“Tasdiqlayman” O’IBDO’ ___________A.Z.Temirov ____________ _____ 2022-yil NAZARIY O‘QUV MASHG‘ULOTNING O‘QITISH TEXNOLOGIYASI Guruh Dars sanasi Mavzu: O‘zbekiston hududidagi ilk davlatlar va Zardushtiylik O‘quv mashg‘ulotning o‘qitish texnologiyasi modeli Vaqt: 80 daqiqa O‘quvchilar soni: 26 tagacha O‘quv mash g‘ ulotining shakli va turi Nazariy: yangi bilimlarni egallash bo‘yicha o‘quv mashg‘ulot O‘quv mash g‘ ulot rejasi 1. Qadimgi O’zbekiston aholisining etnik tarkibi va hududiy joylashuvi 2. Mil. avv. VII–VI asrlarda qadimgi shahar madaniyati 3. Zardushtiylik dinining vujudga kelishi. Avesto. O‘quv mashg‘uloti maqsadi : yangi mavzu bo‘yicha tushunchalarni hosil qilish / shaklantirish . Pedagogik vazifalar: Dars va mavzu rejasi tanishtirish; Davr haqida ma’lumot berish; Atamalarga izoh berish; Mavzu bo’yicha tushuncha berish. O‘quv faoliyati natijalari: Mavzuga doir ma’lumotlar ko‘rsatadilar; Davrga xos xususiyatlarni tasniflaydilar; Mavzu mohiyatini aytib beradilar; Fakt, ma’lumotlarni t artibli ravishda gapirib beradilar. O‘qitish metodlari Kichik axborotli ma’ruza / hikoya / tushuntirish / ko‘rsatma berish / namoyish / ko‘rsatish /vi deo usul / kitob bilan ishlash / insert / mashq / suhbat / bahs / aqliy hujum / ta’limiy o‘yin / pinbord va boshq. O‘quv faoliyatini tashkil etish shakllari Ommaviy / jamoaviy / guruhli / individual / o‘ylang va juftlikda fikr almashing texnikasi/birgalikda o‘ rganamiz texnikasi/arra texnikasi va boshq. O‘qitish vositalari Matnlar /yo zuv taxtasi / slaydlar / proektor / kompyuter /diaproektor/flipcha r t/vediofilm/grafikli organizatorlar/m odel / mulyajlar /ch izma / sxema / grafik / diagrammlar /n amunalar / e kspert varag‘i /yo‘ riqnoma va boshq O‘qitish shart-sharoiti Maxsus texnik vositalar bilan jihozlangan auditoriya. Qaytar aloqaning usul va vositalari Tezkor-so‘rov / savol-javob / test /topshiriq/mashq va boshq.

O‘quv mashg‘ulotning texnologik xaritasi Faoliyat bosqichlari va vaqti Faoliyat mazmuni o‘qituvchi o‘quvchi 1 -O‘ quv mash g‘ ulotiga kirish (5daq.) Tashkiliy boshlanishi O‘quvchilar bilan s alomlashadi , ularni mashg‘ulotga tayyorgarligi va davomatini tekshiradi. Darsga tayyorgarlik ko‘radilar. 2-bosqich. Asosiy (6 5 daq.) I . O‘quv faniga olib kirish (15 daq) 1. 1 . Mavzu bo‘yicha asosiy tushunchalar bilan ( 1 -ilova) va mustaqil ishlash uchun adabiyotlar ro‘yxati bilan tanishtiradi. 1.2. O‘quv mashg‘ulotning mavzusi, rejasi, maqsadi va o‘quv faoliyat natijalariga qo‘yiladigan baholash mezoni bilan tanishtiradi. (2-ilova). II .O‘quvchilar bilimini faollashtirish (10 daq) 2.1.O‘quvchilar bilimini tezkor-so‘rov / savol-javob / aqliy hujum / pinbord / o‘ylang va juftlikda fikr almashing / orqali faollashtiradi Javoblarni qabul qiladi, ular asosida yangi o‘quv materialni uzviy ligi bo‘yicha ma’lumotlar berishga o‘tadi. III .Y a ngi o‘quv materialiga kirish (40 daq) 2.2. Qo’’anma va ko’rgazmali qurollar asosida ( 3 -ilova) namoyish va sharxlash orqali mavzu bo‘yicha asosiy nazariy xolatlarni bayon qiladi. 2.3. Har bir rejani mustahkamlash uchun savollar beradi 2.4. Mavzuning har bir qismi bo‘yicha xulosalar qiladi. 2.5. Ma’lumotlarni daftarga qayd etishlarini eslatadi. 2.6. Y a ngi o‘quv materialini o‘zlashtirish darjasini tekshirish bo‘yicha tezkor-so‘rov o‘tkazadi ( 4 - ilova). Tinglaydilar, yozib oladilar. Y o zib oladilar Tinglaydilar Y o ziboladilar Savolga javobberadilar T inglaydilar Savollarga javob beradilar. Ma’lumot-larni daftarga qayd qiladilar. Savollarga javob beradilar 3-bosqich. Y a kuniy (10 daq.) Mashg‘ulot yakuni va uyga vazifa berish. 3.1. Mavzuni yakunlaydi va mazkur fanning kelgusida kasbiy faoliyatlaridagi ahamiyatini yoritish bilan yakunlaydi. 3.3. O‘quvchilar bilimini ba h olaydi. 3.2. Uyga vazifa beradi va uni bajarish yuzasidan yo‘riqnoma beradi.( 5 - ilova). Diqqat qiladilar. Vazifani yozib oladilar

1 ilova Asosiy tushunchalar: Ibtidoiy jamoa tuzumu, urug’, manbalar, chopperlar, paleolit, mezolit, neolit, eneolit, o’zlashtiruvchi xo’jalik, ishlab chiqaruvchi xo’jalik, animism, totemizm, fetishizm, arxeologiya, etnografiya, antropologiya, Avesto, “ishbilarmon odam”, “aql-idrokli odam”, “tik yuruvchi odam”, Kapova, Lasko, ALtamir, Teshiktosh, Selungur, Ko’lbuloq. Adabiyotlar: 1. A.S. Sagdullayev, V.A. Kostetskiy. "Qadimgi dunyo tarixi 6-sinf T – 2022. 2. R.Shamsutdinov. Vatan tarixi. T.2004 2-ilova Mavzu rejasi: 1. Qadimgi O’zbekiston aholisining etnik tarkibi va hududiy joylashuvi 2. Mil. avv. VII–VI asrlarda qadimgi shahar Madaniyati 3. Zardushtiylik dinining vujudga kelishi. Avesto. Maqsadi: O‘rta Osiyoda qadimgi xalqlar va qabilalarning joylashishi, aholining xo’jalik hayoti. Ilk shahar va davlatlarning tashkil topishi. Zardushtiylikning vujudga kelishi va taraqqiyoti, urf-odatlari, diniy normalari haqida ma’lumot berish. Baholash mezoni: Reyting usulida baholash 5 ballik tizimda amalga oshiriladi. Joriy nazorat asosan og’zaki so’rov tarzida o’tkaziladi. Unda o’quvchi mavzuni: 55% dan – 70% gacha o’zlashtirganini ko’rsata olsa “3 ball”, 71% dan – 85% gacha o’zlashtirganini ko’rsata olsa “4 ball”, 85% dan – 100% gacha o’zlashtirganini isbotlay olsa “5 ball”ga baholanadi. Agar joriy nazorat test usulida o’tkazilsa, 20 ta testdan iborat variantning har bir to’g’ri javob 5 % ni tashkil etadi. Shu boisdan: 11 tadan 14 tagacha to’g’ri javob uchun “3 ball”, 15 tadan 17 tagacha to’g’ri javob uchun “4 ball”, 18 tadan ortiq to’g’ri javob uchun “5 ball” qo’yiladi. Agar test variant 50 ta savoldan iborat bo’lsa har bir to’g’ri javob 2% ni tashkil etib yuqoridagi nisbatda baholanadi. Ya’ni, 28 tadan 35 tagacha to’g’ri javob uchun “3 ball”, 35 tadan 42 tagacha to’g’ri javob uchun “4 ball”, 43 tadan ortiq to’g’ri javob uchun “5 ball” qo’yiladi. 3-ilova: Mavzu matni: Yozma manbalarning guvohlik berishicha, mil. avv. VII–VI asrlarda O‘zbekiston hamda qo‘shni hududlarda sug‘diylar, baqtriyaliklar, xorazmliklar kabi elatlar, shuningdek, sak va massaget qabilalari yashagan. Zarafshon va Qashqadaryo vohasida dehqonchilik bilan shug‘ullanuvchi ko‘plab aholi istiqomat qilgan. Yunon yozma manbalarida bu hudud Sug‘diyona deb nomlangan. Mazkur hududda yashaydigan aholi sug‘diylar deb atalgan. Sug‘diylarning eng yaqin qo‘shnilari baqtriyaliklar bo‘lib, ular Surxon vohasi, shimoliy Afg‘oniston va janubiy Tojikiston hududlarida joylashgan. Yunon-rim muarrixlari u yerlarni Baqtriana yoki Baqtriya deb

atagan. Amudaryoning quyi oqimida yashagan o‘troq dehqon elatlari xorazmliklar bo‘lgan. Ularning yurti yunon manbalarida Xorasmiya deyilgan. Cho‘llar va Amudaryo bo‘ylarida ko‘chmanchi massaget qabilalari yashagan. O‘rta Osiyoning tog‘lik, dasht va cho‘l yerlarida asosiy mashg‘uloti chorvachilik bo‘lgan saklar istiqomat qilgan. Bu paytlarda Sug‘d, Baqtriya va Xorazm aholisining mashg‘uloti sun’iy sug‘orishga asoslangan dehqonchilik bo‘lgan. Hunarmandchilik va savdo-sotiq ham ancha rivoj topgan. Manzilgohlardan yuqori sifatli kulolchilik idishlari, temir va bronza buyumlar topilgan. Tog‘lardan mis, qalay, kumush va oltin ma’danlari hamda zargarlik buyumlari yasash uchun lojuvard (la’l) va feruza kabi qimmatbaho toshlar qazib olingan. Lojuvard Baqtriya tog‘larida bo‘lgan. “Podshoh so‘ragan la’l borasida: “Menga la’l keltiring”, degan ekanlar. Men, janobi oliylari, tog‘ga chiqib, la’lni qo‘lga kiritganimda mamlakat ahli menga qarshi qo‘zg‘alganini bilmaydilar. Podshoh izn bersalar, janobi oliylari, katta qo‘shin borib, la’lni keltirishsa; faqat men ular bilan non-u qatiqni baham ko‘rmayman; ular yonida yurmayman, sening choparing yonida bo‘lmayman, podshoh salomatligi xususida ham so‘ramayman. Shohim buni gunohga yo‘ymasalar bas…”. Ko‘chmanchi sak va massaget qabilalarining asosiy mashg‘uloti chorvachilik bo‘lib, ular tuya, ot, qo‘y va echkilar podalarini boqqan. Chorvadorlar hayvon terisidan charm, junli matolardan poyabzal, kiyimlar va chodirlar tikishgan. Ko‘chmanchilar ushbu mahsulotlarni o‘troq dehqonlarga sotgan, dehqonlar esa Sharq xalqlari bilan yaqin savdo va madaniy aloqalarni o‘rnatgan. O‘rta Osiyoning o‘troq va ko‘chmanchi xalqlari o‘rtasidagi ayirboshlash muvaffaqiyatli kechgan. Hunarmandchilik va savdoning rivojlanishi natijasida mil. avv. VII–VI asrlarda qadimgi shaharlar rivojlangan. Ular hunarmandchilik ishlab chiqarish va savdo markazlari bo‘lgan. Qadimshunoslar Afrosiyob (Samarqand), Ko‘ktepa (Zarafshon vohasi), Yerqo‘rg‘on va Uzunqir (Qashqadaryo vohasi), Ko‘zaliqir (Xorazm), Qiziltepa (Surxondaryo vohasi) kabi qadimiy shaharlarni o‘rgangan. Shaharlarning bir guruhi savdo va hunarmandchilik markazlari bo‘lsa, boshqalari alohida tuman va viloyatlar markazlari hisoblangan. Bunday qadimiy shaharlar qanday ko‘rinishga ega bo‘lgan? O‘sha olis davrlarda sayyoh uzoqdan yirik qadimiy shaharni ko‘rishi mumkin edi. Ulkan ichki qal’a shahardagi boshqa xom g‘ishtdan qurilgan xonadon, xo‘jalik binolari va hunarmandchilik ustaxonalaridan ancha balandda viqorli bo‘y cho‘zib turardi. Qo‘rg‘onda turli xonalardan iborat katta saroy joylashardi. Daraxtlar kam, ko‘chalari tor, lekin mudofaa devorlari kishini lol qoldiradi. Shaharda yashovchilar mudofaa tizimiga alohida e’tibor berardi. Shahar darvozasiga kirish yo‘lini suv bilan to‘ldirilgan chuqur – xandaq to‘sib turardi. Zardushtiylik tarqala boshlagan paytlarda ibodatxonalar, odamlar duo matnlarini o‘rganishi uchun maxsus kitoblar bo‘lmagan. Diniy marosimlar ochiq osmon ostida, gulxan yonida yoki uydagi o‘choq olovi atrofida o‘tkazilgan. Oldin turli qabilalarni istilochilarga qarshi kurashga birlashtirish uchun Zardusht ularni birlikka da’vat qilgan. Zardushtning so‘nggi va’zlari kohinlar tomonidan yod olib, dindorlarga o‘qib berilgan. Zardushtning vafotidan keyin bir necha asrlar o‘tgach, barcha diniy marosimlar, madhiyalar va duolar zardushtiylar uchun muqaddas bo‘lgan bir kitobga jamlandi. Bu kitobning nomi “Avesto” bo‘lib, “qat’iy belgilangan qonun-qoidalar” degan ma’noni anglatadi. Zardushtiylar o‘zlarining ehtiromli ma’budlariga e’tiqod qilishgan. Ahuramazda zardushtiylarning ulug‘ va donishmand oliy xudosi hisoblangan. Mitra – Quyosh va yorug‘lik ma’budidir. O‘tli chaqmoqlar yordamida u yovuzlik va o‘lim ma’budi bo‘lmish Ahriman bilan jang qiladi. Zardushtiylar yomg‘irdan keyin hosil bo‘ladigan kamalakka Mitraning o‘q uzayotgan yoyi deb sig‘inishgan. Anaxita zardushtiylikda hosildorlik va suv ma’budasi hisoblangan. Zardushtiylik dini ta’limoti insoniyatning ezgulik va yovuzlik haqidagi qarashlari takomiliga katta ta’sir ko‘rsatdi. Zardushtiylar hayotining tub ma’nosi ezgu amal, ezgu so‘z va ezgu fikrdan iborat bo‘lgan. Insonning asosiy burchi, eng avvalo, adolatli turmush tarzi hisoblangan. Zardushtiylik e’tiqodiga ko‘ra, yolg‘on so‘zlamaslik, aldamaslik, va’daga vafo qilish, faqat ezgu ishlarni amalga oshirish kerak edi. Zardushtiylar ta’limotida o‘lim yovuzlik ifodasi hisoblangan. Shu bois vafot etgan odamlarni dafn qilishning alohida marosimi yuzaga kelgan. O‘lgan odamni yerga dafn qilish, yondirish, suvga oqizish ham mumkin emas edi. Shu sababli yirtqich qushlar va hayvonlar yeb

ketishi uchun jasadni toshli va qumli tepaliklarda qoldirishgan. Yomg‘irlarda yuvilgan va oftobda poklangan suyaklarni maxsus sopol tobutchalar – ossuariylar (suyakdonlar)da dafn etishgan. Zardushtiylar bosqinchilik, talon-taroj va turarjoylarni vayron qilish kabi harakatlarni og‘ir jinoyat deb hisoblagan. Qurolni qo‘lga olib insonga do‘q qilish, birovni kaltaklab, unga jarohat yetkazish qattiq jazoga loyiq ko‘rilgan. O‘g‘rilik va qarzdorlikni “Avesto” gunoh deb hisoblaydi. Olgan qarzni qaytarib bermaslik o‘g‘rilikka tenglashtirilgan. Mehnat yuksak ehtirom bilan qadrlangan. “Avesto”da inson mehnat qilishi, biror hunar, binokorlik, dehqonchilik va chorvachilik bilan shug‘ullanishi kerakligi aytiladi. Inson suv, o‘simliklar va zaminning pokligini ta’minlashi, tabiatni asrab-avaylashi lozim. “Avesto” oila va bolalar huquqlarini qat’iy muhofaza qiladi. Voyaga yetmagan bolalarni ota-onalaridan olib ketish, vasiysiz qoldirish qoralangan. Yosh bolalarga bilim berib, bironta hunarga o‘rgatish qadrlangan, negaki “o‘qish – ko‘zning nuri” deb uqtirilgan. Zardushtiylar kuylagan qasidalarning biri “Quyosh madhi”da shunday deyilgan: Biz Quyoshni madh etamiz, Bezavol Nurni. Uchqur uning tulporlari, Qachon Quyosh nur taratadir, Qachon ilitadir Quyosh, Qoyim turar yuz ming abad Ma’budlar. Taqsimlaydi baxtni shunda Ahuramazda bu yerga. “Avesto” kishilarni tinchlikka, adolat va ezgulikka chorlagan. 4-ilova Nazorat uchun savollar: 1. Mil. avv. VII–VI asrlarda O‘zbekiston hududida qaysi qabila va elatlar yashagan? 2. O‘rta Osiyodagi ko‘chmanchi qabilalarning nomini ayting. 3. O‘rta Osiyoning qadimgi davlatlari qaysilar? Ular qaysi hududlarda joylashgan? 4. O’zbekiston hududida paydo bo‘lgan ilk shaharlar qanday ko‘rinishga ega edi? Arxeologik tadqiqotlar ishtirokchisi nomidan so‘zlab bering 5. Zardushtiylikning ilk targ‘ibotchisi kim? 6. O‘rta Osiyo hududida zardushtiylik tarqalgan davrni ayting. 7. Zardushtiylarning eng hurmatli ma’budlarini sanab bering. 8. Zardushtiylarning qaysi marosimlarini bilasiz? Test savollari: 1. O‘rta Osiyoda qachon zardushtiylik deb atalgan din keng tarqaladi? a) mil.avv II ming yillikda b)mil.avv I ming yillikda d) mil.avv III ming yillikda e) mil.avv IV ming yillikda 2. Zardushtiylar nimaga sig’inishgan va ularni muqaddas hisoblashgan? a)quyosh,oy,yulduzlarga b)hayvonlar,qushlar,qurt-qumursqalarga d) olov,tuproq,suv yulduzlarga e)ko’rinmas ruhlarga 3. «Zardushtiylik» so‘zi qanday paydo bo’lgan? a) Zardusht ismidan b) tog’ nomidan d) ibodatxona nomidan e)yulduz nomidan 4. Zardusht nechanchi ming yilliklarda yashab o’tgan? a) mil.avv 2-ming yillik oxirida b) mil.avv 1-ming yillikning birinchi yarmida d) mil.avv 1-ming yillikning 2-yarmida d) mil.avv 2-ming yillik boshida 5. Yunonistonda Zardushtning ismi qanday talaffuz qilingan? a) Zaratushtra b) Zaradush d) Zoroastr e) Zarash 6. «Astron» qaysi tildan olingan va ma’nosi nima? a) lotincha-yulduz b) yunoncha-Oy d) lotincha-quyosh e)yunoncha-yulduz 7. Zardushtni Yunonistonda nima deb bilishgan? a) rohib b) donishmand,munajjim d) mohir hunarmand e) avliyo 8. Quyidagi tushirib qoldirilgan so’zlarni to’g’ri joylashtiring: Bir kuni erta tongda 1)……….. suv olish uchun daryo bo‘yiga boribdi. Zilol