logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. O’zbekistonda mahalliy zarbxonalarning vujudga kelishi.

O’zbekistonda mahalliy zarbxonalarning vujudga kelishi.

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

101.5 KB
Ko'chirib olish
Mavzu:O’zbekistonda mahalliy zarbxonalarning vujudga kelishi. Reja: 1. O’ zbekiston hududidan topilgan eng q adimgi tangalar. Yunon-Baqtriya tangalari. 2. Kushon podsholari tomonidan z arb qilingan tangalar. 3. Qadimgi Xorazm tangalarini zarb qilinishini yo’lga qo’yilishi 4.Ilk o’ rta asr davriga oid tangalar. Xulosa O’ zbekiston hududidan topilgan eng q adimgi tangalar. Yunon-Baqtriya tangalari. Dastlabki davrlarda tangalar O’rta Osiyoning faqat Yunon aholisi orasidagina yuritilgan bo’lsa kerak, chunki bu paytda tub aholi hali pul-tovar muomalasi yuritishga ulgurmagan edi deb hisoblaydi, tangashunos olim E.V.Zeymal. Bu jarayon miloddan avvalgi III asr, ya`ni ikki mustaqil Parfiya va Yunon Baqtriya podshohligi paydo bo’lgan davrda boshlangan deb tahmin qilish, har holda haqiqatda xilof bo’lmasa kerak. Ammo bu podsholikni birinchisida etakchi rolni Janubiy Turkmanistonda yashovchi kuchmanchi parklar qabilasidan chiqqan odamlar uynasa, ikkinchi o’rinda oliy nasab yunonlar turishgan. Yuz yildan sal ziyod, ya`ni miloddan avvalgi III asrdan to II asrning uchinchi choragigacha hukm surgan Yunon-Baqtriya podsholigi tangalarining aksariyati medal'er (medal yoki tanga quyish yokivarb etish san`ati - tangavarbhonasi) san`atining nodir namunasi deb hisoblanadi.Yunon-Baqtriya podsholigining tanga sistemasi standartga asoslangan edi, tangalar asosan kumush va misdan, ba`zan tillodanvarb etilardi. Ular orasida Evkritning 20 staterli ( 160g ) oltin tangalari, ya'ni antik dunyo davrining e ng yirik oltin tangalari mavjud. Bunda y tangalardan ikkitasi ha q ida ma`lumot bor. Biri A.Semznovning gapiga q araganda, Buhoro amiri hazinasida sa q langan, ikkinchisi Parijda saklanadi .Yunon-Baqtriya kumush tangalari, asosan bir andozada bo’lib o’ng tomonida hukmdor podshoning, tersida esa u o’ziga pir qilib olgan ma`budlarning, masalan Zevs, Gerakl, Poseydon, Apollon, Dioskurlarning tasviri tushirilgan edi. Yu non-Ba q triya tangalarida andozaga tushib q olgan tasvirlardan chekini sh hollari ham uchrab turadi. Masalan podsho Evkratid da v ridavarb e til g an tangalar ichida o’ ng tomonida podshohning o’ z surati hamda "Ulug ’ shoh Evkratid" degan yoz u vi tersida esa yigit yok i e rkak hamda pe sho nasida tilla q osh ta qq an ayolning yon tomonidan olingan surati aks e ttirilgan, Suratning tagida "G e liokl va Paodina" dab yozilgan tangalar uchraydi, Aleksandr, Antiol, Dloft va Evtidemlar sharafiga bag ’ ishlab medal-tangalar bironta ulug ’ zot, shara f li sana, qi mmatcxilik yoki q a x atcxilik, ochlik yillari munosabati bilanvarb e tilgan tangalar ham di qq atga sazovor b o’ lgan, Bu n day medal-tangalar-da n biri - Evtidem sharafiga Antima x tomonidanvarb e tilgan ta n ga Pa n jakentda, Diodit va Evkratid sharafiga Agafokl tomonidan chi q arilgan uchta tanga Buhorodan topilgan dafina ichidan chi qq a n. Yunon-Baqtriya tangalari tehnikaviy ijrosi jihatidan va hususan, podshohlarning siymosini aks ettirishdagi badiiy ifoda usullari jihatidan eng balad saviyadavarb etilgan Ellada tangalaridan ustun turadi, Qadimgi Gresinda Yunon-Baqtriya tangalari Sitsiliyaning denadrahma hamda tetradrahmasi bi lan bir qatorda antik davr tangavarb etish ishining eng nodir namunasi hisoblanardi. Ularning fikricha: "Tangavarb qilishishi o’z badiiy konunlari va talablariga esa mustaqil san`atdir."Yunon-Baqtriya tangalarining o’lchov birliklari haqida gapirsak, Masalan, Yunon-Baqtriya Evtidem tangasi eramizdan avvalgi 235-200 yillar. misdan tayyorlangan diametri - 19 mm, vazni - 3,5 gramm. Evkratid oboli - eramizdan avvalgi 171-155 yillar Kumush obol - d - 0,9 mm, V - 0,9 g. Tangalarga aks ettirilgan Yunon-Baqtriya tangalariga podsholarning tasviri, bu umumiy tarzda qabul etilgan yagona ideal hukmdorning tasviri bo’lmay balki podshoning o’z chinakam suratidir. Podsholar bir-biridan faqat yuz ko’rinishi bilangina emas, balki musavvirlar ularning har birining ahvoli ruhiyati berishda ajinlardan, ko’z boqishlaridan, lab ifodalaridan unumli foydalaaganlar. Miloddan avvalgi II asrning ikkinchi yarmida O’rta Osiyo xalqlarining etnik va siyosiy hayotida ulkan o’zgarishlar sodir bo’ldi, Eron ko’chmancxilari - yani yuechji qabilalari boshqa ko’chmanchi qabilalari tayziki ostida Yunon-Baqtriya podsholigiga karshi hujum boshlagan, Eramizdan avvalgi II asr o’rtalariga kelib, yuechji nomli eron qabila xuni kabilalari tayzikidan qochib O’rta Osiyoning janubiga qochib qoladi. Boshqa yuechji qabilasi Baqtriyaning Amudaryo shimolidagi kismini bosib oladi. So’ngra butun podsholiknivabt etadi. Bir muncha vaqt o’tgandan keyin yuchji ittifoqi qisimga-mulklarga bo’linib ketadi. ularning har birini qabila, oqsoqoli yobg’u boshqarardi. Eamizdan avvalgi I asr boshi yoki o’rtalarida Kushon mulki tobora kuchayib, uning yobg’usi Kujula Kedfiz hamma mulklarni birlashtirib Kobuliston hamda Gondharnivabt etadi va Kushon davlatini tashkil qiladi, Kushon davlati o’z ahmiyatiga ko’ra, Han imperiyasi,Parfiya podsholigi va Rim saltanatiga teng qadimgi dunyoning engvabardast davlatlaridan edi. Bu davlat eramizdan avvalgi I asr o’rtalaridan to eramizning III asr o’rtalariga qadar ya`ni 200 yilcha yashadi, ammo ayni ravnaq topgan payti buyuk Kushon podshoxi Kanishga davriga to’g’ri keladi. Kanishka eramizdan avvalgi II asrning birinchi yarmida, ya`ni Kushon davlati tarkibiga Hindiston va Afg’onistonning talay hududlari, O’rta Osiyoning janub viloyatlari kirgan davrda hukmronlik qilgan edi. Kushonda tangavarb q ilinishi ba`zi bir tadkikotlar ismi n i " Geray " bosh q alariga e sa " Sanab " d e b o’q ishgan hukmdorning tantalarid a n boshlanadi . Bu tangalar ikki xil bulib biri tetradrahma, i kkinchi s i obol ( cha q a ) e di. Te tr adrahman i ng o’ ng tomonida sochlari ha f sala bilan taralgan,. peshonasiga tasma bog ’ lagan, yuzlarida g ’ ayrat shijoat bar q urib turgan e rkak ki sh ining beligacha tushgan surati berilgan. Ta n ganing ter s tomoni kishi di qq atini o’ ziga tortadi. O’ rtada ot minga n shoh, uning or q asida, gulchambar takkan Nina ( Zafar ) ma`budasi parvoz q ilayapti. S h u y er ning o’ zida " Kushon hu k mdori Geray Sanabniki " degan turt s o’ zdan iborat grek yozuvi bor. Bu s i rli tangalarni o’ rgana boshlanganligiga ham yuz yildan oshdi: s o’ nggi ikki o’ n y i llik mobaynida tangashunoslik ilmi qo’ lga kiritgan yangi ma'lumotlar hamda X olchayonda topilgan " Geray " galar-ning haykallari Kushon hokimi hukmronlik q ilgan davrda o id kashfiyotlar kilishga im k oni ya t be r di. Er onshunos olim V, P. Lim i sh n ing tah mini ga q araganda " Geray " s o’ zi ism e mas, sifat (e pitet ) b o’ lib, turk til i da dongdor (q ahramon ) zot", " Sanab " s o’ zi e sa Sanabar s o’ zining q is q artirilgan shakli b o’ lib, balagar do n," yov q ir " manosini anglat a di, Ammo bu tangalarga oid k o’ p narsalar hali noani q ligicha q olgan. Kushon m is tangalari bu n dan ham hayrato m u z va sirliro q dir. Ularda hukmdorning ismi yu q , fa q at mansabi va la q abini anglatuv ch i " SHohlar shohi ( shahanshoh ) Buyuk holoskor" degan grek yozuvigina mavjud . Ilmda " N oma`lum shoh" yoki " Soter Megasning" tangalari nom olgan bu chakalar O’ zbekiston va Tojikisto n janubida olib borilgan arheologik q azishmalarda juda k o’ plab uchraydi. Bu tangalar q aysi Kusho n shohi tomonidanvarb q ili n ga n ligini , a ni q lash uchun hozirgacha ko’ p mushohadalar davom e tmo q da. M. E. Masson va bizning fikrimizcha, ularni Kujula Kadfizvamonidavarb etishgan, boshqa tadqiqotcxilar fikricha oa tangalarni Kadfiz Vima chiqargan. " Soter megas " tangalarining o’ ng tomonida qo’ lida kalta va engil nayza - drotik ushlagan ideal shoh siymosi e mas, balki ma`bud Mitra deb tahmin q ilishadi. Tan-ganing ters tomoni o’ rtasida, uzatilgai qo’ lida jang boltasi tobar -vagnul tutgan o t li q shoh tasviri o’ yilgan. Ku sh on shohi Kadfiz ikkivamonida pul islohati o’ tkazilib, yangi tanga sistemasi asosiy stateri 8 ,03 g. kel ad iga n turli - tuman s i fatdagi tillalardanvarb otish g a asoslangan b o’ lib ikki xil tanga jori y , e tilgandi : b iri 1 8 , 07 g. ikkinchisi e sa 2, 01 g. S h uning bil a n bir q atorda diame t ri 2 3 - 2 5 mm, vazni 16 -17 g. keladigan mis t angalar ham muomilaga chi qa ril gan. T angalarning o’ ng tomonida beriladigan suratlarni n g doimiy turi ham ishlab c hi q ildi. Bu suratda yuzi yon tomonidan aks e ttirilgan shoh mehrob oldida tik turganicha q and ay dir diniy ibodat ado e tmo q da. Bu tipdagi nohin - sh oh tasviri bosh q a bar cha Kushon podsholigi n ing shohlari shu jumladan, Kanishka, Rasud e va, Kanishka III tangalarida (X av i shka tangalari bundan mustasni ) mavjud . Kushon tangalarining ters tomonida berilgan homiy ma`budasi ta s viri ayni q sa maro q lid i r. Kad f iz II va Vasudeva tangalarida homiy mabudasi sifatida bu q a nan da yon ida turga n Hind ma ’ budasi S h iva namoyon b o’ ladi. Kan i sh k a va Huv i sh k a tangalarida ma`budalar ahli ham: ( pateo n - ma`bud ) A vesto diniga man s ub Otash, Vad, Mehr, Moh, Ordagi, Farr s a namlar N ana va Ardohi greklarni n g G i lion , Xind l a rning Buddasi , Misrliklarning Soranisi . Tangalarda berilgan ma`budalar nusha s i eh romlardagi monementa l haykallardan olingan b o’ lsa kerak, Baqtriya yo yozma obidalari kashf etilishiga qadar olimlar Kushon tanlalarini o’rganib, mazkur podsholikda joriy etilgan muhim bir islohot haqida ma'lumot olshga muyassar bo’lishgan. Shoh Kanishka tangalarida oldingi Grek yozuvlarining o’rniga baqtriya tilidagi yozuvlar paydo bo’ladi, baqtriya tili sharqiy - eron tillar majmuasiga kiradi, Baqtriya yozuvi aso-sidagi yigirma turt harfga yana bir sirg’aluvchi " san " harfi qo’yilgan holda Grek tilini olishgan. Eramizning III-IV asrlari O’rta Osiyo tarixida ijtimoiy siyosiy sohalarida keskin o’zgarishlar davri bo’ladi, Qadimgi dunyoning so’ngi eng ulkan vavabardast davlatlari Kushon va Partiya inqirozga yuz tutdi, ularning sobiq yerlari yangi qudratli Sosoniylar davlatiga qo’sxilib ketdi. Endi bu yerlarda Sosoniy shohlari tomonidan tayinlangan noiblar - Kushonshohlar hukmronlik qila boshladilar.Sosoniy Kushonshohlarning tangalari ikki turkumga bo’linadi Sosoniy - Kushon va Kushon - Sosoniylar tangalariga bo’linadi. Birinchi turkumga oid tangalarning o’ng tomonida hukmdor Kushonshohning yon tomonida kukragi bilan olingan surativarb etilgan, ters tomonida esa muqaddas Mehrob yonidavardushtiy dinining bosh ma'budasi Ahuramazda yangi shohga hukmdorlik belgilarini topshirayotgan manzara yoki peshtoqlar ostidagi taxtga o’tirgan shoh tasvirlangan. Ikkinchi turkumga mansab tangalari Kushon shohi Vasudeva tangalari andoza s i bilanvarb e tilardi. Eramizdan avvalgi dastlabki asrlardan boshlab to eramizning birinchi asrlarigavarb etilgan Sug’d tangalari bu jihatdan diqqatga sazovordir. Bu davrn ing behisob, turli - tuman Sug ’ d tangalarini bir necha turkumga bulish munkin. 1 . Antioh I. Selevkiylar tangalariga t aq lidanvarb e tilgan ters tomonida otning boshi tasviri tushirilgan kumush hamda mis tangalar. Milloddan avvalgi II-I asrlar hamda e ramizning I asri. 2. Selevkiylar yoki Aleksandr drahmasiga borib ta q aluvchi, Gerakl va Zevs tasviri tushirilgan ammo sug ’ d yozuvi bor kumush tanga. 3. Ch op i b keta yo tgan o t va tik turgan tangri tasviri tushirilgan ( ikki alohida - alohida tur ) Girkod kumush tangasi. 4. Tirandoz tasviri hamda sug ’ d yozuvlari ( legenda ) tushiril gan kumush tangalar. 5. Grek tilidagi yozuvlari x iralashgan, pala - partish sug ’ d yozuvlari bor. Evtidem tetradra x malariga ta q lidanvarb e tilgan tangalar. Sug’d tangalarining aksariyat qismi tug’ri shakldagi, yuzi o’ymali, vazni va diametri o’rtamiyona kumush tugaraklari (Ev tidem tangalariga taqlidanvarb etilgan tangalar bundan mustasno) dan iborat. Bularning orasida ski f at, ya`ni bir tomoni kavari q , ikkinchi tomoni boti q , tirandoz tasvirli tangalar alohida o’ rinda turadi. Hozirgi paytgacha mis sug ’ d tangalari da f inalari kamdan kam uchr ay di, sug ’ d tanga sistemasi monometalli ya`ni bir turdagi ma`dan kumrshing ishlatilishiga asoslangan b o’ l i shi mumkin. Sug ’ d tangalarining ungida hukmdorning yon tomonidan berilgan surati ter s tomonida e sa tirandoz, nayza ushlab turgan ma`bud, chop i b keta yo tgan ot yoki shohli ot boshin i ng surati berilgan. Girkod turdagi sug ’ d tangalari m iloddan avvalgi II er a mizning I asr i da Sug ’ d davlatinivabt e tgan kuchmanchi kabilalar hukmdorlari tomo n idanvarb q ilingan b o’ lsa kerak. Bu turdagi ilkvarb eti lgan tangalarda fa q at grek tilida imzo, yo zu v lar, keyin yunon-sug ’ d tilid a gi mushtarak yo zuvlar va nihoyat birgina sug ’ d yozuvlari mav j ud e di. Q adimgi zamon tangalarida tanga zarb q ilish tehnikasi inkirozga yuz tutgan i tasodi fiy vo q ea e mas. Bu vo q ea O’ rta Osi yo m a d aniyatining bir q ator sohalarida tanglik boshlangan vaqtda tug ’ ri keladi. Ba`zi bir tadkikotcxilar buni q adimgi ij timoyi infor rma s iyaning umumi ly tanglikka yuz tutganining i f odasi d e b hisoblaydi. Shuning bilan bir qatorda eramizning III-IV asri O’rta Osiyoga tangavarb qilish ishining tarixida, pul muomalasi joriy etilgan hududlar toborra kengayib, tangavarb qilishning yangi markazlari paydo bo’lganligi ham qayd qilinadi. Mahalliy mis tangalar birinchi bo’lib Kesh (Hozirgi Qarshi va Shahrisabz), Choch (Toshkent oblasti) va Buhoroda paydo bo’ladi. Ta s viri y jihatdan Ke sh tangalari alohida di qq atga sazo v ordir. Tangalar-ning o’ n g tomonida hokimning kuksigacha tushgan rasmi bor. Uning sochlari galati tarzda taralgan: bosh uchidagi tam g’ a bilan turmaklangan soch sim - sim pastga sil l i q langan. Tan g aning ters tomonida e sa or q a o yoq larida turib odam bilan olisha yo tggan sher tasviri berilgan. Bunday syujet O’ rta Osiyodavarb e tilgan bosh q a tangalarda uchramaydi, ammo u e ramizdan oldingi IV asrda Kiliniya kumush tangalari hamda Ahamoniylar davridan boshlab E ronning bir q ator san`at obidalariga q ayd e tilgan. Eramizdan oldingi II asrda Xorazmda ham tangavarb qilina boshlanadi. Dastlabki Xorazm tangalari Evkratid tetradrahmalariga taqlidanvarb etilgan yirik kumush tangalar bo’lib asil nushalardan farqli o’laroq, yozuvlari hiralashgan, ters tomonida uziga hos belgi tamga borligi bilan ajralib turadi. Keyinchalik o’ng tomonida Evkratid tasviri mahalliy hukmdor surati bilan o’zgartiriladi va hiralashgan Grek yozuvlari bilan bir qatorda podshoning ismi va unvoni haqida ma`lumot beruvchi Xorazm tiladagi yozuvlar, tanganing ters tomonida esa suvoriyning tasviri paydo bo’ladi. Ba’zi bir tadqiqotcxilar Beruniy ma`lumotiga asoslanib tangaga tasvirlangan siymo xorazmshohlar sulolasining asoschisi suvoriy tangri Siyovush desa, boshkqlar bu tasvirda podsho - tangri berilgan, deydilar, So’ng suvoriy – tangri tasviri tamg’a bilan bir qatorda etti asr mobaynida ya`ni Xorazm tangasivarb qilinishi tugagunga qadar bu joydarda tarqalgan barcha tangalardavarb etilib kelingan. Faqat tasvirning shakl - shamoyili o’zgarib turgan holos. O’rta Osiyo tangashunosligada uchragan bu ajoyib voqea bir suloladan kelib chiqqan Xorazmshohlarning izdoshligi, qadimiy ananalarga sodiqligidan dalolat berib turadi. Bu Xorazm podsholari Bravik hamda Siyovush Fanlarining kumush tangalaridir. Ular bundan oldinroqvarb etilgan tangalardan shakl jihati bilan qalinligi bilan, shoh tasviri va yozuvlarining mazmuni bir munchavamonaviyvarb qilininsh usuli bilan ajralib turadi. Suvushfan tangalarining o’ng tomonida chetga qarab turgan, peshonasida yarim oy, o’ziga yarashiqli toj kiygan, soqoli olingan o’ta tasirchan tasviri berilgan. S h ohning buynida ikki q ator marjon boshi uzra tilla q osh tasmalari xilpirab turibdi. Tangada shoh Siyovush nomi zikr etilgan sug’d yozuvi bo’lib, uning tarjimasi: " Siyovushdek dogndor demakdir, Tanganing ters tomonida Xorazm suzoriylarining an`anaviy tasviri hamda "Siyovush podsho hazratlari" degan Xorazm tangavarb qilish uslubiga hos yozuv bor. Xorazmshohlar tomonidan chiqarilgan sunngi tangalarda arab yozuvlari paydo bo’lib, bu o’z o’rnida Xorazmda arab halifalarining ta`siri kuchayganligi, so‘nggi Xorazmshohlardan biri Islom diniga kirganligidan darak beradi. Xorazmda shoh va suvoriy tasviri tushirilgan an`anaviy tangalarningvarb etilishi asrimizning VII asr o’rtalarida tugallangan bo’lsa kerak. E ramizning V- VII asrlari ilk o’ rta asr davri O’ rta Osi yo tarihida kes k in o’ zgarishlar r o’ y berdi: feodal tuzum musta xkam lanib, tobora rivo j lanib bordi, unga katta b o’ lmagan davl t tashkil topdi, bu davlatlar o’ z navbatida behiso b mayda, k o’ cha musta q il hokimlardan iborat e di. Bu davrga kelib, O’rta Osiyaning turli joylariga kelib S h ar q ning q udratli davlatl ar eftalitlar , ( e r amizning V asri ikkinchi yarmidan, VI asrnin g birinchi yarmigacha ) Sosoniylar, (e ramizning birinchi asri, va VII asrning o’ rtalarigacha ) turk ho q onligi, ( eramizning VI asri ikkinchi yarmidan VIII asr o’ rtalarigacha ) ta`sirida b e nihoyat VII asrning birinchi yarmi ohirlaridan boshlab O’ rta Osi yo uzil - kesil arab halifaligi ( avvali Umaviylar key in Abbosiylar ) tarkibkga kiradi. Ilk O’ rta asr davrida O’ rta Osiyo x al q lari hayotida tala y o’ zgarishlar yuz b e rdi: bu o’ zgarishlarning boshlanishi kuchmanchi e roniy hamda x ion i t, kidarit, e ft alit kabi tog ’ li q abilalar bostirib kiri sh i, asrning ikkinchi yarm i dan boshlab turk q abilalarin i ng ke lishi natijasida O’ rta Osiyoning bir q tor viloyatlari tu rk lashi sh bi lan belgilaniladi. M oddiy va badiiy madaniyat sohalarida ham ulkan o’ zg arish lar yuz bera boshladi. Turgan ga p ki, tangavarb kilish i sh i bu o’ zgarishlardan chetga q olgan chekonl a r ( shtampel ) tanga cha q a, metal va shu kabilar ni varb q iladigan sht a mp, q olip lar paydo b o’ la boshlagan. Tangalarni nisbatan yirik o’lkalarning (Sug’d, Xorazim) hukmdorlari, kichik ulus hukmdorlari (Panjikent) hatto shaxarlar (masalan, Buxoro vohasidagi Noykend)varb qilishardi. Siyosiy va an`anaviy aloqalar ta`sirida aksariyat O’rta Osiyo mulki amloklari qudratli qo’shni davlatlarning tangalaridan nusxa olib tangavarb qilar edilar. Masa lan, sug’d ixmidlari va bazi bir turk hukmdorlari Xitoy tangalariga o’xshatib dumaloq , o’rtasida to’rt burchak teshigi bor tangalar, Buhoroda esa Sosoniy sulolasida Barahran V tangalariga taqlidan tangalarvarb etishadi. O’zbekistonning janubiy viloyatlarida (Chaganiyon va Termizda) boshqa Sosoniy shohlari: Peruz (Feruz 439 – 434) hamda Husrav (Anushervon 531 – 579) tangalariga taqlidanvarb qilar edilar. Sug’d, Choch, CHagoniyonning ba'zi hukmdorlari o’z tangalarining ikonografiyasiga asoslab Vizantiya tangalarini olishgan. C h och va C h ogo n iyon tangalarining o’ ngida shoh va Malikaning kukragigacha tushirilgan tasviri bor. Oldinlari bunday d avir O’ rta Osiyo tangavarbligida b o’ lmagan ; ammo k o’ pincha Viza n tiya tangalarida x ususan imperator Y u stinlan II ( 565 – 578) tangalarida ( ularda imperator va malika Safiya tasviri bor ) uchraydi. F a q at X orazm q adimgi an ’ analarga so diq q oldi. Eramizning I asrida kalitga tushgan ikonografik: sxema: tanganing o’ngida hukmdor, tersida ot mingan shoh tasviri ilk o’rta asr davrida ham o’zgarmay qoldi. Balki bu Xorazmning siyosiy va iqtisodiy turg’unligi va mutaassibligiga bog’liqdir. Ilk o’rta asr davrida O’rta Osiyoning turli joylarida tangavarblash kumush va misga asoslangan edi, tillodan tangavarb qilinmas edi. Sug’d, Choch, Istravshan, yettisoyda faqat mis chaqalarvarb ettilardi. Kumush tangalarga bo’lgan ehtiyoj esa sosoniylarning kumush tangalari bilan qondirilgan bo’lsa kerak. X orazm, Buhoro, Ch agoni yo nda mis tangalar bilan bir q atorda kumush tangalar hamvar b kilingan. O’ rta Osiyoga Vizantiya ol ti n solidlari ham ollb kelingan, ammo ular real pul muomalasida b o’ lganmi, y o’q m i bu bizga q oro n g ’ u. Ammo mazkur tangalar zeb - ziynat si f atida ishlatilgan indi f ika ts iyalar (Ya 'ni o’ ngi va tersida bir x il o’y ma tas v irli tangalar ) yaratilishiga olib kel a di. Vizantiya tangalaridan yasalgan indika ts iyalarni, hatto bu tangalarning o’ zini ham O’ rta Osiyoning q adimgi q ishlo q lar i g o’ ristonlarida topish mumkin. Ilk o’rta asr davrida anti k davrga nisbatan tanganing ung va terslari anchagina u z gardi. Tasvirlar b o’ rtma emas, si yq aro q rasmlar esa oddiy chizila boshlandi. Yozuvlar va nasabni bildiruvchi tamg’asi bor, ammo hukmdor yoki mabudaning tasvirisiz, shuningdek hech bir yozuvsiz tangalar yuzaga keldi. Bunday hol ilgari sira uchramagandi.O’rta osiyoning bir qator viloyatlari tangalarini ikonografiya nuqtai nazaridan qisqacha tavsiflab utaylik. C h och - Bu viloyatning turli joylaridavarb etilgan tangalar g ’ oyat xilma- xildir. Kupincha tangalarn i ng o’ ngida shik bo q uvchi yo x ud yuzini chetga burib turgan hukmdor yoki shoh va mam l a ka t ning siymolarini k o’ ri sh mumki n . Aksariyat hollarda bu tas virlar ani q bir shahsning portret b e lgilaridan h o l i b o’ ladi va u m umiylashgan, ba`zan hatto s x ematik obraz tarzda i f odalanadi. Tangalarda y irt q ich hayv o n, yay do q va tuya ta s virlar i ham tez - tez uchrab turadi. Bizning tahminimizcha, bu jonivor l ar hukmdor urug ’ ning homey totemlari b o’ lsa kerak. Tangalarining tersi bir x il- o’ rtada tamg ’ a, uning gir atro fi da hukmdorning ismi, unvoni hamda mulk noma sug ’ d yozuvida berilgan. Sugd - Ilk Sugd tangalarining o’ ngida silli q sochli ma`budaning tasviri b o’ lsada, VII asrning yarmidan sug ’ d hokimlari - i x midlar hamda ularga tobe amlokdor t o’ rt burchak teshikli hech bir tasvirsiz siyka tangalarvarb q ila boshlashadi. Tanganing o’ ngida nursiz berilgan sug ’ d yozuvi hukmdorning ismi va unvonini bildiradi. Tanganing tersidan esa har bir hukmdorning o’ z sulolasiga hos belgi berilgan. Bunday tangalar ularda gi ismi va unvonlar o’ zgartirilib, Y ttisoyda turgana nomli turk q abilasi, Buhoro vo x asida savdogarlar sha x ri b o’ lmish Paykent, S h imoli y Tu x ariston va C h ochdavarb etilardi. E ng s o’ nggi Sug ’ d yozuvlari b i lan bir q atorda q is q acha arab yozuvlari ham paydo b o’ la boshlaydi. Istravshan, Kadimda hozirgi Tajikistonning Leninobod viloyati hamda O’ z-bekistonning Jizza x viloyat hududlarida joylashgan bu kichik o’ lka hokimlari Er amizning VII asr ikkinchi yarmida va VIII asrning birinchi yarmida o’ z mis cha q alarinivarb q ilishardi. Bu tangalarning o’ ngida Sosoniylar tangalariga ta q lidan boshiga q anotli chambar kiygan hokimning tas v iri berilgan. Hokim Satagari tangalarida buning o’ rniga butparastlarning donishmandl a r ramzi b o’ lmish fil tasviri berilgan. Buhoro IV-V asrda varb etilgan Buxoro mis tangalarining o’ngiga toj kiygan hokim boshining nuktalar bilan o’ralgan tasviri, tersida esa Sosoniylarning tangalariga hos otashparastlar mehrobi yoki tamg’a berilgan. Oromiy tilidagi yozuv hukmdorning ismi va unvonini i fodalaydilar masalan Asvor sho x ining tangasi, ( rasm. ) Bundan tashkari, eramizning VI - VII a s rlarida hokimiyat boshida turgan C h agoniyon hokimlarining butun bir sulolasi ani q landi. Chagoniyon viloyatida o’ngida hokim va malika tasviri tushirilgan yupqa mis tangalar hamvarb etilardi Ular Choch va Sug’d tangalariga uhshab ketardiyu ammo tyasvirlarning o’ziga hos hususiyatlari bilan ajralib turardi. Maskur tanga boshqalaridan Baktriya tilidagi kursovli suzlari borligi bilan ajralib turardi, yozuvning ma`nosi hali hamon aniklanmagan. Tahminan shu davrning o’zida Chagoniyonga ko’shni bulmish termiz shohlarining chog’roq saltanatida ’aroyib shaklli tangalar zarb yotila boshlanadi. Ularning ba`zi birlari o’ta snifat shaklida bo’lib, boshqalari yassiroq, o’ngida qanotli chambar kiygan hukmdor siymosi, tersida tamg’a tasvirli, yozuvlari yo’q tangalar edi. Sosoniylar davlati tarkibiga kirgan, O’rta Osiyoning garbiy - janubida joylashgan Marg’iyona va Shimoliy Hurosonda bu davrda hali tangalar zarb yotilmasdi. Marg ’ iyonaning bosh shahri Marvda ( Hozirgi Bayram-ali atrofida ) Sosoni y lar tangalariga ta q lidan zarb etilgan tangalar chi q arishardi. Qadimgi Xorazm davlati. O‘rta Osiyodagi yana bir yirik davlat uyushmasi-Qadimgi Xorazm davlati hisoblanadi. “Katta Xorazm” va “Qadimgi Xorazm” masalasi bo‘yicha o‘zbekistonlik va xorijlik ko‘plab olimlar turli- tuman tadqiqotlar olib borgan bo‘lsalarda bu masalalar hamon tadqiqotchilarning bahs-munozaralariga sabab bo‘lib kelmoqda. Avesto va yunon-rim tarixchilari ma’lumotlari bu munozaralarning asosini tashkil etadi. Undan tashqari, o‘tgan asrning 50-60 - yillaridan boshlab bugunga qadar olib borilgan arxeolgik tadqiqotlar natijalari ham Xorazm davlatchiligi tarixi bo‘yicha boy materiallar berdi. Avvalo so‘ngi yillardagi ibtidoiy davr yodgorliklarining qiyosiy tadqiqotlaridan (X.Matyakubov) xulosa chiqaradigan bo‘lsak, Xorazm mil.avv IV-III m.y. dayoq O‘rta Sharqning qadimgi sivilizatsiyalar olami bilan uzoq Shimolni bevosita bog‘lovchi xalqa rolini o‘tay boshlagan. Bronza davri Suvyorgan va Tozabog‘yob madaniyatlari qadimgi Xorazm yerlarini o‘zlashtirib bir-biri bilan qizg‘in aloqada bo‘lgan, Shimol va Janubdan ta’sir qabul qilib, yangi taraqqiyot bosqichiga ko‘tarilgan qabilalar madaniyati edi. Ularning urug‘ jamoalari yarim yerto‘la uy -joylarda istiqomat qilib motiga dehqonchiligi va chorvachilik bilan shug‘ullanib, ibtidoiy ishlab chiqarish xo‘jaligi sari ilk qadam tashlaganlar. Ammo, ularning moddiy xo‘jalik taraqqiyoti darajasi O‘rta Osiyoning janubiy mintaqalari (Baqtriya, Marg‘iyona) dagi qabilalarga nisbatan ancha orqada edi. Amirobod madaniyati (mil.avv IX-VIII asrlar) davrida Amudaryo quyi havzasida yashovchi aholi hali davlatchilikdan bexabar bo‘lib,irrigatsiya xususiyati ibtidoiy urug‘-qabilachilik an’analarini saqlab qolgan aholi jamiyatiga xos edi. O‘rta Osiyoning Janubiy mintaqalariga qaraganda Xorazm vohasi aholisi uzoq vaqt beqaror suv oqimi sharoitida, noqo‘lay tabiat injiqliklari girdobida qolib kelgan. Qadimgi yozma manbalar ma’lumotlari va mavjud arxeologik yodgorliklarning qiyosiy tahliliga ko‘ra, Xorazmda davlatchilik ildizlarining paydo bo‘lishigan asos bo‘lgan ilk shaharsozlik madaniyati sohiblari-Xorazmiylar ko‘chib kelgach tarkib topdi va rivojlandi. “Xorazm” atamasining kelib chiqishi haqida ko‘plab fikrlar mavjud. Olimlarning katta guruhi “Xorazm” atamasining ikkinchi komponenti –zmi, - zamni hind-yevropa tillariga mansub – zemo – yer, o‘lka, mamlakat ma’nosini beradi degan xulosaga kelganlar. So‘zning birinchi komponentiga kelganda olimlar fikrlaridagi yakdillik yo‘qoladi va u turlicha – “Ozuqaga boy mamlakat”, “Unumdor yer” (YE.Byurnuf, E.Zaxau, U.Geyger, U.Tomashek), “Go‘zal mamlakat” (F.Yusti), “Unumsiz, yomon yer” (F.Shpigel), “Pastlik yer” (P.Lerx, N.Veselovskiy, X.Klipert), “Quyoshli yoki Sharqiy o‘lka” (S.Tolstov, P.Savelyev, F.Sulaymonova), “Sharqiy zamin”, “Kunchiqar mamalakat” (I.Mo‘minov) tarzida talqin etiladi. Yana bir guruh olimlar “Xorazm” atamasi uch leksima asosida (Uvarizami, u – “yaxshi”+ vara – “qal’a”,”qo‘rg‘on”+zimi-“yer”) paydo bo‘lgan deb hisoblab, mazkur tarixiy atamaning ma’nosini “yaxshi qo‘rali yer”, “Ajoyib qal’ali o‘lka” yoki “Mustahkam qo‘rg‘onli diyor”(Bogolyubov, A.Muhammadjonov) tarjima qiladilar. So‘ngi tadqiqodlarda “Xorazm” atamasining o‘zagi qadimgi turkiy asoslarga ega bo‘lishi mumkin degan fikrlar ilgari surilib (“Xuar” (“Suvar”) – “suv”(“xu”) – suv, “Ar”-yer, odam, “m”- birinchi shaxs qo‘shimchasi) va u “Suv(daryo) odamlari” yoki “suv egalari” (M.Zakiyev, Sh.Kamoliddin, O‘.Nosirov) deb tarjima qilingan. Olimlarning ta’kidlashicha, Avestoda tilga olingan Aryoshayona yoki Aryanam Vaychax shu manbada eslatilgan Kavi Vishtaspning podsholigi bo‘lib, milloddan avvalgi IX-VIII asrlarda Drang‘iyona, Satagadiya, Ariya, Marg‘yona va Amudaryoning o‘rta oqimidagi viloyatlarni birlashtirgan. G‘arb tadqoqtchilari V.Xenning va I.Gershevichlar Avestodagi Kavi Vishtapsning davlati Marv va Xirot atrofida joylashgan “Katta Xorazm” deb hisoblaydilar. “Katta Xorazm” muammosi Gerodot ma’lumotlaridan boshlangan. U “Tarix” asarining uchinchi kitobida quyidagicha ma’lumot beradi: “Osiyoda bir vodiy bor. Uning barcha tomoni tog‘ bilan o‘ralgan, tog‘ni esa beshta dara kesib turadi. Bir vaqtlar bu vodiy xorasmiylarga tegishli bo‘lib, xorasmiylar, parfiyaliklar, saranglar va tamaneylarga chegaradosh yerlarda joylashgan. Vodiyni o‘rab turgan tog‘dan Akes nomli yirik daryo boshlanadi”. Gerodotdan sal oldinroq yashab o‘tgan Gekatey parfiyaliklarning sharqiy tomonida joylashgan “Xorasmiya”ni, “bir qismi tekisliklarda, bir qismi tog‘larda yashovchi xorazmliklarni” eslatib o‘tadi. Tadqiqotchi V.A.Livshits ham bu “Katta Xorazm”ni Marv va Hirotning to‘rtta rayoniga joylashtiradi. Agar “Katta Xorazm” davlati Marv va Hirot atroflarida joylashgan taxmin rost bo‘lsa, A.S.Sagdullayevning fikricha, bu davlat forslar podshosi Kir II tamonidan bo‘ysundirilganidan so‘ng xorasmiylar Quyi Amudaryoning Xorazm hududlariga ko‘chib borganlar deb faraz qilinadi. Ushbu nazariyaga ko‘ra, miloddan avvalgi VI asr qadimgi forslar xorasmiylarni janubdan quyi Amudaryo yerlariga siqib chiqargan. S.P.Tolstov va Y.G‘ulomovlar bu nazariyaga qarshi bo‘lib, xorazmliklar O‘rta Osiyoning janubidan ko‘chib kelmaganlar balki, Xorazm davlati Quyi Amudaryoda qadimgi zamonlardayoq vujudga kelgan deb xulosa qilganlar. Ammo bu davlatning chegaralari hozirgi Xorazm viloyati hududlaridan ancha keng bo‘lgan. O‘rta Osiyoning tarixiy geografiyasi bilan shug‘ullanuvchi olim I.N.Xlopin “Katta Xorazm”ning yirik siyosiy birlashma sifatida Ahamoniylardan oldingi davrda mavjud bo‘lganligi va Akesning Tajan-Xerirud daryosi bilan bir ekanligi haqidagi fikrlarni asossiz deb hisoblaydi. Olimning ta’kidlashicha, “Ahamoniylardan oldingi davrda O‘rta Osiyo hududida xalqlarning xorazmiylar boshchiligida hech qanday ilk davlat birlashmalari yo‘q edi”. Shu bilan birga u Ahamoniylardan oldingi davrda O‘rta Osiyoning janubida, “bir necha uncha katta bo‘lmagan markazlar” mavjud bo‘lgan bo‘lishi mumkinligini e’tirof etadi. O‘rta Osiyo janubidagi dexqonchilik madaniyati va ilk shaharlar bo‘yicha mutaxassis hisoblangan A.A.Asqarov so‘nggi yillarda Qadimgi Xorazm masalalariga o‘z e’tiborini qaratdi. Olimning e’tirof etishicha, Xorazm vohasining qadimgi davri o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Bu hududiy kenglik Amudaryoning quyi havzasi hisoblanib, O‘rta Osiyoning bu yirik daryosi bir necha yuz yillar davomida yuqori oqimlardan quyiga unumdor loyqa oqizib kelib, janubiy Orol bo‘ylarida sug‘orma dehqonchilik madaniyatining rivojlanishi uchun zamin yaratgan. Ammo, bu zamin eng qadimgi davrlarda ajdodlarimiz tomonidan o‘zlashtirilib, sug‘orma dehqonchilik madaniyatining Marg‘iyona va Baqtriya singari makoni bo‘la olmadi. Arxeologik manbalarning ma’lumot berishicha, ilk temir davriga kelib Xorazm hududlarida paydo bo‘lgan Amirobod madaniyati davrida janubiy Xorazm aholisi Amudaryo quyi havzasining o‘zanlari bo‘ylab barpo etilgan keng va sayoz kanallar yordamida ziroatchilikka qo‘lay joylarda dehqonchilik qila boshlaydilar hamda o‘troq hayot asta-sekin ularning turmush tarziga aylana boshlaydi. Ammo, Amudaryoning quyi havzalari, uning to‘qayzor va qamishzor keng maydonlari, serunum yaylovlari chorvachilik xo‘jaligining taraqqiy etishi uchun juda qo‘lay edi. Shuning uchun ham qadimgi Xorazmda Quyi Sirdaryo sak-chorvadorlarning Quyisoy madaniyati keng rivojlangan. Yunon geografi Strabon xorazmiylarning ajdodlari massagetlarga borib taqalishi haqida ma’lumotlar beradi. S.P.Tolstovning fikricha, Xorazm tarixining massagetlargacha bo‘lgan davrida bu zaminda Suvyorgan va Tozabog‘yob madaniyatlari aralashuvidan tarkib topgan Qovunchi (Qaundi) qabilalari yashar edilar. Ular milloddan avvalgi II ming yillikning so‘nggi choragida qadimgi Xorazmning massaget nomi ostida yuritilgan ko‘chmanchi qabilalarining asosini tashkil etgan. Arxeologik ma’lumotlar, yozma manbalar va ularni etnogeografik tahlillaridan xulosa chiqargan A.A.Asqarov, xorazmiylarning dastlabki vatani Baqtriyadan junubda, hozirgi Hirot vodiysida bo‘lganligini e’tirof etadi. Olimning ta’kidlashicha, Ahamoniy podsholari tazyiq o‘tkazish orqali sharqiy Eron qabilalaridan yiliga katta boj olish maqsadida Hilmend tog‘ daralaridan oqib chiqadigan soylarga to‘g‘onlar qurdirib, suv yo‘llarini qadimgi Hilmend, hozirgi Hirot vodiysiga-xorazimiylar yurtiga burib yuborganlar. Natijada, vodiyda ko‘l hosil bo‘lib, xorasmiylar noilojlikdan vatanlarini tark etib, Amudaryoning quyi havzalariga ko‘chishga majbur bo‘lganlar. A.Asqarovning xulosalariga ko‘ra, Amudaryoning quyi havzalarida uzoq asrlar davomida Amu suvlari oqizib kelgan loyqa yotqiziqlari tufayli hosil bo‘lgan dehqonchilikka qo‘lay, tekis va unumdor yerlar hamda havza irmoqlari suvlaridan dehqonchilikda foydalanishning qo‘layligi, ziroatchilikda boy tajribaga ega bo‘lgan xorasmiy qabilalarining yangi joyga moslashishini tezlashtirgan. Qadimgi Xorazm xo‘jalik tartibining tuzilishi janubiy hududlardagi sug‘orish tizimini eslatsa-da, o‘lchamlari jihatdan ancha kichik. M.A.Itinaning fikricha, bu davrda urug‘doshlarning qishloqlari bo‘lishi mumkin bo‘lgan manzilgohlarning maydonlari kengayganligi ko‘zatiladi. Bu manzilgohlarda katta oilalar yashagan bo‘lib, ular bir vaqtning o‘zida xo‘jalik vazifalari, jumladan, sug‘orish tarmoqlarini saqlash va rivojlantirish bilan shug‘ullanganlar. So‘nggi bronza davrida ham qadimgi Xorazm xo‘jaligining muhim tarmoqlaridan biri chorvachilik xo‘jaligi edi. Bu davrga oid makonlardan juda ko‘plab turli hayvonlarning suyak qoldiqlari topib o‘rganilgan. Chorvachilik xo‘jaligida ot asosiy o‘rinda bo‘lib ulardan yuk tashish va safarga chiqishda foydalanilgan. Ayrim manzilgohlardan ot anjomlarining topilishi shu jarayondan dalolat beradi. Bu o‘rinda ta’kidlash joizki, olimlar orasida massaget qabilalari totemlarida ot kulti markaziy o‘rinda turishi haqidagi fikrlar ham bor. O‘troq dehqonchilik qabilalarining chorvachiligi uy chorvachiligi xususiyatiga ega edi. Tadqiqotlar natijalariga ko‘ra, mil. avv. I ming yillikning boshlariga kelib Orol bo‘yidagi xo‘jaligi asosini dehqonchilik va chorvachilik tashkil etgan qabilalar o‘rtasida farqlar shakllana boshlaydi. Mil. avv. VII-VI asrlarga kelib esa, ular madaniyati o‘rtasidagi farqlanish yaqqol ko‘zga tashlanadi. Fikrimizcha, aynan mana shu davrdan boshlab, Sharqiy Orol bo‘yida yarim ko‘chmanchi chorvador xo‘jalik madaniy shakli ustunlik qilgan bo‘lsa, Amudaryoning janubiy o‘zanlarida esa yuqori darajadagi sun’iy sug‘orishga asoslangan o‘troq dehqonchilik xo‘jaliklarining ahamiyati ortib boradi. Mil. avv. I ming yillikning ikkinchi choragiga kelib Orol bo‘yida hunarmandchilik ajralib chiqishining dastlabki belgilari ko‘zatiladi. Ortiqcha mahsulotning ko‘payishi esa mulkiy va ijtimoiy tabaqalanish uchun imkoniyatlar yaratadi. Mil. avv. I ming yillikning o‘rtalariga kelib qadimgi Xorazm hududlarida sug‘orma dehqonchilikning taraqqiy etishi va ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanishi natijasida ibtidoiy jamoa munosabatlari o‘rniga davlatchilik tizimi shakllana boshlaydi. Ushbu tizimning shakllanishida qadimgi shaharlarning ahamiyati nihoyatda katta bo‘ldi. Tadqiqotlar natijalariga ko‘ra, qadimgi Xorazm shaharlarining rejaviy uslublari – ichki va tashqi tuzilishi, himoya inshootlari, tabiiy joylashuvi nuqtai nazaridan ko‘p hollarda bir-biri bilan o‘xshashlik topadi. Tadqiqotchilar tomonidan e’tirof etilgan Xorazmning eng qadimgi shahar- qal’alaridan biri bo‘lgan Ko‘zaliqirning quyi madaniy qatlamlarini S.P.Tolstov mil.avv VII-VI asrlar bilan, V. Masson esa mil. avv. V-IV asrlar boshlari bilan belgilagan edi.So‘ngi tadqiqotlarda esa Ko‘zaliqirda hayot butun mil.avvVI va V asrning birinchi yarmida mavjud bulgan degan xulosalar ustunlik qilmoqda. Ko‘zaliqir ko‘hna shahri ilgari tahmin qilinganidek, “Katta xorazm” davlatining poytaxti emas, balki, yangi tadqiqotlarga ko‘ra, mil avv VI asrda Chirmanyob dehqonchilik markazini hosil qilgan kichik vohaning bosh shahri sifatida ushbu hududlarning siyosiy-ma’muriy va diniy markazi vazifasini o‘tagan. Fanda Xorazm sivilizatsiyasi va shaharsozlik madaniyati aynan Ko‘zaliqirdan boshlangan, degan xulosa ustunlik qilar edi. Ammo, so‘nggi yillardagi tadqiqotlar vohaning boshlanish qismida joylashgan Xazorasp shahri ham Ko‘zaliqirga zamondosh yodgorlik deb hisoblashgan asos bo‘lmoqda. Xususan, Xazorasp yaqinida mil. avv VI asrga oid sopol ishlab chiqarish markazi Xumbo‘ztepaning mavjudligi ko‘hna shaharning qadimiyligidan dalolat beradi. Ko‘zaliqir qadimgi Xorazmdagi dastlabki tuzilishi ancha aniq bo‘lgan, himoya devorlari bilan o‘rab olinib diniy-topinish xususiyatiga ega bo‘lgan me’moriy yodgorlikni o‘zida aks ettiradi. Uning atroflaridagi keng maydon, aftidan keyingi qurilishlarga mo‘ljallangan bo‘lishi mumkin. Ta’kidlash joizki, mil. avv. VI-V asrlarga kelib O‘rta Osiyo shaharsozlik madaniyatida ibodatxonalar qurilishi muhim bo‘lib, asosiy omillardan biri hisoblanadi. Ko‘zaliqir O‘rta Osiyoning boshqa shaharlari kabi vohaning mustahkamlangan harbiy-siyosiy va ma’muriy markazi hisoblanib, rivojlangan sug‘orma dehqonchilik bilan ta’minlangan edi. Ko‘zaliqir haqida yanada batafsilroq to‘xtaladigan bo‘lsak, ushbu yodgorlikda o‘tgan asrning o‘rtalaridan boshlab S.P.Tolstov rahbarligidagi Xorazm ekspeditsiyasi ko‘plab tadqiqot ishlari olib borgan. Orolbo‘yi vohasidagi qadimgi Chirmanyob kanalining birining yaqinida joylashgan ushbu yodgorlik topilmalari mil. avv. VII asrdan V-IV asrlargacha sanalangan. Qadimgi Xorazm tadqiqotchilari «ko‘hna shahar» va «qal’a» deb ta’riflagan ushbu yodgorlikdagi turar joylar asosan paxsa va xom g‘ishtdan qad ko‘targan. Tadqiqotlar natijalariga ko‘ra, qal’a ikkita qurilish davrini boshdan o‘tkazgan. Mil. avv. VI-V asrlarga oid pastki qatlamlardagi g‘ishtlarning o‘lchamlari mil. avv. V-IV asrlarga oid yuqori qatlam g‘ishtlaridan farqlanadi. Undan tashqari sopollarning xususiyati va bronza o‘q uchlarining yasalishida ham ayrim farqlarni ko‘zatish mumkin. Ko‘zaliqirning markazidan yirik bino qoldiqlari ochilgan bo‘lib, bu yerda yarim metrga yaqin madaniy qatlam saqlangan. Har ikkala qurilish davrida mavjud bo‘lgan ushbu bino 285 kv.metrni egallaydi. Qat’iy rejaviy tuzilish va binoning qat’iy maydoni butun majmuaga salobat baxsh etgan. Markaziy binoning shimol tomonidan uchta minoraning qoldig‘i qazib o‘rganilgan. Tadqiqotchilarning fikricha, ular diniy marosimlar bilan bog‘liq inshootlardir. Ko‘zaliqir tadqiqotchilar tomonidan Ahamoniylargacha bo‘lgan davr bilan sanalanishiga qaraganda Orolbo‘yi hududlarida paydo bo‘lgan birinchi shahar bo‘lishi mumkin. O‘rta Osiyo o‘troq aholi vohalarining Ahamoniylar davlati tarkibiga kiritilishi bilan hududlarning ichki siyosati satrapliklar markazlarida jamlangan edi. Satrapliklar markazlari mustamlakachilik va boshqaruvning asosi bo‘lib, bu o‘rinda urbanistik markazlarning mudofaasi alohida ahamiyatga ega bo‘lib boradi. Eskilari ta’mirlanib, yangilari shakllanayotgan ushbu mil. avv. VI- IV asrlarga oid shaharlar mudofaasiga alohida e’tibor qaratiladi. Tadqiqotlar tahliliga ko‘ra, Ko‘zaliqir ham aynan shu toifaga kiruvchi ko‘hna shaharlardan biri edi. Boshqacha qilib aytganda, mil. avv. I ming yillikning o‘rtalaridagi shaharlarning shakllanishida siyosiy-harbiy omil asosiy hisoblangan. Butun qadimgi dunyoda bo‘lganidek, Xorazmda ham shaharlar iqtisodiy, siyosiy va diniy-mafkuraviy markazlar hisoblangan. O‘z vaqtida S.P.Tolstov ta’kidlaganidek, agar Xorazmning eng qadimgi shaharlari markazlarida jamoat- diniy inshootlar joylashgan bo‘lsa, milodning boshlariga kelib shaharlarning markaziy qismini qal’a egallaydi. Qizilqum cho‘llarining ichkarisida, Jonidaryo qadimgi irmog‘ining o‘rta oqimida Chirikrabot ko‘hna shahri xarobalari joylashgan. Yodgorlik 1946 yilda S.P.Tolstov tomonidan ochilib, 1948-49 yillarda unda tadqiqot ishlari olib borilgan. 1957-58 yillardagi Y.A.Rapoport va S.A.Trudnovskayalarning tadqiqotlari tufayli yodgorlik haqidagi tasavvurlarning ilmiy asoslash imkoniyatlari yanada kengaydi. Qizilqumdagi yarim ko‘chmanchi apasiak qabilalar ittifoqining poytaxt shahri deb taxmin etilgan Chirikrabot ko‘hna shahri balandligi 15 metrli tepa ustida bunyod etilgan. Ko‘hna shahar hududidan turli davrlarda barpo etilgan himoya inshootlarining izlari aniqlangan. Tarhiy tuzilishi tuxumsimon – (oval) bo‘lgan ko‘hna shahar ikki qator himoya devorlari bilan o‘rab olingan (42,6 gektar). Ko‘hna shahar markazida (12,4 gektar) qal’a joylashgan. Ko‘hna shahar enliligi 40 metr, chuqurligi 4,5 metr bo‘lgan xandaq bilan o‘rab olinganligi mudofaa ishlariga alohida e’tibor berilganligidan dalolat beradi. Chirikrabotdan bir nechta mozor-qo‘rg‘onlar ochib tadqiq etilgan bo‘lib ulardagi topilmalar mil. avv. V-IV asrlarga oiddir. Xorazmdagi arxaik davr madaniyatining kelib chiqishi va ashyolarining yoshini aniqlash maqsadida tadqiqotchi B.I.Vaynberg maxsus tadqiqotlar olib borib bu hududlardagi dastlabki to‘rtburchak shakldagi xom g‘ishtlarning tarqalishi va sopollar ko‘rinishidagi o‘zgarishlar O‘zboy irmog‘i va Kaspiy orqali to‘g‘ridan to‘g‘ri Eron bilan aloqalar tufayli yuz bergan bo‘lib, mil. avv. IV asrning ikkinchi choragi yoki o‘rtalaridan Eron moddiy madaniyatining ba’zi ko‘rinishlari yoyilishiga olib keldi degan xulosa chiqaradi. Fanda ma’lum bo‘lgan “Katta Xorazm” masalasi bugungi kunda o‘z yechimini topgan deb bo‘lmaydi. Avvalo, o‘tgan asrning boshlarida mavjud yozma manbalarning qisqa ma’lumotlariga tayangan I.Markvart tomonidan ushbu masala ko‘tarilgan edi. U Avestodagi “Aryanam Vayjo”ni Xorazm deb hisoblab, Ahamoniylarga qadar Shimoliy –Sharqiy Eron qabilalarining xorasmiylar boshchiligidagi katta davlat birlashmasi “Katta Xorazm”, degan taxminni ilgari surgan edi. Mazkur g‘oya V.Bartold, V.Tarnlar tomonidan qabul qilinib, S.Tolstov, V.Xenning, F.Altxaym va I.Gershevichlar tomonidan rivojlantirildi. S.Tolstov Amudaryoning quyi havzalari “Katta Xorazm” tarkibiga kirganligi haqidagi konsepsiyani ilgari surib, Xorazmda mil.avv VIII-VII asrlarda dastlab qabilalarning harbiy konfederatsiyasi paydo bo‘lib, undan davlat uyushmasi o‘sib chiqdi degan fikrga kelgan bo‘lsa, V.Masson bu fikrga qarshi chiqib, arxeologik materiallar tahlili Xorazmda Ahamoniylarga qadar markazlashgan davlat tashkil topganligini tasdiqlamaydi, degan fikrga keldi. Arxeologik tadqiqotlar natijalariga tayangan V.T.Vorobyeva, o‘tgan asrning 70-yillarida “Katta Xorazm”ning janubiy chegarasi Amudaryoning o‘rta havzalari (Qo‘shqal’a, Odoytepa atroflari)dan o‘tgan va uning shimoliy chegaralari Amudaryoning quyi havzalarini qamrab olganligi hamda qadimgi Xorazm davlati “Katta Xorazm” davlat konfederatsiyasining tarkibiga kirganligi haqidagi g‘oyani ilgari surdi. B.Vaynberg va S.Baratovlar ham V.Vorobyeva g‘oyalariga yaqin fikr bildirganlar. R.Fray “Katta Xorazm” davlatining hududi Marv – Hirot atroflarini qamrab olib, Ahamoniylar bosqinidan so‘ng bu hudud aholisi Oks (Amudaryo)ning shimoliga ko‘chganligi haqida fikr bildirgan bo‘lsa, I.Xlopin va I.Pyankovlar Xorazmdagi ahamoniylargacha bo‘lgan davlatchilikni inkor etadilar. A.Asqarov esa, xorasmiylarning Tajan (gerirud) va Xilmend daryolari havzalaridan shimolga, quyi Amudaryo havzalariga ko‘chishi mil.avv VI asrda ro‘y bergan bo‘lib, “Katta Xorazm” davlati konfederatsiyasining shimoliy chegarasi Amudaryoning o‘rta chegarasigacha bo‘lgan hududlarni o‘z ichiga olganligi haqidagi fikrlarni ilgari suradi. Yuqorida eslatib o‘tganimizdek, ahamoniylargacha mavjud bo‘lgan Xorazm davlatining poytaxti masalasi fanda aniq yechimini topmagan. X.Matyakubovning fikricha, qadimgi Xorazm davlatining poytaxtini aniqlash borasidagi izlanishlar o‘tgan asrning 80-yillarida o‘z samarasini bera boshladi va Aqchaxonqal’a qadimgi Xorazm davlatining poytaxti bo‘lishi mumkinligi haqidagi ilk fikrlar aytildi. Tadqiqotlarga ko‘ra, umumiy maydoni 50 dan ziyod bo‘lgan Aqchaxonqal’a ichki va tashqi qal’adan iborat to‘g‘ri to‘rtburchak shaklga ega. Ular alohida himoya devorlari bilan o‘rab olingan. So‘ngi tadqiqotlarga ko‘ra, ushbu ko‘hna shaharda saroy marosimlari va diniy e’tiqodlar bilan bog‘liq devoriy rasmlarning qayd etilishi, ular orasida shohona kiyimda boshiga toj kiygan hukmdor suratining mavjudligi, shoh boshiga ilohiy qush (Humo) qunib turganligi Aqchaxonqal’a qadimgi Xorazm davlatining poytaxt shahri ekanligining ramziy belgisi sifatida e’tirof etildi. Fikrimizcha, Xorazm qadimgi shahar madaniyati va davlatchiligining shakllanishida butun O‘rta Osiyo hududlarida bo‘lgani kabi tashqi ta’sir va madaniy aloqalarni inkor etmagan holda, bu hududlarda o‘troq dehqonchilikka o‘tish, sug‘orish tartibining shakllanishi, o‘troq aholi xo‘jaliklarining taraqqiy etishi keyingi davrlardagi davlatchilik an’analari shakllanishi uchun asos bo‘lganligini ta’kidlash maqsadga muvofiqdir. Shuningdek, butun O‘rta Osiyo mintaqasida bo‘lgani kabi qadimgi Xorazm shahar madaniyati va davlatchiligi asoslari hisoblangan ilg‘or xo‘jalik tizimi yuritish, sug‘orish tarmoqlarini saqlash va rivojlantirish, hunarmandchilik va savdo-sotiq kabilar – o‘zaro tarixiy-madaniy aloqalar bilan bog‘liq edi. Bu jarayonlar ayniqsa, mil.avv.VI-V asrlarda ancha taraqqiy etgan bo‘lib, bu holat Xorazm davlatchiligining o‘ziga hos xususiyatlarida ham namoyon bo‘ladi. Adabiyotlar: 1. Karimov I.A. “Tarixiy xotirasiz kelajak” Toshkent 1998yil 2. Karimov I.A. “Yuksak ma’naviyat engilmas kuch” Tashkent 2008 yil 3. Elizavetin. G. “Pulnoma” Toshkent 1979 yil 4. Pidaev. Sh. “Tangalar davr ko’zgusi” Toshkent 1984yil 5. To’xtaev. I. “Tangalar tilga kirganda” Toshkent 1989yil 6. To’xtiev. I. “Amir Temur va temuriylarning moliya-pul siyosati” Toshkent 2006 yil

Mavzu:O’zbekistonda mahalliy zarbxonalarning vujudga kelishi. Reja: 1. O’ zbekiston hududidan topilgan eng q adimgi tangalar. Yunon-Baqtriya tangalari. 2. Kushon podsholari tomonidan z arb qilingan tangalar. 3. Qadimgi Xorazm tangalarini zarb qilinishini yo’lga qo’yilishi 4.Ilk o’ rta asr davriga oid tangalar. Xulosa

O’ zbekiston hududidan topilgan eng q adimgi tangalar. Yunon-Baqtriya tangalari. Dastlabki davrlarda tangalar O’rta Osiyoning faqat Yunon aholisi orasidagina yuritilgan bo’lsa kerak, chunki bu paytda tub aholi hali pul-tovar muomalasi yuritishga ulgurmagan edi deb hisoblaydi, tangashunos olim E.V.Zeymal. Bu jarayon miloddan avvalgi III asr, ya`ni ikki mustaqil Parfiya va Yunon Baqtriya podshohligi paydo bo’lgan davrda boshlangan deb tahmin qilish, har holda haqiqatda xilof bo’lmasa kerak. Ammo bu podsholikni birinchisida etakchi rolni Janubiy Turkmanistonda yashovchi kuchmanchi parklar qabilasidan chiqqan odamlar uynasa, ikkinchi o’rinda oliy nasab yunonlar turishgan. Yuz yildan sal ziyod, ya`ni miloddan avvalgi III asrdan to II asrning uchinchi choragigacha hukm surgan Yunon-Baqtriya podsholigi tangalarining aksariyati medal'er (medal yoki tanga quyish yokivarb etish san`ati - tangavarbhonasi) san`atining nodir namunasi deb hisoblanadi.Yunon-Baqtriya podsholigining tanga sistemasi standartga asoslangan edi, tangalar asosan kumush va misdan, ba`zan tillodanvarb etilardi. Ular orasida Evkritning 20 staterli ( 160g ) oltin tangalari, ya'ni antik dunyo davrining e ng yirik oltin tangalari mavjud. Bunda y tangalardan ikkitasi ha q ida ma`lumot bor. Biri A.Semznovning gapiga q araganda, Buhoro amiri hazinasida sa q langan, ikkinchisi Parijda saklanadi .Yunon-Baqtriya kumush tangalari, asosan bir andozada bo’lib o’ng tomonida hukmdor podshoning, tersida esa u o’ziga pir qilib olgan ma`budlarning, masalan Zevs, Gerakl, Poseydon, Apollon, Dioskurlarning tasviri tushirilgan edi. Yu non-Ba q triya tangalarida andozaga tushib q olgan tasvirlardan chekini sh hollari ham uchrab turadi. Masalan podsho Evkratid da v ridavarb e til g an tangalar ichida o’ ng tomonida podshohning o’ z surati hamda "Ulug ’ shoh Evkratid" degan yoz u vi tersida esa yigit yok i e rkak hamda pe sho nasida tilla q osh ta qq an ayolning yon tomonidan olingan surati aks e ttirilgan, Suratning tagida "G e liokl va Paodina" dab yozilgan tangalar uchraydi, Aleksandr, Antiol, Dloft va Evtidemlar sharafiga bag ’ ishlab medal-tangalar bironta ulug ’ zot, shara f li sana,

qi mmatcxilik yoki q a x atcxilik, ochlik yillari munosabati bilanvarb e tilgan tangalar ham di qq atga sazovor b o’ lgan, Bu n day medal-tangalar-da n biri - Evtidem sharafiga Antima x tomonidanvarb e tilgan ta n ga Pa n jakentda, Diodit va Evkratid sharafiga Agafokl tomonidan chi q arilgan uchta tanga Buhorodan topilgan dafina ichidan chi qq a n. Yunon-Baqtriya tangalari tehnikaviy ijrosi jihatidan va hususan, podshohlarning siymosini aks ettirishdagi badiiy ifoda usullari jihatidan eng balad saviyadavarb etilgan Ellada tangalaridan ustun turadi, Qadimgi Gresinda Yunon-Baqtriya tangalari Sitsiliyaning denadrahma hamda tetradrahmasi bi lan bir qatorda antik davr tangavarb etish ishining eng nodir namunasi hisoblanardi. Ularning fikricha: "Tangavarb qilishishi o’z badiiy konunlari va talablariga esa mustaqil san`atdir."Yunon-Baqtriya tangalarining o’lchov birliklari haqida gapirsak, Masalan, Yunon-Baqtriya Evtidem tangasi eramizdan avvalgi 235-200 yillar. misdan tayyorlangan diametri - 19 mm, vazni - 3,5 gramm. Evkratid oboli - eramizdan avvalgi 171-155 yillar Kumush obol - d - 0,9 mm, V - 0,9 g. Tangalarga aks ettirilgan Yunon-Baqtriya tangalariga podsholarning tasviri, bu umumiy tarzda qabul etilgan yagona ideal hukmdorning tasviri bo’lmay balki podshoning o’z chinakam suratidir. Podsholar bir-biridan faqat yuz ko’rinishi bilangina emas, balki musavvirlar ularning har birining ahvoli ruhiyati berishda ajinlardan, ko’z boqishlaridan, lab ifodalaridan unumli foydalaaganlar. Miloddan avvalgi II asrning ikkinchi yarmida O’rta Osiyo xalqlarining etnik va siyosiy hayotida ulkan o’zgarishlar sodir bo’ldi, Eron ko’chmancxilari - yani yuechji qabilalari boshqa ko’chmanchi qabilalari tayziki ostida Yunon-Baqtriya podsholigiga karshi hujum boshlagan, Eramizdan avvalgi II asr o’rtalariga kelib, yuechji nomli eron qabila xuni kabilalari tayzikidan qochib O’rta Osiyoning janubiga qochib qoladi. Boshqa yuechji qabilasi Baqtriyaning Amudaryo shimolidagi kismini bosib oladi. So’ngra butun podsholiknivabt etadi. Bir muncha vaqt o’tgandan keyin yuchji ittifoqi qisimga-mulklarga bo’linib ketadi. ularning har birini qabila, oqsoqoli yobg’u boshqarardi. Eamizdan avvalgi I asr boshi yoki o’rtalarida Kushon

mulki tobora kuchayib, uning yobg’usi Kujula Kedfiz hamma mulklarni birlashtirib Kobuliston hamda Gondharnivabt etadi va Kushon davlatini tashkil qiladi, Kushon davlati o’z ahmiyatiga ko’ra, Han imperiyasi,Parfiya podsholigi va Rim saltanatiga teng qadimgi dunyoning engvabardast davlatlaridan edi. Bu davlat eramizdan avvalgi I asr o’rtalaridan to eramizning III asr o’rtalariga qadar ya`ni 200 yilcha yashadi, ammo ayni ravnaq topgan payti buyuk Kushon podshoxi Kanishga davriga to’g’ri keladi. Kanishka eramizdan avvalgi II asrning birinchi yarmida, ya`ni Kushon davlati tarkibiga Hindiston va Afg’onistonning talay hududlari, O’rta Osiyoning janub viloyatlari kirgan davrda hukmronlik qilgan edi. Kushonda tangavarb q ilinishi ba`zi bir tadkikotlar ismi n i " Geray " bosh q alariga e sa " Sanab " d e b o’q ishgan hukmdorning tantalarid a n boshlanadi . Bu tangalar ikki xil bulib biri tetradrahma, i kkinchi s i obol ( cha q a ) e di. Te tr adrahman i ng o’ ng tomonida sochlari ha f sala bilan taralgan,. peshonasiga tasma bog ’ lagan, yuzlarida g ’ ayrat shijoat bar q urib turgan e rkak ki sh ining beligacha tushgan surati berilgan. Ta n ganing ter s tomoni kishi di qq atini o’ ziga tortadi. O’ rtada ot minga n shoh, uning or q asida, gulchambar takkan Nina ( Zafar ) ma`budasi parvoz q ilayapti. S h u y er ning o’ zida " Kushon hu k mdori Geray Sanabniki " degan turt s o’ zdan iborat grek yozuvi bor. Bu s i rli tangalarni o’ rgana boshlanganligiga ham yuz yildan oshdi: s o’ nggi ikki o’ n y i llik mobaynida tangashunoslik ilmi qo’ lga kiritgan yangi ma'lumotlar hamda X olchayonda topilgan " Geray " galar-ning haykallari Kushon hokimi hukmronlik q ilgan davrda o id kashfiyotlar kilishga im k oni ya t be r di. Er onshunos olim V, P. Lim i sh n ing tah mini ga q araganda " Geray " s o’ zi ism e mas, sifat (e pitet ) b o’ lib, turk til i da dongdor (q ahramon ) zot", " Sanab " s o’ zi e sa Sanabar s o’ zining q is q artirilgan shakli b o’ lib, balagar do n," yov q ir " manosini anglat a di, Ammo bu tangalarga oid k o’ p narsalar hali noani q ligicha q olgan. Kushon m is tangalari bu n dan ham hayrato m u z va sirliro q dir. Ularda hukmdorning ismi yu q , fa q at mansabi va la q abini anglatuv ch i " SHohlar shohi

( shahanshoh ) Buyuk holoskor" degan grek yozuvigina mavjud . Ilmda " N oma`lum shoh" yoki " Soter Megasning" tangalari nom olgan bu chakalar O’ zbekiston va Tojikisto n janubida olib borilgan arheologik q azishmalarda juda k o’ plab uchraydi. Bu tangalar q aysi Kusho n shohi tomonidanvarb q ili n ga n ligini , a ni q lash uchun hozirgacha ko’ p mushohadalar davom e tmo q da. M. E. Masson va bizning fikrimizcha, ularni Kujula Kadfizvamonidavarb etishgan, boshqa tadqiqotcxilar fikricha oa tangalarni Kadfiz Vima chiqargan. " Soter megas " tangalarining o’ ng tomonida qo’ lida kalta va engil nayza - drotik ushlagan ideal shoh siymosi e mas, balki ma`bud Mitra deb tahmin q ilishadi. Tan-ganing ters tomoni o’ rtasida, uzatilgai qo’ lida jang boltasi tobar -vagnul tutgan o t li q shoh tasviri o’ yilgan. Ku sh on shohi Kadfiz ikkivamonida pul islohati o’ tkazilib, yangi tanga sistemasi asosiy stateri 8 ,03 g. kel ad iga n turli - tuman s i fatdagi tillalardanvarb otish g a asoslangan b o’ lib ikki xil tanga jori y , e tilgandi : b iri 1 8 , 07 g. ikkinchisi e sa 2, 01 g. S h uning bil a n bir q atorda diame t ri 2 3 - 2 5 mm, vazni 16 -17 g. keladigan mis t angalar ham muomilaga chi qa ril gan. T angalarning o’ ng tomonida beriladigan suratlarni n g doimiy turi ham ishlab c hi q ildi. Bu suratda yuzi yon tomonidan aks e ttirilgan shoh mehrob oldida tik turganicha q and ay dir diniy ibodat ado e tmo q da. Bu tipdagi nohin - sh oh tasviri bosh q a bar cha Kushon podsholigi n ing shohlari shu jumladan, Kanishka, Rasud e va, Kanishka III tangalarida (X av i shka tangalari bundan mustasni ) mavjud . Kushon tangalarining ters tomonida berilgan homiy ma`budasi ta s viri ayni q sa maro q lid i r. Kad f iz II va Vasudeva tangalarida homiy mabudasi sifatida bu q a nan da yon ida turga n Hind ma ’ budasi S h iva namoyon b o’ ladi. Kan i sh k a va Huv i sh k a tangalarida ma`budalar ahli ham: ( pateo n - ma`bud ) A vesto diniga man s ub Otash, Vad, Mehr, Moh, Ordagi, Farr s a namlar N ana va Ardohi greklarni n g G i lion , Xind l a rning Buddasi , Misrliklarning Soranisi . Tangalarda berilgan ma`budalar nusha s i eh romlardagi monementa l haykallardan olingan b o’ lsa kerak, Baqtriya yo yozma obidalari kashf etilishiga qadar olimlar Kushon tanlalarini o’rganib, mazkur podsholikda joriy etilgan muhim bir islohot haqida ma'lumot olshga muyassar bo’lishgan. Shoh Kanishka tangalarida oldingi Grek

O'xshashlar

LINGVOKULTUROLOGIYANING VUJUDGA KELISHI
Fashizm vujudga kelishi
Psixikaning evolyusiyasi va vujudga kelishi
Fan falsafasining vujudga kelishi. Fan falsafasining predmeti
O’zbekiston hududida ilk davlat birlashmalarining vujudga kelishi.