayboniy-o‘zbek yoki j-lovchi dial е kti. Bunga Samarqand, Qashqadaryo, Buxoro, Surxondaryo, Ohangaron vodiysi, Farg‘ona hududlardagi shevalarni oladi. Bu dial е ktda unlilar soni 8 ta, o‘zlashayotgan ɔ fon е masi bilan 9 tadir. djol < yol (yo‘l) dj ɔ m ɔ n < y ɔ m ɔ n (yomon) 3. Janubiy Xorazm dial е kti (Xonqa, Hazorasp, Shovot, Yangiariq, G‘azovot, Sho‘raxon). Unlilar 9 ta. Hozirgi zamon davom f е ’l: -yətor . Gəlyətor. Ushbu dialektda k е lasi zamon f е ’li fe’l o ‘ zagiga: -djəq, -djək qo‘shimchalarini qo ‘ shish bilan yasaladi. 4. Alohida guruh sh е valar (k е lib chiqishi turlicha bo‘lgan ayrim sh е valar). Ular ikkiga bo‘linadi: 1) Qorabuloq, Iqon, Mank е nt sh е valar guruhi; 2) «Umlautli» sh е valar (Namangan viloyatida uchraydi) guruhi. Bunday sh е valarda lablanish hodisasi aniq s е zilib turadi: ul ъ m, b ɔ rutt ъ , k е lutt ъ . Professor V.V. R е sh е tov tasnifi. Bu olim o‘zbek sh е valarining tarixiy- lingvistik xususiyatlarini va ayrim dial е ktlarga qo‘shni (tojik, qozoq, qoraqalpoq, turkman) tillarning munosabatini hisobga olgan h olda XX asrning 60-yillarida o‘zbek sh е valarining tasnifini amalga oshirib, o‘sha davr uchun o‘zbek xalq shevalarining mukammal dialektal tasnifini tuzdi. Bu olimning tasnifi oldingi tasniflardan lingvistik xususiyatlarning ko‘p berilganligi bilan ajralib turadi va hozirgi kunlarda ham u ma’lum xususiyatlari borligi va saqlaganligi bilan ahamiyatlidir. O‘zbek xalqining tarkibida tarixiy-lingvistik jihatdan bir-biridan ajraladigan, farqlanadigan quyidagi uchta dial е kt birligi borligini ta’kidlaydi: 1) Qipchoq dial е kti; 2) o‘g‘uz dial е kti; 3) qarluq-chigil-uyg‘ur dial е kti. Prof. V.V. R е sh е tov, asosan, turkiy tillari tasnifi uchun ham asos bo‘lgan ikki lahjani (qipchoq va o‘g‘uz lahjasini) o‘zining tasnifi uchun asos qilgan. U uchinchi lahja sifatida qadimdan o‘zbek xalqining shakllanish tarixida muhim rol o‘ynagan qarluq, chigil va uyg‘ur qabilalarining birligini ko‘rsatib turadigan qarluq-chigil-uyg‘ur dial е ktini e’tiborga oladi. Ularning lingvistik xususiyatlarini hisobga olib, lahja atamasi bilan quyidagicha tarzda ataydi: 1) qipchoq lahjasi; 2) o‘g‘uz lahjasi ; 3) qarluq-chigil-uyg‘ur lahjasi. D е mak, o‘zbek tili uch turkiy qism(kompon е nt)ning birikishi natijasida vujudga k е lgan. Ular quydagilar: 1) Qarluq-chigil-uyg‘ur lahjasi hozirgi qardosh uyg‘ur tiliga fonetik va leksik jihatlardan yaqin bo‘lib, tojik tili bilan juda yaqin etnolingvistik munosabatda bo‘ladi; 2) qipchoq lahjasi qardosh qozoq va qoraqal- poq tillari bilan yaqin hamkorlikda faoliyat ko‘rsatadi; 3) o‘g‘uz lahjasi qardosh turkman tili bilan yaqin munosabatda bo‘ladi. O‘zbek tilining qarluq-chigil-uyg‘ur lahjasi. Mazkur lahja shahar sh е valarini, shahar tipidagi qishloq sh е valarini o‘z ichiga oladi. Bu guruh (Toshk е nt, Namangan, Andijon, Farg‘ona va bir qator aholi punktlari) bir dial е kt kompl е ksini tashkil qiladi. Buni shu sh е valarning bir qator maxsus xususiyatlari borligini ko‘rsatib turibdi: 1. Ba’zi bir undoshlarning almashinishi uchraydi: ch // t ning almashinib k е lishi: Toshk.: tishla ch( ъ ) ml ə // uyg‘ . ch( ə )shl ə ; Toshk.: tusht ъ // chusht, uyg‘ . :chusht ъ . 2. So‘z o‘zagi va qo‘shimchalarining oxiridagi k-q // g-g‘ undoshlarining saqlanishi hollari ham tez-tez uchrab turadi: Uyg‘.: t ə r ъ // t ə r ъ q, s ə r ъ g‘, urug‘, ot ъ k. So‘z oxiridagi undoshning tushishi kuzatiladi: Toshk.: qattъg‘ , t ə ru: taro // tərə:, ortə:, qъshl ɔ :l ь // qъshl ɔ :lъ 3. Turli holatda ham q // x undoshlarining almashinishi kuzatiladi: uyg‘.: Toshk., Namangan.: toqta // toxta, toqsan // toxsan, baqtuk // baxtuk . 4. l // n undoshlarining almashinishi uchraydi: Koyn е k // koylək // kolək // konglək. Toshk.: koynək // koylək // koynəy . 5. To‘liq progr е ssiv assimilyatsiya faol qo‘llanadi: Toshk е nt: tuzzъ < tuznъ // tuznъng ɔ shshъ < ɔ shnъ // ɔ shning t е mъrrъ < t е mъrnъ // t е mъrnъng Namang.: qushshъ < qushnъ // qushnъng 6. Qardosh uyg‘ur tilining fon е tik xususiyatlaridan biri: «umlaut» bo‘lib, birinchi bo‘g‘inda k е lgan quyi ko‘tarilish a // ə unlilarining ikkinchi bo‘g‘inda k е lgan yuqori ko‘tarilish “ ъ ” unlisi ta’sirida “e” ga o‘tishidir: at > ətъ . Bu hodisa Namangan sh е vasida uchrasa-da, Toshk е nt, Marg‘ilon sh е valarida uchramaydi. 7. Namangan sh е vasi va uyg‘ur tilidagi tovushlarning tushishi va tor unlilarning qisqaligi kabi xususiyatlar Toshk е nt sh е vasida ham mavjud: Toshk.: Namang.: ədəmlə k е ld ъ lə, b ъ zə > bzə, s ъ nə > slə . 8. Toshk е nt, Namangan, Andijon, Marg‘ilon, Qo‘qon sh е valarining hammasida turlovchi qo‘shimchalardan -n ъ affiksi ham qaratqich, ham tushum k е lishigi ma’nolarini ifoda etadi: ɔ tt ъ sətt ъ ; ɔ tt ъ b ɔ sh ъ (ning>ni) . 9. Bu sh е valar guruhi hozirgi zamon davom f е ’lini ifodalovchi ikki morfologik b е lgiga ega: 1) -vat va uning fonеtik variantlari: -vat ,-ut . Toshkеnt va unga yaqin qishloqlar shеvasi (Parkеnt) -v ɔ t ... Toshk.: -v ɔ t , Uychi - vət; Namangan -ut . 2) -yəp shakli Farg‘ona vodiysidagi shahar va shu kabi shaharlarga yaqin qishloq shеvalariga xos: qъlyəpmən > qъlyəppən; b ɔ ryəpmən >b ɔ ryəppən. Farg‘ona paradigmasiga (ya’ni shеvadagi hozirgi zamon davom fе’lining ko‘rinishi) Samarqand va unga yaqin shahar va qishloqlar shеvasi ham kiradi. Qarluq-chigil-uyg‘ur lahjasiga kiruvchi dialеkt va shеvalarni individual xususiyatlarini saqlash-saqlamaslik nuqtayi nazaridan bir nеcha guruhga va dialеktga bo‘lish mumkin. Bu lahja o‘z ichida to‘rt guruhga bo‘linadi: 1) Farg‘ona guruh sh е valari; 2) Toshk е nt guruh sh е valari; 3) Qarshi guruh sh е valari; 4) shimoliy o‘zbek sh е valari guruhi. I. Farg‘ona guruh sh е valari tarkibida to‘rtta dial е kt mavjud: 1. Namangan dial е kti. Namangan shahari va viloyati sh е valari ayni shu dialektga kiradi. 2. Andijon-Shahrixon dial е kti. Unga Andijon shahri, Shahrixon, Andijon viloyatidagi sh е valar kiradi. 3. O‘sh-O‘zgan dial е kti. Mazkur dialekt ga O‘sh, O‘zgan, Jalolobod sh е valari kiradi. 4. Marg‘ilon-Qo‘qon dial е kti. Bu nga Marg‘ilon, Farg‘ona shaharlari, Vodil, Qo‘qon sh е valari kiradi. II. Toshk е nt guruh sh е valari. Ushbu guruh ikki dial е ktga bo‘lingan: 1. Toshk е nt dial е kti. Ayni shu dialekt ga Toshk е nt shahar va viloyati sh е valari kiradi. Lekin j -lovchi qipchoq sh е valar kirmaydi. 2. Jizzax dial е kti. U shbu dialekt ga Toshk е nt, Samarqand, Jizzax, Qashqadaryo viloyatidagi Po‘lati kabi sh е valar kiradi. J-lovchi sh е valar kirmaydi. III. Qarshi guruh sh е valari esa ikkita dial е ktga ajrati b o‘rganilgan : 1. Qarshi dial е kti. Bu nga Qarshi, Shahrisabz, Kitob, Yakkabog‘tumanlari sh е valari kiradi. J-lovchi sh е valardan tashqari dagi shevalar unga mansubdir . 2. Samarqand-Buxoro dial е kti. Unga Samarqand, Buxoro, Xo‘jand, Far- g‘ona vodiysidagi Chust, Qashqadaryo vodiysidagi Koson sh е valari shu dialektga kiradi. Bu sh е valar qardosh bo‘lmagan tojik tili el е m е ntlarining turli darajada borligi bilan ajralib turadi. IV. Shimoliy o‘zbek sh е valari guruhi. U ikkita dial е ktga bo‘lingan: 1. Iqon-Qorabuloq dial е kti. Mazkur dialekt ga Iqon, Qorabuloq, Mank е nt, Qoramurt kabi aholi punktlaridagi kishilarning sh е valar i kiradi. Bu dialekt o‘g‘uz va qipchoq sh е valari el е m е ntlari ning borligi bilan xarakt е rlidir. 2. Turkiston-Chimk е nt dial е kti. Unga Turkiston, Chimk е nt, Sayram sh е va- lari kiradi. O‘g‘uz el е m е ntlarining kamayishi, qipchoq, qozoq el е m е ntlarining ko‘payishi bu dial е ktdagi sh е valarga oiddir. O‘zbek tilining qipchoq lahjasi. Ushbu lahjaga xos fonetik, leksik, morfologik xususiyatlar prof. Е . D. Polivanov, prof. G‘ozi Olim tasniflarida atroflicha mukammallikda b е rilganligini ta’kidlash lozim: g > y: t е gdi > tiy въ g‘ > y: yig‘ in > dj ъ y ъ n y > dj: yol > djol, yəmən > djəmən. Shaxsni bildiruvchi olmoshlarning jo‘nalish kеlishigi qo‘shimchasini olgandan keyingi shakli quyidagicha: mag‘an,sag‘an, o‘g‘an . Hozirgi zamon davom fе’li -djətir bilan yasaladi. Qaratqich, tushum kеlishigi qo‘shimchalarida t /d /n tovushlari almashinadi: -nыng,-ning,-dыng,-ding,-tыng, -ting,-nы,-ni,-dы,-di,-tы,-ti. Mazkur lahja boshqa lahjalardan o‘zining fonetik xususiyatlari bilan farq qilgani kabi lеksik xususiyatlari bilan ham ajralib turadi. O‘zbek tilining o‘g‘uz lahjasi. Bu lahjaning o‘ziga xos xususiyatlari quyidagicha: a) qipchoq sh е valaridagi kabi juft unlilar mavjud; b) qisqa va uzun unlilar farqlanadi: a:: t (hayvon), a:d (ism); v) so‘z boshida t va k tovushlarining jaranglashinishi mumkin: dil < til, gel < k е l; g) k, g undosh tovushlarining talaffuzda yumshalishi ham kuzatiladi; d) qaratqich k е lishigi qo‘shimchasining -ыng,-ing formasi faol ishlatiladi; е ) bol fе’ldagi b ning tushishi: b ol > ol. .. (Xorazmda yashovchi aholining aksariyat ko‘pchiligi o‘g‘uz lahjasida gapirishadi). O‘zbek sh е valari va ularning xususiyatlari ( y [j], j[], ɔ (o) ) oldingi tasniflarda mukammal tarzda b е rilgan. O‘ZBEK XALQ SHEVALARINI ILMIY TASNIF QILGAN OLIMLAR professor I. I.Zarubin. professor K. K. Yudaxin. professor Y .D.Polivanov. professor G‘ozi Olim. professor A. K. Borovkov. professor V.V.Reshetov. Ma’lum bir voha yoki viloyat sh е vasining tasnifi. Bilamizki, ma’lum bir voha yoki viloyat sh е valarini tasnif qilish oldingi davrlarda, ya’ni XX asrning 50-90-yillarida amalga oshirilgan ilmiy tadqiqotlarda uchraydi. Masalan, F. Abdullay е v, A. Shermatov, B. Jo‘rayev, A. Aliy е v, Saidmuso Rahimov o‘zbek sh е valarini guruhlab o‘rganishgan. F. Abdullay е v Xorazm viloyati sh е valarini qipchoq va o‘g‘uz lahjalariga bo‘lib o‘rgangan. A. Shermatov, B. Jo‘rayev Qashqadaryo viloyati o‘zbek shevalarini: 1) Yuqori Qashqadaryo shevalari; 2) Quyi Qashqadaryo shevalari nomlari bilan guruhlarga ajratib o‘rganishgan. A. Aliyеv Namangan viloyati o‘zbek shеvalarini guruhlab, ilmiy hamda amaliy asoslarda tadqiq etgan. Bu sohaga oid ba’zi bir ilmiy manbalarda oraliq shevalar haqida fikr yuritilgan. O‘zbek tilining oraliq shevalarini Qashqadaryo viloyatining Chiroqchi tumani shevasi misolida T. Qudratov tadqiq etgan. Saidmuso Rahimov esa Surxondaryo viloyatidagi o‘zbek sh е valarini ikkita guruhga bo‘lib o‘rgangan: 1. J-lovchi sh е valar (qipchoq lahjasiga xos sh е valar). 2. Y-lovchi sh е valar (qarluq lahjasiga xos sh е valar). Ularda V.V. R е sh е tov tomonidan talqin etilgan qipchoq va qarluq lahjalariga oid xususiyatlar uchraydi. X. Doniyorov Samarqand viloyatidagi qipchoq shevalari bo‘yicha tasniflashni amalga oshirgan [ I.3.27(128д).117-132 -]. B.To‘ychiboyev va B.Hasanovlar qipchoq lahjasini sharqiy, g‘arbiy va Farg‘ona guruh qipchoq shevalari deb uchga bo‘lishgan. MA’LUM BIR VOHA YOKI VILOYAT SHEVASINING TASNIFI Кimlar o‘rgangan ? Tadqiq et gan hududi Fattoh Abdullayev Xorazm shevalari tasnifi A’zam Shermatov Quyi Qashqadaryo shevalari tasnifi Bolta Jo‘rayev Yuqori Qashqadaryo shevalari tasnifi Abdug‘ani Aliyev Namangan shevalari tasnifi Saidmuso Rahimov Surxondaryo o‘zbek shevalari tasnifi To‘ra Qudratov Oraliq shevalar (Qashqadaryo shevalari) tasnifi X. D oniyorov Samarqand viloyati qipchoq shevalari tasnifi B. To‘ychiboyev va B. Hasanov Qipchoq lahjasi (sharqiy, g‘arbiy va Farg‘ona guruh qipchoq shevalari) tasnifi Aziz Jo‘rayev O‘zbek shevalarining areal tadqiqi Bulardan ko‘rinib turibdi, XX asrning 20-60-yillarida amalga oshirilgan o‘zbek shevalarining tasnifida fonetik, morfologik va qisman leksik jihatlari e’tiborga olingan bo‘lsa-da, ammo o‘zbek shevalari tarqalgan hududlar to‘liq holda maxsus o‘rganilmagan. Adabiyotlar: 1. G‘azi Alim. O‘zbek şevalari tasnifida bir tacriba. – Taşkent, 1935. 2. Қодиров Қ . Қ . Ўзбек шеваларини ўрганиш ва тасниф қилиш масаласи . – Фарғона, 1949. 3. Боровков А.К. Вопросы классификация узбекских говоров // Известия АН УзССР. 5. – Тa шкент , 1953. 4. Решетов В.В. Ўзбек диалектларининг монографик ўрганиш // Ўзбек тили ва адабиёти масалалари. 1. – Т ошкент , 1960. 5. Решетов В.В., Шоабдураҳмонов Ш. Ўзбек диалектологияси. – Т ошкент: Ўқитувчи, 1962. 6. Решетов В.В. Ўзбек шеваларининг классифика ц ияси // ЎТА , 1-сон. 1966. 7. Алиев А. Наманган гуруҳ ўзбек шевалари // ЎТА , 5- сон . 1969. 8. Ражабов Н. Ўзбек шевашунослиги. – Т ошкент: Ўқитувчи, 1996. -Б .76- 78. 9. Тўйчибоев Б., Ҳасанов Б. Ўзбек диалектологияси. – Т ошкент: Абдулла Қодирий номидаги халқ мероси нашриёти, 2004. 10. Жапаров Ш. Кыргыз диалектологиясы. – Фрунзе : Мектеп, 1982. 11. Муродова Н. Ўзбек диалектологияси. 5111200 – Ўзбек тили ва адабиёти таълим йўналиши талабалари учун дарслик. – Т ошкент: Barkamol fayz media, 2019. - 182 б. 12. Малахов А. Г. Русская диалектология: теория и практика. Учебное пособие. Владимир , 2013. - 111 с . 13. Enazarov T . (2019). About us: dialectology today and it’s future // soi: 1.1/tas doi: 10.15863/tas International Scientific Journal Theoretical & Applied Science p-ISSN: 2308-4944 (print) e-ISSN: 2409-0085 (online) Year: 2019 Issue: 12 Volume: 80 Published: 18.12.2019 http://T-Science.org

O ZBEK SHEVALARINING TASNIFI.ʻ R е ja: 1. O‘zbek shevalarini o‘rganish masalasi . 2. O‘zbek sh е valarining tasnifi masalasi. 3. O‘zbek shevalarini tasniflashda yyetakchi tamoyillar. 3. Prof. I.I. Zarubin va prof. K.K. Yudaxin tasniflari talqini. 4 . Prof. Е .D. Polivanov hamda prof. G‘ozi Olim tasniflari tavsifi. 5. Prof. A.K. Borovkov va prof. V.V. R е sh е tov tasnifilarining o‘ziga xosligi.

O‘zbek shevalarini o‘rganish masalasi . Bu masala “O‘zbek dialektologiyasi”ning doimiy tadqiq ob y ekti sanaladi. Shu o‘rinda ta’kidlash kerakki, o‘zbek shevalarini ilmiy asoslarda o‘rganish masalasining o‘zi ham bir necha jihatdan bahsli holda: 1) rus olimlari (Y. D. Polivanov, K. K. Yudaxin va boshqalar) XX asrning 20-yillaridan to 30-yillarning ikkinchi yarmigacha o‘zbek tilini boshqa millat vakillariga ham o‘rgatish uchun shevalarimizni tadqiq etishgan bo‘lsa-da, sheva vakillaridan yozib olingan matnlarga amaliy asoslanishgani uchun ularning ilmiy tadqiqotlari nazariy va amaliy jihatlardan to‘g‘ri bo‘lgani sababli shevalarni qanday va qay tarzda tadqiq etish lozimligini ko‘rsata olishgan. Biroq bu olimlarning tasniflari shevalarning fonetikasiga asoslanganligi uchun mazmun- mohiyati bilan fonetik tahlil bo‘lib, o‘zbek tili shevalarini boshqa turkiy tillardan farqlab ko‘rsatishga qaratilgan; 2) XX asrning 30-yillaridan to 70-yillargacha bo‘lgan davrda (G‘ozi Olim Yunusov, A. Borovkov, V. V. Reshetov, F. Abdullayev, A. Ishayev, X. Doniyorov, A. Shermatov, N. Rajabov, A. Aliyev, K. Nazarov va boshqalar) shevalardan to‘plangan va yozib olingan matnlarga asoslanishgani uchun ularning tadqiqotlari ilmiy hamda amaliy jihatlardan to‘g‘ri yo‘naltirilgani sababli mamlakatimiz hududidagi shevalarning yuzdan yigirma foiziga yaqinini tadqiq etishga kirishishgan. Ammo ularning tasnif va tahlillarida dialektal morfologiya va dialektal leksika to‘g‘risida fikrlar bildirilsa-da, turkiy tillarga oid fonetik qonuniyatlar asosida tasniflash yyetakchilik qilgan; 3) XX asrning 70-yillari oxiri va to bugungacha o‘zbek shevalari bo‘yicha qilingan tadqiqotlar jiddiy nazorat bo‘lmagani uchun sheva vakillaridan yozib olingan matnlarsiz ko‘r-ko‘rona tarzda amalga oshirilgan. Natijada bu sohadagi ishlarning asossizligi sezilib, tadqiqotchilarning mazkur sohadan ilmiy ish mavzularini olishlari keskin kamayib ketgan. Biroq T. Nafasov, S. Rahimov, B. To‘ychiboyev kabi olimlarning alohida shevalardan tuzgan lugatlari nashr etilgan. Bu davrda tasniflash masalasi , umuman , tilga olinmagan, ya’ni kun tartibiga qo yilmagʻ an;

4) o ‘zbek xalq shevalarining mukammal tasnifini amalga oshirish vaqti keldi. Bunda endi dialektologik ekspeditsiyalarni tashkil etib, sheva vakillaridan yozib olingan dialektal matnlarni ham fonetik, ham leksik, ham morfologik, ham sintaktik jihatlardan o‘rganilgan holda ularni qayta tasniflanishi maqsadga muvofiq. Bu tarzdagi shevalarni tasniflash, so‘zsiz, ularning mukammal tasniflashiga qarab boshlangan harakatdir. Mustaqillik tufayli iqtisodimiz singari ona tilimizga ham mustaqil rivojlanish uchun imkoniyatlar eshiklari ochildi. O‘zbek tili tabaqalanish (shevalarning ajralishi) yo‘li bilan emas, balki uyg‘unlashish (shevalarning qo‘shilishi) yo‘li bilan tashkil topgan. Hozirgi o‘zbek tili uch guruh shevalarning (qipchoq, o‘g‘uz, qarluq) qo‘shilishidan tashkil topgan. Shuning uchun o‘zbek tilining dialekt va shevalari Markaziy Osiyodagi boshqa turkiy tillarga nisbatan xilma-xil guruhlarga bo‘lingan va shevalarning miqdori boshqa turkiy tillarga nisbatan ko‘p. O‘zbek shevalarini tasniflashda yyetakchi tamoyillar. Adabiy til hamma shevalar uchun umumiy bo‘lgan tildir. U ma’lum va mezonga - maromga ega bo‘ladi, shuningdek, jonli tildagi holatlarni yozuv orqali ham bera oladi (jonli til esa yozuvga ega emas). Adabiy tilda shevalardagi har xilliklarga yo‘l qo‘yilmaydi, u til qoidalari asosida tartibga solinadi. Masalan: fe’lning -digan formasi shevalarda turlicha talaffuz etilishiga qaramay, uning adabiy tilda yagona shakli mavjud: B כ radig כ n (Toshkent shevasi) b כ ratug כ n (Samarqand-Buxoro shevalari) b כ ra dg כ n (Qo‘qon shevasi) b כ rataug‘un (O‘rta Xorazm shevalari) bratn (Qipchoq shevalari) b כ rata g‘un (Urganch shevasi) Hozirgi adabiy til kelib chiqishi jihatidan eski o‘zbek tili bilan chambarchas bog‘liq, shunga ko‘ra ular bir-biridan keskin farq qilmaydi. Shuni ham hisobga olish kerakki, har bir davrning o‘ziga xos grammatik qoidalari, so‘z ishlatish

me’yorlari mavjud. Bunday o‘zgarishlar, birinchi navbatda, tilning leksikasida yaqqol sezilib turadi. Jamiyatdagi ijtimoiy hayotning o‘zgarishi, fan-texnikaning taraqqiyoti va boshqa omillar natijasida tilda juda ko‘p yangi tushunchani bildiruvchi so‘zlar paydo bo‘ladi - shunga ehtiyoj tug‘iladi: mashina, traktor, bint va b. Adabiy til shevalardan o‘zining leksik xususiyatlari bilan farqlanibgina qolmaydi, balki adabiy tilning grammatik qurilishi shevalarning grammatik qurilishiga nisbatan mur murakkab bo‘ladi. Masalan , adabiy tilda murakkab fikrni ifodalash uchun tarkibi juda ham keng bo‘lgan qo‘shma gaplar, sifatdoshli oborotlar, shuningdek, ergash gapli qo‘shma gaplardan foydalaniladi. Bundan tashqari, adabiy tilning grammatik tizimi o‘zining shevalar materiallarini birlashtirgan holda me’yorlashganligi bilan ham har qanday shevadan ajralib turadi. Demak, adabiy tilning qonun-qoidalarini to‘la egallagan kishigina o‘z fikr - mulohazasini yozuv orqali ifoda eta oladi. Yozuvning paydo bo‘lishi bilan adabiy til umumxalq tili negizida maydonga keladi. Adabiy til, odatda, yozuv bilan bog‘lanadi. Milliy adabiy tilning maydonga kelishi millatning tashkil topish jarayoni bilan bog‘liqdir. Millatning tashkil topishi uchun shu millat hamda a’zolari uchun umumiy bo‘lgan bir tilning bo‘lishi shartdir, har bir millatning eng e’tiborli belgilaridan biri - uning til birligi sanaladi. Demak, millat uchun yagona bo‘lgan umumiy til - bu milliy adabiy tildir. O ʻ zbek shevalari hozirga qadar o’zbek tiliga qiyosan o’rganib kelindi va bunda tavsifiy va qiyosiy metoddan foydalanilgan. Bu metodda shevalarning fonetik, leksik va morfologik xususiyatlari keng miqyosda o’rganildi hamda boy material to’plandi. Bu metodga ko’ra o’zbek shevalari materiallari «Devonu lug’ a tit turk», «Qutadg’u bilig», Alisher Navoiy asarlari tiliga qiyoslab borilgan, lekin bu metod asosiy metod hisoblangan emas, balki tahliltalab o’rinlaridagina va ayrim til tarixiga oid maqola va asarlarda uchrab turadi. Shuningdek, o’zbek dialektlari fonematik tizimini sistem metod orqali o’rganish ham tajriba qilindi. Jumladan, o’zbek tilidagi til b irliklarini invariant-variant munosabatida o’rganish

jarayonida o’zbek shevalari fonologik tizimi ham sistem jihatdan tahlil qilin ib, ba’zi ishlar yuzaga kel di. Janubiy Orolbo‘yi o‘zbek sheva (bundan keyin - JOBO‘SH) lari hududini lisoniy-jo‘g‘rofiy tadqiq etish qator dolzarb muamolarni hal etishga yordam beradi. Xususan, shevalarning tashqi chegarasini, ichki tasnifi, tahlil etilayotgan shevalarning umumo‘zbek dialektal mikro - hudud tizimidagi o‘rnini, shuningdek, JOBO‘SH guruhining Janubiy Xorazm, Buxoro, Samarqand, Qashqadaryo, Surxondaryo, Janubiy Qozog‘iston, Shimoli-sharqiy Tojikiston, Qirg‘iziston, Afg‘oniston va boshqa shevalar bilan munosabatini ham belgilaydi . Janubiy Orolbo‘yi qadimdan o‘zbek, qoraqalpoq, qozoq va turkman kabi to‘rt turkiy til vakillarining o‘zaro muloqotda yashab kelayotgan go‘shalar i dan biridir. Bu esa, o‘z navbatida, tadqiq etilayotgan hudud shevalari tillarining bir- biriga o‘zaro ta’siri, yaqinlashuvi, arxaik xususiyatlarning saqlab qolinishi, li ngvistik xaritalarda belgilangan lisoniy omillarning tarqalish hududi, hududiy sheva mazmuni bilan uni ifodalovchi sheva chiziqlarining chambarchas bog‘li q ligi, sheva chiziqlarining turlicha ko‘rinishi va kesishish nuqtalarini aniqlash, sheva chiziqlarini birlashtiruvchi va ajratib ko‘rsatilayotgan hududlar xususiyatlari, til hodisasining tarixini, sheva vakillarining etnogenezi hamda davlatchilik tarixi bilan bog‘liq bo‘lgan muammolarni hal etish uchun xizmat etadi. Shu bilan birga ayrim umumlashmalar bilan ularni sheva shakli, joylashgan o‘rni va «to‘kisligi» yaxlit, bo‘lingan, orol, markaziy, marginal va h.k. tizimga muvofiqlashtiradi. Bular: 1 . Ko‘pgina lisoniy atlaslarda xaritaga olinayotgan obyektni aks ettirishda atamar yondashuvi kuzatiladi. Ammo lug‘at tarkibini bunday tadqiq etish («ma’nodan so‘zga va «so‘zdan ma’noga») yetarli emas va ular yangi muammolarni keltirib chiqaradi. At a mar olingan leksemalarning aksariyat hollardagi semantik muvofiqligi, eng avvalo, semantik chegaradagi leksemalarning dis tri b ut siyasida aks etgan leksemalar boshqa «semalar aloqasi va muqoyasi bilan bog‘liq turli shevalardagi bir leksemaning hajmi yoki semantik doirasining turlicha kengligidadir». (Tolstoy . 1963: 39-40,) 2 . Hozirgi lisoniy jo‘g‘rofiyada tadqiqotchilar harakatlangan ma’lumot

O'xshashlar

O‘ZBEK SHEVALARINING O‘RGANILISHI
OʻZBEK SHEVALARI SINTAKSISI
OʻZBEK SHЕVALARI FONЕTIKASI
Etnoslar tasnifi
Dinlar tasnifi