Pedagogik mahorat haqida tushuncha, Pedagogik texnika va o‘qituvchi mahoratini takomillashtirish yo‘llari
![Pedagogik mahorat haqida tushuncha, Pedagogik texnika va
o‘qituvchi mahoratini takomillashtirish yo‘llari
REJA :
1. О`qituvchilik kasbining jamiyatda tutgan o`rni
2. Pedagogik mahorat tushunchasi
3. Pedagogik ta’sir vositalari haqida umumiy tushuncha.
4. Pedagogik texnika tushunchasi va uning tuzilishi
4. O’qituvchi nutqi - pedagogik mahorat ko’zgusi sifatida
5. Pedagogik muomala va uning funksiyalari](/data/documents/db546da8-eacd-4be9-8b41-cc38081fd4ea/page_1.png)
![Inson paydo bo`libdiki, tarbiya jarayoni mavjud, tarbiya paydo bo`lgan vaqtdan beri
pedagogik faoliyat uzluksiz davom etib kelmoqda. O`qituvchilik, tarbiyachilik kasbi
barcha ijtimoiy tuzumlarda sharafli hamda o`ta mas`uliyatli, qiyin va murakkab kasb
hisoblangan.
Mustaqil O`zbekistonimizda uzluksiz ta`lim tizimining isloh qilinishi, ya`ni ta`lim
standartlari asosida ta`lim va tarbiya jarayonini qayta tashkil etishga kirishilgan
hozirgi kunda o`qituvchi faoliyatiga uning pedagogik mahoratiga alohida e`tibor
berilmoqda.
Mamlakatimizda «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»ni bosqichma-bosqich
muvaffaqiyatli amalga oshirish ko`p jihatdan o`qituvchi faoliyatiga, uning kasbiy
nufuzini oshirishga bog’liqdir. Shunday ekan, sog’lom, har tomonlama barkamol
avlodni yetishtirish uzluksiz ta`lim tizimida mehnat qilayotgan pedagogning
saviyasiga, tayyorgarligiga va fidoyiligiga, yosh avlodni o`qitish va tarbiyalash ishiga
bo`lgan munosabatiga bog’liqdir. O`qituvchi jamiyatning ijtimoiy topshirig’ini
bajaradi. Shunday ekan, har tomonlama yetuk mutaxassislarni tayyorlashda o`qituvchi
muayyan ijtimoiy-siyosiy, pedagogik talablarga javob berishi lozim. O`qituvchi
mustaqillik g’oyasiga e`tiqodli, har tomonlama rivojlangan, ilmiy tafakkuri, kasbiga
tegishli ma`lumoti bor ya`ni o`z fanining chuqur bilimdoni, pedagogik muloqot ustasi,
pedagogik-psixologik va uslubiy bilim va malakalarni egallagan bo`lishi hamda turli
pedagogik vaziyatlarni tezda aniqlay bilishi, o`rganishi va baholay olishi zarur.
Bugun pedagogning ma`naviyati, mafkuraviy e`tiqodi va o`quv jarayonini yaxshi
bilishi katta ahamiyatga ega.
Birinchidan, pedagog jamiyatning fuqarosi sifatida o`z mavqei va faol o`rnini
o`quvchilarga namoyish eta olishi lozim. Xususan, uning jamiyat va o`z jamoasidagi
o`rni, tanlagan kasbi, o`qitayotgan predmeti bo`yicha chuqur bilimga ega bo`lishi,
talab va qoidalarga amal qilishi, me`yor va qonunlarni hurmat qilishi lozim.
Ikkinchidan, pedagogning e`tiqodi va bilimdonligi uning yangi bilimlar, o`zi tanlagan
sohasidagi yangiliklarga nisbatan qiziqishida namoyon bo`ladi.
Uchinchidan, e`tiqodli va bilimdon pedagog o`ziga xos fikrlash tarzi bilan ajralib
tura olishi shart. Chunki, yoshlar Shunday noyob, qaytarilmas, andozasiz fikrlash](/data/documents/db546da8-eacd-4be9-8b41-cc38081fd4ea/page_2.png)
![sharoitidagina mustaqil fikrlashga o`rganadilar va fanni boshqa fanlardan ajrata
oladilar.
Bugungi pedagogdan yangicha fikrlash, yangicha munosabatlar talab etilar ekan.
Uning bilimdonligi darajasi masalasi ham o`ta muhim.
Bular quyidagilar:
- Ijtimoiy bilimdonlik
Dars mobaynida sinf bilan samarali o`zaro muomala shaklini tashkil eta olish,
yoshlar bilan til toptirish va sog’lom ma`naviy muhitni hosil qila olish qobiliyati.
- Uslubiy bilimdonlik-
Barcha bilimlarini, ko`rgan-kechirganlarni yoshlarga tushunarli, ravon tilda yetkaza
olishi, ta`lim texnologiyasi va metodlaridan boxabarlik qobiliyati.
- Kasbiy bilimdonlik
O`z fanini va predmeti sohasi bo`yicha chuqur va har tomonlama mukammal
bilimlariga ega bo`la olishi, o`z ustida ishlash qobiliyati.
Amaliyotda eng obro`li, bilimdon pedagoglar birinchi navbatda insoniy bilimdonlik
sohiblari bo`lishadi va shundaylarni o`quvchilar yaxshi qabul qilishadi. Chunki
zamonaviy o`quvchi ko`plab ma`lumotlarga ega, uning psihologiyasi, talab-
takliflarini aniq bilib til topisha olgan shaxsgina pedagogik jarayonda katta yutuqlarga
erishadi.
Buyuk mutafakkir shoir Alisher Navoiy aytganidek, «Muallimning maqsadi mansab
uchun kurash bo`lmasligi, bilmagan ilmlarini aytmasligi, o`zini ko`rsatish uchun dars
bermasligi, ochko`zlik va johillik qilib, quruq gap sotmasliklari, g’avg’o
ko`tarmasliklari lozim». U muallimlikni olijanob va faxrli kasb deb hisoblaydi. Shu
sababdan bo`lsa kerak:
Haq yo`lida kim senga bir harf o`qitmish ranj ila,
Aylamak bo`lmas oning xaqqin ado ming ranj ila.
Pedagogik mahorat egasi oz mehnat sarf qilib, katta natijaga erishadi, o`z ishining
natijasi bilan mo`jizalar yaratadi, ijodkorlik uning hamisha hamkori bo`ladi.
Pedagogik ishga qobiliyatli, iste`dodli kishidagina pedagogik mahorat bo`lishi
mumkin.](/data/documents/db546da8-eacd-4be9-8b41-cc38081fd4ea/page_3.png)
![O`qituvchining qobiliyatlari
Qobiliyat malaka va uddaburonlikdan farq qiladi. Malaka va uddaburonlik mashq,
o`qish natijasi hisoblansa, qobiliyatning rivojlanishi uchun esa yana iste`dod, layoqat
va zehn, ya`ni inson nerv tizimida anatomo-fiziologik hususiyat bo`lishi ham zarur.
Pedagogik faoliyatning samarali bo`lishi uchun o`qituvchida qobiliyatning quyidagi
turlari mavjud bo`lmog’i lozim:
1. Bilish qobiliyati . - Bunday qobiliyatga ega bo`lgan o`qituvchi fanni o`quv
kursi hajmidagina emas, balki ancha keng va chuqurroq biladi, o`z fani sohasidagi
kashfiyotlarni hamisha kuzatib boradi, materialni ipidan ignasigacha biladi, unga
nihoyatda qiziqadi, ilmiy tadqiqot ishlarini ham bajaradi.
2. Tushuntira olish qobiliyati - o`quv materialini o`quvchilarga tushunarli
qilib bayon eta olish, o`quvchilarda mustaqil ravishda to`g’ri fikrlashga qiziqish
uyg’otish qobiliyati. O`qituvchi zarur hollarda o`quv materialini o`zgartira olishi,
qiyin narsani oson, murakkab narsani oddiy, noaniq narsani tushunarli qilib
o`quvchilarga etkaza olishi lozim.
Qobiliyatli pedagog o`quvchilarning bilim va kamolot darajasini hisobga oladi,
ularni nimani bilishlari va hali nimani bilmasliklarini, nimani unutib qo`yganliklarini
tasavvur etadi. Qobiliyatli, tajribali o`qituvchi o`zini o`quvchining o`rniga qo`ya
oladi, u kattalarga aniq va tushunarli bo`lgan narsalarning o`quvchilarga tushunilishi
qiyin va mavxum bo`lishi ham mumkinligiga asoslanib ish tutadi. Shuning uchun u
bayon etishning shaklini alohida rejalashtiradi.
3. Kuzatuvchanlik qobiliyati . - o`quvchi shaxsini va uning vaqtinchalik ruhiy
holatlarini juda yaxshi tushuna bilish bilan bog’lik bo`lgan psixologik
kuzatuvchanlik. Bunday o`qituvchi kichkinagina alomatlar, uncha katta bo`lmagan
tashqi belgilar asosida o`quvchining ruhiyatidagi ko`z ilg’amas o`zgarishlarni ham
faxmlab oladi. O`quvchilar bunday o`qituvchi haqida: «Qaramayotganga
o`xshaydiyu, hamma narsani ko`rib turadi!», «O`quvchining xafa bo`lganligini yoki
dars tayyorlamayotganligini ko`zidan biladi!» - deydilar.
4. Nutq qobiliyati -nutq yordamida, shuningdek, imo-ishora vositasida o`z fikr
va tuyg’ularini aniq va ravshan ifodalash qobiliyati.](/data/documents/db546da8-eacd-4be9-8b41-cc38081fd4ea/page_4.png)
![O`qituvchining nutqi darsda hamisha o`quvchilarga qaratilgan bo`ladi. O`qituvchi
yangi materialni tushuntirayotgan, o`quvchining javobini tahlil qilayotgan yoki
qoralayotgan bo`lsa ham, uning nutqi hamisha o`zining ichki kuchi, ishonchi, o`zi
gapirayotgan narsaga qiziqayotganligi bilan ajralib turadi.
O`qituvchining bayoni o`quvchilar fikri va diqatini maksimal darajada
faollashtirishga qaratiladi, savollar qo`yib, ularni asta-sekin to`g’ri javob berishga
undaydi, o`quvchining diqqatini kuchaytiradi hamda fikrini faollashtiradi. («Mana bu
yerga alohida e`tibor bering!», «o`ylab ko`ring!» kabi). Shuningdek, o`rinli qochiriq,
hazil, yengilgina istehzo nutqni jonlantirib yuboradi va uni o`quvchilar tez
o`zlashtiradilar.
O`qituvchining nutqi aniq, jonli, obrazli, talaffuz jihatdan erkin, ifodali, emotsional
bo`lib, unda stilistik, grammatik, fonetik nuqsonlar uchramasligi lozim. Ayrim
o`quvchilar tez gapirishga, boshqalari sekin gapirishga moyil bo`ladilar. Biroq
o`quvchilarning o`zlashtirishlari uchun o`rtacha, jonli nutq yaxshi natija berishini
esdan chiqarmaslik lozim. Shoshqaloqlik materialni o`zlashtirishga halaqit beradi va
bolalarni tez charchatib qo`yadi. Haddan tashqari sekin nutq lanjlik va zerikishga
sabab bo`ladi. Haddan tashqari keskin va baqiroq nutq o`quvchilarning asabini
buzadi, tez toliqtirib qo`yadi. O`qituvchining zaif ovozi yomon eshitiladi. Nihoyatda
ko`p takrorlanadigan bir xildagi imo-ishoralar va harakatlar kishining g’ashini
keltiradi.
5. Tashkilotchilik qobiliyati -birinchidan, o`quvchilar jamoasini uyushtirish,
jipslashtirish, muhim vazifalarni hal etishga ruhlantirishni, ikkinchidan, o`z ishini
uyushtirishni nazarda tutadi.
O`z ishini tashkil etish deganda ishni to`g’ri rejalashtira olish va uni nazorat qila bilish
nazarda tutiladi. Tajribali o`qituvchilarda vaqtni o`ziga xos his etish-ishni vaqtga
qarab to`g’ri taqsimlay olish, belgilangan muddatga ulgurish hususiyati hosil bo`ladi.
Dars davomida kutilmaganda ortiqcha vaqt sarflash hollari ba`zan uchrab turadi.
Ammo tajribali o`qituvchi zarur hollarda darsning rejasini o`zgartira oladi.
6 . Obro` orttira olish qobiliyati -o`quvchilarga bevosita emotsional-irodaviy ta`sir
ko`rsatish va shu asosda obro` qozona olishdir. Obro` faqat shu asosdagina emas,](/data/documents/db546da8-eacd-4be9-8b41-cc38081fd4ea/page_5.png)
![balki o`qituvchilarning fanni yaxshi bilishi, mehribonligi, nazokatliligi va xokazolar
asosida ham qozoniladi. Bu qobiliyat o`qituvchi shaxsiy sifatlarining butun bir
yig’indisiga, chunonchi, uning irodaviy sifatlariga (dadilligi, chidamliligi, qat`iyligi,
talabchanligi va xokazolarga), shuningdek, o`quvchilarga ta`lim hamda tarbiya berish
mas`uliyatini his etishga, o`zining xaq ekanligiga ishonishga, bu ishonchni
o`quvchilarga etkaza olish kabilarga ham bog’liq.
O`quvchilar qo`pollik qilmaydigan, qo`rqitmaydigan, to`g’ri talab qo`ya oladigan
o`qituvchini juda hurmat qiladilar. O`qituvchining bo`shanligi, laqmaligi, savotsizligi
va irodasizligini yoqtirmaydilar.
7. To`g’ri muomala qila olish qobiliyati -bolalarga yaqinlasha olish, ular bilan
pedagogik nuqtai nazardan juda samarali o`zaro munosabatlar o`rnata bilish,
pedagogik nazokatning mavjudligi.
8. Kelajakni ko`ra bilish qobiliyati -o`z harakatlarining oqibatini ko`ra bilishda,
o`quvchining kelgusida qanday odam bo`lishini tasavvur qila olishida,
tarbiyalanuvchida qanday fazilatlarni taraqqiy ettirish lozimligini oldindan aytib bera
olishda ifodalanadi. Bu qobiliyat pedagogik optimizmga, tarbiyaning qudratiga,
odamga ishonch bilan bog’liqdir.
9 . Diqqatni taqsimlay olish qobiliyati - o`qituvchi uchun diqqatning barcha
hususiyatlari-hajmi, kuchi, ko`chuvchanligi, idora qilina olishi, safarbarligi
kabilarning taraqqiy etgan bo`lishi muhimdir.
Diqatni ayni bir vaqtda taqsimlash qobiliyati o`qituvchilik uchun alohida ahamiyat
kasb etadi. Qobiliyatli, tajribali o`qituvchi materialni bayon qilish mazmuni va
shaklini, o`z fikrini (yoki o`quvchining fikrini) diqqat bilan kuzatadi, ayni vaqtda
barcha o`quvchilarni ko`rib turadi, toliqish, e`tiborsizlik, tushunmaslik alomatlarini
hushyorlik bilan kuzatib boradi, intizomsizlik hollarini e`tibordan qochirmaydi,
nihoyat o`z xatti-harakatlarini ham kuzatib boradi. Tajribasiz o`qituvchi ko`pincha
materialni bayon qilishga berilib ketib, o`quvchilarni e`tibordan chetda qoldiradi;
bordiyu o`quvchilarini diqqat bilan kuzatishga harakat qilsa, fikrini jamlay olmaydi.](/data/documents/db546da8-eacd-4be9-8b41-cc38081fd4ea/page_6.png)
![O`qituvchi yuqorida ko`rsatilgan qobiliyatlardan tashqarii bir qancha ijobiy sifatlarga
- aniq maqsadni ko`zlash, qat`iylik, mehnatsevarlik, kamtarlik kabi sifatlarga ham ega
bo`lishi kerak.
O`qituvchining pedagogik mahorati
Pedagogik mahorat- bu o`quv jarayonining barcha shakllarini eng qulay va
samarali holatda tashkil etish, ularni shaxs kamoloti maqsadlari tomon yo`naltirish,
talabalarda (o`quvchilarda) dunyoqarash, qobiliyatni shakllantirish, ularda jamiyat
uchun zarur bo`lgan faoliyatga moyillik uyg’otishdir.
Pedagogik maqsadning o`ziga xosligini quyidagilarda bilish mumkin:
1. Pedagogik faoliyatning maqsadi jamiyat tomonidan belgilanadi, ya`ni
pedagog faoliyatining natijasi jamiyat manfaatlari bilan bog’liqdir. Uning mehnati
yoshlar shaxsini har tomonlama kamol toptirishga yo`naltirilgan. Pedagogik
faoliyat avlodning ijtimoiy uzviyligi (ketma-ketligi)ni ta`minlaydi. Bir avlod
tajribasini, ikkinchi avlodga o`tkazadi, ijtimoiy tajriba orttirish uchun insondagi
tabiiy imkoniyatlarni ro`yobga chiqaradi.
2. Pedagog faoliyati doimo shaxs faoliyatini boshqarish bilan bog’liq. Bunda
pedagogik maqsad o`quvchi maqsadiga aylanishi muhimdir. Pedagog o`z faoliyati
maqsadini va unga erishish yo`llarini aniq tasavvur qilishi va bu maqsadga erishish
o`quvchilar uchun ham ahamiyatli ekanligini ularga anglata olishi zarur. Gyote
ta`kidlaganidek: «Ishonch bilan gapir, ana shunda so`z ham, tinglovchilarni
mahliyo qilish ham o`z-o`zidan kelaveradi».
3. Pedagogik (ta`lim-tarbiya) jarayonida o`quvchi faoliyatini boshqarish
shuning uchun ham murakkabki, pedagog maqsadi doimo o`quvchi kelajagi tomon
yo`naltirilgan bo`ladi. Buni anglagan holda, mohir pedagoglar o`z faoliyatining
mantiqini o`quvchilar ehtiyojlariga muvofiq holda loyihalaydilar. Hamkorlik
pedagogikasining tub mohiyati ham ana shundan iborat.
Shunday qilib, pedagogik faoliyat maqsadining o`ziga xosligi o`qituvchidan
quyidagilarni talab qiladi:
- jamiyatning ijtimoiy vazifalarini to`la anglab, o`z shaxsiga qabul qilishi. Jamiyat
maqsadlarining «o`sib», uning pedagogik nuqtai nazariga aylanishi;](/data/documents/db546da8-eacd-4be9-8b41-cc38081fd4ea/page_7.png)
![- muayyan harakat va vazifalarga ijodiy yondoshishi;
- o`quvchilar qiziqishlarini e`tiborga olish, ularni pedagogik faoliyatning
belgilangan maqsadlariga aylantirish.
Pedagogik faoliyatning o`ziga xosligi quyidagilarda namoyon bo`ladi.
1. Inson tabiatning jonsiz moddasi emas, balki o`zining alohida hususiyatlari,
ro`y berayotgan voqealarni idrok qilishi va ularga o`zicha baho beradigan
takrorlanmaydigan faol mavjudotdir. Psixologiyada ta`kidlanganidek, har bir shaxs
takrorlanmasdir.U pedagogik jarayonning o`z maqsadi, ishtiyoqi va shaxsiy xulqqa
ega bo`lgan ishtirokchisi hamdir.
2. Pedagog doimo o`sib-o`zgarib boradigan inson bilan ishlaydi. Ularga
yondoshishda bir xil qolip, shakllanib qolgan xatti-harakatlardan foydalanish
mumkin emas. Bu esa pedagogdan doimo ijodiy izlanib turishni talab qiladi.
3. O`quvchilarga pedagogdan tashqarii, atrof muhit, ota-ona, boshqa fan
o`qituvchilari, ommaviy axborot vositalari ijtimoiy hayot ham ta`sir etadi. Shuning
uchun ham pedagog mehnati bir vaqtning o`zida jamiki ta`sirlarga va
o`quvchilarning o`zida paydo bo`lgan fikrlarga tuzatishlar kiritib borishni nazarda
tutadi.
O`quvchi shaxsiga doimo ijobiy-axloqiy ta`sir ko`rsata oladigan kishigina haqiqiy
tarbiyachidir. Bunga erishish uchun pedagog o`zining axloqiy sifatlarini doimo
takomillashtirib borishi zarur.
O`quvchilarni mehnat, muloqot, o`yin, o`qish kabi faoliyat turlarida ishtirok
etishlari tarbiyaning asosiy vositasi hisoblanadi. Har bir mohir pedagog o`zining
individual pedagogik tizimiga ega bo`lishi kerak.
Ayrim pedagoglar kasbiy mahorat sirlarini egallash uchun, avvalo, ta`lim-tarbiya
metodlarini takomillashtirishga intiladilar. Bu tabiiy hol, chunki aynan metodlar
yordamida pedagog o`z o`quvchilarini turli o`quv faoliyatiga jalb qiladi. Shu bilan
birga o`quvchilarni bilim olishga qiziqtirishda o`qituvchi tomonidan tanlangan
metodlar, usullar va topshiriqlardan boshqa sabablar ham ta`sir etadi. Pedagog
faoliyatining muvaffaqiyatli kyechishi uning shaxsi, harakteri, o`quvchilar bilan
muomalasiga ham ko`p jihatdan bog’liq bo`ladi. Odatda bularning ta`lim-tarbiya](/data/documents/db546da8-eacd-4be9-8b41-cc38081fd4ea/page_8.png)
![jarayoniga ta`siri ahamiyatsizdek tuyuladi. Ammo tajribali pedagog, uning xatti-
harakati o`quvchilarga qanday ta`sir ko`rsatayotganligiga ahamiyat berib, unga
kerakli tuzatishlar kiritib, takomillashtirib boradi. Shuning uchun ham pedagogik
mahoratni o`qituvchi shaxsi sifatlarini majmui sifatida qaralib, uni o`qituvchi
yuqori darajada psixologik-pedagogik tayyorgarlikka ega bo`lishi bilan bog’liq
bo`lishini unutmaslik lozim.
Pedagogik mahorat yaxlit tizim sifatida quyidagi tarkibiy qismlardan iborat
bo`ladi:
- pedagog shaxsini insonparvarlik yo`nalishiga ega bo`lishi, uning qiziqishlari,
qadriyat yo`nalishlari va ideallarining oliy maqsad-barkamol avlod tarbiyalab
yetishtirishga yo`naltirilganligi;
- mutaxassislik fanlari, o`qitish metodikasi, pedagogika-psixologiyadan mukammal
bilimga ega bo`lish;
- pedagogik qobiliyatga ega bo`lish (muloqotga moyillik, ishchanlik, kelajakni
tasavvur qila olish, kasbiy mustaqillik, sensor axborotlarni tezlik bilan anglash
(yuzidan o`qib olish);
- pedagogik texnikani egallash, ya`ni o`z-o`zini boshqara olish, o`zaro ta`sir etish
va hamkorlikda ishlashni uddalash.
Pedagogik mahorat o`ziga bolalar haqidagi, ularning psixologiyasi to`g’risidagi,
maktab haqidagi, ta`lim-tarbiya jarayonlarini tashkil etish va uning mazmuni,
metodlari haqidagi keng bilimlarni qamrab oladi. Bu bilimlar umumiy pedagogik
madaniyatni tashkil etadi, o`qituvchi, tarbiyachi bu madaniyatni egallamasa, hech
vaqt o`z ishining chinakam ustasi bo`la olmaydi, yomon, eski usuldan, bir
qolipdagi tayyor andozalarni ishlatishdan nariga o`tmaydi.
Biroq, zamonaviy o`qituvchiga birgina umumiy madaniyatning o`zi kifoya
qilmaydi-maxsus bilimlar va malakalar-bolalarni kuzatish, ularning o`sishdagi
muhim narsalarni aniqlay olish, ularni rivojlantirish yo`llari va usullarini aniqlash,
turli o`zaro ta`sirini chuqur tahlil qilish, pedagogik izlanishlar va yutuqlarni ilmiy
jihatdan bir tizimga solish malakalari zarur bo`ladi.](/data/documents/db546da8-eacd-4be9-8b41-cc38081fd4ea/page_9.png)
![Shunday qilib, pedagog-muallim o`z mahoratiga quyidagi bosqichlarda erishishi
mumkin:
1. Pedagogika-psixologiya fanlarini chuqur o`rganish.
2. Maxsus fanlar, ularni o`qitilish metodikasini chuqur bilish.
3. Pedagogik amaliyotda faol igshtirok etish va uni samarali o`tkazish.
4. O`z faoliyatini doimo tahlil qilib, unga nisbatan tanqidiy
munosabatda bo`lish.
5. O`z ustida mustaqil ishlash, malaka oshirish kurslarida o`qib borish.](/data/documents/db546da8-eacd-4be9-8b41-cc38081fd4ea/page_10.png)
![BO`LAJAK O` Q ITUVCHINING PROFESSIOGRAMMASI
Bo`lajak o`qituvchi uchun zarur bo`lgan malakalar O'qituvchi uchun zaruriy bilimlar
Pedagogika va psixologiya fanining
metodologik asoslarini egallash Tarbiyaning mohiyati, uning maqsad,
vazifalari va metodlarini bilish
Dars o'tishning pedagogik-psixologik
yo'llarini bilishO'quvchi rivojlanishining psixologik,
fiziologik xususiyatlarini bilish Turli sinf o'quvchilari bilan tarbiyaviy
ishldar olib borish metodikasini bilish
Fan va madaniyat sohasida umumiy
bilimlarni egallab borish
Amaliy-konstruktiv malakalar
Har xil rolli o'yinlar orqali o'quvchilar tarbiyasini
muvaffaqiyatli amalga oshirishTarbiyaviy ishlarni rejalashtira bilish O'quvchi shaxsini jamoa sharoitida
tarbiyalanishining individual rejasini amalga
oshira bilish](/data/documents/db546da8-eacd-4be9-8b41-cc38081fd4ea/page_11.png)
![O'quvchilar bilan yaqin munosa-batda
bo'lish va ularda o'ziga nisbatan mehr-
ishonch, hurmat kabi xistlatlarni uyg'ota
bilishO'quvchilar jamoasini, qiziqishlarini,
ichki munosabatlarini idora qila bilishKommunikativ malakalar
O'quvchilar, ota-onalar, o'qituvchilar va
jamoatchilik vakillari bilan munosabat va
aloqalar o'rnata bilish
.
O'quvchilar fikrini tushunish va o'z
fikrini nutq, til vositalari orqali
tushuntira bilish
O'quvchilar bilan yaqin munosabatda
bo'lish va ularda o'ziga nisbatan
mehr-ishonch, hurmat kabi xislatlarni
uyg'ota bilishO'quvchilar jamoasini, qiziqishlarini,
ichki munosabatlarini idora qila bilishKommunikativ malakalar
O'quvchilar, ota-onalar, o'qituvchilar va
jamoatchilik vakillari bilan munosabat va
aloqalar o'rnata bilish
.
O'quvchilar fikrini tushunish va o'z fikrini
nutq, til vositalari orqali tushuntira bilish
Jamoatchilik va ota-onalar o'rtasidagi
ishlarni tashkil eta bilishMaktabda sinf rahbarligi ishlarini faol
amalga oshira bilish](/data/documents/db546da8-eacd-4be9-8b41-cc38081fd4ea/page_12.png)
![O'zini tuta bilishKasbga e'tiqodlilikKasbiy sifatlar
Bilimdonlik
Fuqarolik burchini anglash
TalabchanlikVazminlik, sabr-toqatlilik Adolatlilik
Ta'sir eta olish Amaliy psixologik aql
Kasbiy layoqatlilik
Aniq ifodali o'qishNutq madaniyati Pedagogik nazorat Ijodiy xayol-kelajakni ko'ra olish-
pedagogik tasavvur
Kuzatuvchanlik, ziyraklik Jamoatchilik va ota-onalar
o'rtasidagi ishlarni tashkil eta bilish O'quvchilarga berilgan jamoa
topshiriqlarining bajarilishini nazorat
qilish va amaliy yordam bera bilishO'quvchilarning jamoatchilik
faoliyatini uyushtira bilish,
ularning ijtimoiy faolligini
rivojlantirish
Maktabda sinf rahbarligi ishlarini
faol amalga oshira bilish Amaliy malakalar](/data/documents/db546da8-eacd-4be9-8b41-cc38081fd4ea/page_13.png)
![KamtarlikMehnatsevarlikShaxsiy sifatlar
Bolalarni sevish
Ijtimoiy hayratMehribonlikQat'iylik
Kuzatuvchanlik
IzlanuvchanlikDiqqat-e'tiborlilikQuvnoqlik
Dadillik
Bo'lib o'tgan voqea-hodisalarga,
tarbiyalanuvchilarga nisbatan
yangicha qarash qobiliyatiTarbiyaviy ta'sir natijasini oldindan ko'ra
bilishga intilishIjodiy sifatlar
Ta'lim-tarbiyaga oid ishlarni amalga
oshirish jarayonida pedagogik mahoratni
mukammallashtirishga doimiy intilish
O'zini tarbiyalanuvchi holatiga qo'ya
bilish, atrof-muhitga nisbatan uning
qarashini ko'ra bilishga intilish](/data/documents/db546da8-eacd-4be9-8b41-cc38081fd4ea/page_14.png)
![Pedagogik mahorat tushunchasi
Respublikamiz mustaqillikka erishgach, uning oldiga juda qisqa muddatda
yangicha fikrlovchi, respublika ravnaqi, taraqqiyoti uchun ongli ravishda
kurashuvchi yetuk mutaxassis kadrlarni tayyorlash vazifasi ko’ndalang turdi.
Natijada “Ta’lim to’g’risida”, “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi“ qonunlari qabul
qilindi. Yetuk mutaxassis va yangicha fikrlovchi shaxslarni shakllantirish uchun
chuqur bilimning o’zigina kifoya qilmasligi O’zbekiston Respublikasining birinchi
Prezidenti I.A.Karimovning “Barkamol avlod – O’zbekiston kelajagining
poydevori” nomli nutqida quyidagicha o’z ifodasini topdi: “Bizga maktabni
bitirganlar emas, maktab tarbiyasini ko’rganlar kerak”. Bu bilan Prezident bilimlar
yig’indisini egallashga emas, balki ularni egallab, turli kasb-hunarlar siri,
mahoratini o’zlashtirishga xizmat etuvchi bilimlarni o’rganish lozimligini ko’rsatib
berdi.
Savol tug’iladi: Pedagogik mahorat nima o’zi?
Pedagogik mahorat bu – fahm-farosat va chinakkam ilmiy bilimlarning,
tarbiyadagi qiyinchiliklarni yengishga qodir bo’lgan obro’li rahbarlikning,
o’quvchilar qalbining qandayligini his qilish mahorati (empatiya), ichki dunyosi,
nozik va zaif bo’lgan bola shaxsiga mohirona, avaylab yondashish, donolik va
ijodiy dadillik, ilmiy tahlil, xayol va fantaziyaga boy bo’lgan qobiliyat
majmuasidir.
Pedagogik mahoratning tuzilishi
Pedagogik mahorat quyidagi tarkibiy qismlarni o’z ichiga oladi:
1. O’qituvchi faoliyatida insonparvarlikning ustunligi.
2. Pedagogik iste’dod, qobiliyat.
3. Pedagogik texnika (san’at).
4.O’qituvchining shaxsiy intilishi.](/data/documents/db546da8-eacd-4be9-8b41-cc38081fd4ea/page_15.png)
![1. Pedagogik mahorat nazariyasi va metodikasining ishlab chiqilmaganligi
shunga olib keladiki, pedagoglarning har biri o’z-o’zicha, paypaslab ijodiy izlanish
olib boradi: bolalar bilan, pedagogik jamoa bilan qanday qilib yaqindan til
topishish mumkin? Qanday qilib qisqa muddat ishida bolalar o’rtasidagi
munosabatlarning haqqoniy manzarasiga erishmoq mumkin? degan savollarga
javob izlaydi.
Bu savollarga beriladigan javoblar har bir mohir pedagogning faoliyati
ochun zarur bo’lgan umumiy pedagogik malakalarni shakllantirish bilan bog’liq
bo’lib, mazkur muammoni hal qilish pedagogdan odatdan tashqari kuch-g’ayrat,
qat’iyat, tirishqoqlik, ijodiylikni, o’z faoliyatini to’g’ri baholay bilish, shuningdek,
bolalar, tarbiyalanuvchilarga nisbatan insonparvarona munosabatda bo’la olishni
talab etadi. Ibn Sino “Tadbiri manzil” asarida bola uchun o’qituvchi tanlayotganda
uning to’g’ri so’z, halol, toza-ozoda va bolalarni sevuvchi kishi bo’lishiga e’tibor
berish lozimligini ta’kidlaganida o’qituvchining insonparvarlik sifatini nazarda
tutgan edi.
2. Har bir insonda u yoki bu kasbga qobiliyat mavjud bo’ladi. Ba’zi taniqli
ruhshunoslarning fikricha (F.Gonobolin, N.Kuzmina), pedagoglik kasbi uchun
quyidagi 6 xil qobiliyatlar muhim hisoblanadi;
1. O’rtaga tusha bilish.
2. Tashkilotchilik.
3. O’zini idora eta bilish.
4. Mo’ljallay olish, chamalay bilish.
5. Kuchlilik, zehnlilik.
6. Faoliyatga ijodiy yondashish.
Bularning barchasi tarbiyaviy maqsad mavjud bo’lgan, insonparvarlik
nuqtai-nazaridan turib yondashilgan taqdirdagina pedagogik qobiliyat tarkibiga
kirishi mumkin.
3. Pedagogik texnika – pedagogik mahoratning asosiy qismlaridan biri
bo’lib, u o’qituvchidan o’quvchilar bilan muomala qilganda zarur so’z, gap ohangi,
qarash, imo-ishorani tez va aniq topish, eng o’tkir va kutilmagan pedagogik](/data/documents/db546da8-eacd-4be9-8b41-cc38081fd4ea/page_16.png)
![vaziyatlarda osoyishtalik va aniq fikr yuritish, tahlil qilish qobiliyatini caqlab
qolish imkonini beradi. Haqiqiy pedagogik ta’sir ko’rsatishda o’qituvchining
pedagogik texnika sohasidagi barcha malakalari bir paytda yaqqol ko’rinadi. Nutq,
imo-ishora, mimika harakat bilan birga sodir bo’ladi.
Pedagogik texnika pedagogning individual psixik-fiziologik xususiyatlari
asosida tarkib topadi. Indidvidual pedagogik texnika pedagogning jinsi, yoshi,
mijozi, fe’l-atvori, anatomik-psixologik xususiyatlariga ham bog’liq bo’ladi.
Pedagogik texnika malakalarining shakllanish darajasi ma’lum darajada
pedagogning umumiy tayyorgarlik darajasini, ya’ni shaxsning pedagogik
imkoniyatlarini aks ettiradi. Pedagogning nutqi tartibsiz, qashshoq bo’lsa, o’zi
jizzaki bo’lsa, didi past, madaniyatsiz bo’lsa, eng topib gapirgan to’g’ri so’zi ham
tarbiyalanuvchilarga ta’sir etmaydi, balki teskari natijaga olib kelishi mumkin.
Shuning uchun ham, tarbiyachi avvalo o’zi tarbiyalangan, o’tirib-turish,
suhbatlashish madaniyatini qon-qoniga singdirgan bo’lishi lozim.
Har yigitning aslin bilay desangiz
Ma’rakada o’tirib-turishin ko’ring. (Maxtumquli)
4. O’qituvchining shaxsiy intilishi, munosabati pedagogik mahorat tarkibiy
qismlari orasida muhim o’rinni egallaydi. Uning bunday shaxsiy munosabati unda
tegishli bir qolipdagi fikrlar sistemasi mavjudligi bilan izohlanadi, shu tufayli u
ko’p hollarda deyarli avtomatik ravishda ta’sirlarga javob bera oladi. Chunonchi,
o’quvchilar bilan albatta xushmuomalada bo’lish, dilkashlik o’quvchi shaxsiga
prinsipial yondashishning yuqori darajada bo’lishi, o’zining birorta ham
o’quvchisi yomon emasligi , buning ustiga ishonchsiz bo’lishi mumkin emasligiga
ishonch kabilar.
Lekin bunday bir qolipdagi fikrlar salbiy rol o’ynashi ham mumkin.
Masalan, hamkasbi o’quvchilar bilan haqiqatda noto’g’ri munosabatda bo’lganda
unga qarshi turish o’rniga, uni himoya qila boshlaydi.
O’qituvchining xohish-istagi haqqoniylik va insonparvarlik xarakterida
bo’lsagina bunday chekinishlarga yo’l qo’ymasligi mumkin bo’ladi.
Pedagogik faoliyat va mahorat](/data/documents/db546da8-eacd-4be9-8b41-cc38081fd4ea/page_17.png)
![Pedagogik faoliyat - yoshlarni hayotga, mehnatga, Vatan mudofaasiga tayyorlash
uchun xalq oldida, davlat va jamiyat oldida javob beradigan, bolalarga ta’lim-
tarbiya berish ishi bilan shug’ullanadigan va bu ishga maxsus tayyorlangan
kishilarning mehnat faoliyatidir.
Maktab o’qituvchilarining faoliyati respublikamizda buyuk davlat-jamiyatni
quruvchi va unda yashab mehnat qiluvchi yetuk, erkin fikrlovchi inson shaxsini
shakllantirishga qaratilgan. O’qituvchining barkamol avlodni tarbiyalash va unda
yangi insonga xos sifatlarni tarkib toptirish vazifasi eng oliyjanob, yuksak va shu
bilan birga eng sharafli va murakkab vazifadir. Har bir tarbiyalanuvchi o’z xulq-
atvoriga, xarakteriga ega. Ularni o’qitish va tarbiyalashda ularning ana shu o’ziga
xos xususiyatlarini hisobga olish nihoyatda murakkabdir. Bunga insonlar o’rtasida
ijtimoiy munosabatlarning murakkabligini o’zida akz ettiruvchi maxsus usullardan
foydalaniladi. Pedagogik faoliyatga tayyorgarlik ko’rayotgan yoshlar uning ana
shunday xususiyatlarini bilishlari lozim.
O’qituvchilik ixtisosining bu xususiyatlari uning professiogrammasida o’z
ifodasini topadi: 1) O’qituvchining shaxsiy xususiyatlari; 2) O’qituvchining
pedagogik-psixologik tayyorgarligiga qo’yiladigan talablar; 3) Maxsus
tayyorgarlikning hajmi va tarkibi: 4) Ixtisosga oid metodik tayyorgarlik mazmuni.
Pedagogik mahoratning asosiy poydevorini kasbga doir bilimlar tashkil etadi.
Bunday bilimlar mazmuni esa o’qitilayotgan fan mazmuni, metodikasi,
pedagogikasi va psixologiyasiga doir bilimlarni o’z ichiga oladi.
Shuning uchun ham O’zbekiston Respublikasining “Ta’lim to’g’risida”gi
Qonunida (5-modda): “Tegishli ma’lumot, kasb tayyorgarligi, boy va yuksak
axloqiy fazilatlarga ega bo’lgan shaxslar pedagogik faoliyat bilan
shug’ullanish huquqiga ega”, deb ta’kidlangan.
“Ta’lim to’g’rida”gi Qonun talablarini bajarish pedagogik faoliyat
samaradorligini oshirishni, demak, bo’lajak o’qituvchilarda pedagogik mahoratni
shakllantirishni talab etadi.
Xorijiy pedagoglar pedagogik mahorat to’g’risida](/data/documents/db546da8-eacd-4be9-8b41-cc38081fd4ea/page_18.png)
![“Tarbiya san’ati shunday xususiyatga egaki, - degan edi K.Ushinskiy, - deyarli
barchaga tanish va tushunarli, ba’zilarga esa juda oson ish bo’lib tuyuladi - odam
bu ish bilan nazariy va amaliy jihatdan qanchalik kam tanish bo’lsa, unga
shunchalik tushunarli va oson bo’lib ko’rinadi. Deyarli buning uchun tug’ma
qobiliyat va malaka, ya’ni ko’nikma kerak deb aytadilar: lekin juda kam odam
sabr-toqat, tug’ma qobiliyat va malakadan tashqari yana maxsus bilimlar kerakligi
haqida ishonch hosil qiladi”.
V.Suxomlinskiy, A.Makarenko, A.Disterverg, L.Tolstoylar ham insonga
bilim, ko’nikma va malakalarni singdirishda pedagogik mahoratning roli buyuk
ekanligini ta’kidlaganlar.
Masalan, L.Tolstoy haqiqiy o’qituvchi shaxsiga klassik tavsif berib,
quyidagilarni yozgan edi: “Agar o’qituvchi faqat o’z ishiga havas qo’ygan bo’lsa,
u yaxshi o’qituvchi bo’ladi. Agar o’qituvchiga faqat otasi, onasi kabi havas
qo’ygan bo’lsa, u oldingi o’qituvchidan yaxshiroq bo’ladi. Bordi-yu,
mujassamlashtirsa, u holda u mukammal o’qituvchi bo’ladi”. Kasbiy
tayyorgarlikning ahamiyatini yaxshi tushungan A.Disterverg esa: “O’zing
bilmagan narsalarni birovlarga o’rgata olmaysan”, - degan edi.
Pedagogik mahoratni shakllantirishda o’qish san’atining roli haqida Emil
Tage shunday degan edi: “O’qish san’ati o’zganing ko’magi yordamida fikr
yuritish san’atidir. O’qish o’zga bilan birgalikda fikrlash, o’zganing fikrini
mulohaza qilib ko’rish, o’zimizning fikrlarimizni o’lchash va unga zid fikrlarni
xayoldan o’tkazish demakdir”.
Andrey Morua esa, A.Navoiy kabi, kasbni kamolga yetkazish haqida
gapirib: “Agar inson biror kasbni mukammal egallasa, mehnat unga huzur
bag’ishlaydi, baxt keltiradi” deb yozgan edi. Bu haqda A.Navoiy shunday yozgan
edi:
Kamol et kasbkim olam uyidan,
Senga farz o’lmag’ay g’amnok chiqmoq.
Jahondin notamom o’tmak biaynih,
Erur hammomdin nopok chiqmoq.](/data/documents/db546da8-eacd-4be9-8b41-cc38081fd4ea/page_19.png)
![Buyuk Sharq mutafakkirlari pedagogik mahorat haqida
Quyida biz buyuk sharq mutafakkirlarining pedagogik mahoratga doir ayrim
fikrlarini keltiramiz.
Buyuk mutafakkir Muhammad al-Xorazmiy “Al-jabr val muqobala”
nomli asarida pedagoglar faoliyatiga baho berib quyidagilarni yozgan edi:
“Ulardan biri o’zidan avvalgilar qilgan ishlarni amalga oshirishda boshqalardan
o’zib ketadi va o’zidan avvalgilarning asarlarini sharhlaydi, tabiat sirlarini
ochadi, yo’lni yoritadi va uni tushunarliroq qiladi. Yoki bu ayrim kitoblarda
nuqsonlar topadigan va sochilib yotganini to’playdigan odam bo’lib, u o’zidan
avvalgilar haqida yaxshi fikrda bo’ladi, takabburlik qilmaydi va o’zi qilgan ishdan
mag’rurlanmaydi” . Bu bilan olim pedagogning qiyin muammolarni oson qilib
tushintira olish, ijodkorlik kabi mahoratlarini qo’llab-quvvatlaydi.
Abu Nasr Farobiy o’zining “Baxt saodatga erishuv” nomli asarida ta’lim-
tarbiya berish usulini ikki turga bo’ladi: rag’batlantirish va jazolash (majbur
qilish). U mazkur usullarni izohlar ekan, o’qituvchining pedagogik mahoratiga
ham to’xtalib o’tadi: “Bolalar ustida turgan odam esa muallim bo’lib, u tarbiya
berishda turli tarbiya usulidan foydalanadi. Mana shundan ma’lum bo’ladiki,
hukumat va muallim har ikkovi o’z yo’lida, bolalar yoki xalqqa tarbiya
beruvchilar, ustod va muallimlardir, Ulardan biri bolalarga mehribonlik va
yaxshi so’zlar bilan tarbiya bersa, ikkinchisi majburiy ravishda tarbiyalaydi”
(108-bet). Uningcha, pedagoglik kasbi bilan o’zida 12 tug’ma xislatni
mujassamlashtirgan kishilar shug’ullanishi lozim:
1. Barcha organlari mukammal taraqqiy etgan;
2. Barcha masalani tez va to’g’ri tushuna oladigan;
3. Xotirasi kuchli bo’lgan;
4. Zehni o’tkir bo’lgan;
5. Nutqi ravon bo’lgan;
6. Bilish va o’qishga muhabbati kuchli bo’lgan;
7. Ko’zi to’q, pokiza bo’lgan;
8. Haqiqatparvar bo’lgan;](/data/documents/db546da8-eacd-4be9-8b41-cc38081fd4ea/page_20.png)
![9. G’urur va vijdonli bo’lgan;
10. Pulni sevmaydigan;
11. Adolatli;
12. Qat’iyatli, qo’rqmas va jasur kishilar.
Shu bilan birga u “Ta’lim-tarbiya ahllari ham o’z bilimlarining darajasiga qarab”
bir-birlaridan farq qilishlari, ortiq-kam bo’lishlari, ba’zi birlarida kashf, ixtiro
quvvati bo’lmasligi, ba’zilarida esa bu quvvatning kamroq bo’lishini ta’kidlaydi
(110-b). Farobiy shogirdga nisbatan o’ta qattiq yoki o’ta yumshoq munosabatda
bo’lishning zararli ekanligini ham ta’kidlab o’tadi.
Buyuk mutafakkir Abu Rayhon Beruniy ta’lim va tarbiyaning tabiatga
mosligi, ta’lim va tarbiyada mo’tadillik prinsiplarini asoslagan buyuk pedagogdir.
Beruniy insonni tabiatning bir qismi deb biladi. Tabiatni va jamiyat ilmini
o’rganishda “O’zimni tekshirib ko’rmaguncha ishonmayman” degan shiorga
amal qiladi. U mohir pedagog sifatida pedagogik mahorat masalasida o’zining
qator tavsiyalarini ishlab chiqadi: “O’qituvchini hamma narsaga o’rgatish”
san’ati, tabiatga moslik, bolalarning shaxsiy xususiyatlarini hisobga olish
kabilar shular jumlasidandir. Beruniy: “Maqsad vaqtni cho’zish emas, balki
o’quvchini zeriktirmaslik. Chunki doimo bir xil narsaga qaray berish mallollik
va sabrsizlikka olib keladi. O’quvchi fandan-fanga o’tib tursa, turli bog’larga
yurganga o’xshaydi. Birini ko’rib ulgurmay, boshqasi boshlanadi va o’quvchi
“Har bir yangi narsada o’ziga yarasha lazzat bor”- deyilganidek, ularni
ko’rishga qiziqadi va ko’zdan kechirishni istaydi. Bir xil narsa charchatadi,
xotiraga malol keltiradi” , - deb yozgan edi.
Beruniy o’qitish jarayonida quruq yodlashni qoralaydi. U “ Tushunish
yodlashdan yaxshiroq va afzaldir”... “Kuzatishning ko’pligi narsalarni yeslab
qolish qobiliyatini yaratadi”, deb uqtiradi. U o’zining “Osor al-boqiya” asarida
“Butun kuchimni yigib, bor imkoniyatni ishga solib, goh eshitish, goh ko’rish va
qiyos qilish orqali, bilimim yetganicha u narsani bayon etishga bel bog’ladim”,
deb yozar ekan, har bir pedagogning ham ana shunday sifatlarga ega bo’lishini
orzu qiladi.](/data/documents/db546da8-eacd-4be9-8b41-cc38081fd4ea/page_21.png)
![Buyuk mutafakkir Abu Ali ibn Sino o’zining “Tadbiri manzil”, “Tib
qonunlari” kabi asarlarida pedagogik mahoratga doir o’z qarashlarini yozib
qoldirgan. Masalan, u “Tadbiri manzil” asarida bolaga ta’lim berishni
o’qituvchining pokiza, adolatli, farosatli, sog’lom, notiq va o’z kasbining ustasi
bo’lishi lozimligini ta’kidlaydi. “Tib qonunlari” asarida esa, o’qituvchining nutq
gigiyenasiga doir maslahatlarini bergan: “Uzoq muddat davomida qattiq
tovush bilan baqirish juda xavflidir. Chunki baqirish ko’p miqdorda havoni
tashqariga chiqarishni talab qiladi (bularning har ikkisi ham) xavflidir”.
(“Ovozni yo’qotmaslik, nafas olish organini ishdan chiqarmaslik uchun, avvalo
o’qishni past ovoz bilan, keyinchalik asta-sekin kuchaytirish lozim, lekin kuchli
ovoz bilan o’qish ham uzoq davom etmasligi kerak” (316-B) . Yusuf Xos Hojib
“Qutadg’u bilig” asarida o’g’il-qizga ta’lim-tarbiya beruvchining shaxsi haqida
quyidagilarni yozadi:
Murabbiyni yaxshi kishilardan olgin,
O’g’il-qiz pok o’sadi (nomatlub ishlardan) forig’ turadi.
O’g’il-qizga bilim va odob o’rgat,
Ikki olam uniki, uning manfaati yetarli bo’ladi.
O’g’ilga barcha san’at-hunarlarni tugal o’rgat,
Bu san’at-hunarlar bilan u mol-dunyo yig’a beradi (164-b).
Burhoniddin Zarnudjiy (1150 y) “O’quvchiga ta’lim yo’lida qo’llanma”
asarida bilimlarni tez va puxta o’zlashtirish uslublarini ishlab chiqdi, uningcha:
“O’rganuvchilar zimmasida barcha fanlar orasidan eng muhimlarini tanlash
vazifasi turadi. ... Bilimlarga bo’lgan qiziqish shuni talab etadiki, u
o’qituvchisiga va o’rganayotgan faniga, kitobiga nisbatan to’la qanoatli bo’lsin,
toki muvaffaqiyasizlikni o’zidan yiroqlashtirish, bilimning maxsus bo’limiga
nisbatan ham shunday ish tutmoq kerak.
Bilimlarni chuqur o’zlashtirishning 6 sharti mavjud: aql-farosat, kucnli
istak, chidam, oziq-ovqat, o’qituvchi ta’limi va bilim olish uchun yetarli vaqt.
Mashg’ulotlar davomida o’qituvchilar muallimdan “bir o’q-yoy”masofada
o’tirishsin, shunda o’quvchining o’z o’qituvchisiga hurmati namoyon bo’ladi. ...](/data/documents/db546da8-eacd-4be9-8b41-cc38081fd4ea/page_22.png)
![O’qib-o’rganish uchun eng yaxshi vaqt - yoshlik davri, erta tong va qosh
qoraygan payt. Bilim oluvchi ana shu vaqtni samarali tashkil etishga
odatlantirilsin, bordiyu unga bir fan zerikarli bo’lsa, boshqasi bilan mashg’ul
bo’lsin.
Pedagogik ta’sir vositalari haqida umumiy tushuncha.
Р edagogik ta’sir ko’rsatish
Pedagogika o’z metodlarinilarini yo’q joydan yaratmaydi. U hayotdan kishilar
xulq-atvorining real omillarini, bolalar hayotini pedagogik jihatdan maqsadga
muvofiq tarzda tashkil etish vazifalariga javob beradiganlarini tanlab oladi, ulardan
tarbiyaviy ishda pedagogik ta’sir ko’rsatish usullari sifatida foydalanadi.
Pedagogik ta’sir ko’rsatish metodikasi bolalarning ijtimoiy-foydali
faoliyatini pedagogik jihatdan maqsadga muvofiq tarzda tashkil etishga xizmat
qiladigan vositalar tizimidan iboratdir. Bu vazifalar tarbiyalanuvchi shaxsiga
qaratilgan bo’lib, bolalarning xulq-atvorini rag’batlantiradi, qiyin va murakkab
vazifalarni quvonch, ijodiy zavq-shavq manbaiga, har bir o’quvchining shaxsiy
muddaosiga aylantiradi.
Pedagogik ta’sir ko’rsatishning asosiy usullari
Pedagogik ta’sir ko’rsatishning asosiy usullari - ishontirish , talab , istiqbol ,
rag’batlantirish va jazolash , jamoatchilik fikridir .
O’zaro hamkorlikda ta’sir ko’rsatishning natijasi ishontirishdir. U haqiqiy va
soxta turlarga bo’linadi. M.: Kommunizmga ishonish.
Ishonch 3 tarkibiy qismdan iborat: 1. Bilim ; 2. Hissiyot ; 3. Xulq - atvor . U
tushunish - kechinma - qabul qilish orqali amalga oshadi.
Ishontirish shakllari quyidagilar: ma’ruza , bahs , munozara , suhbat ,
hikoya qilish , dalillash , ko’rsatish ( namoyish qilish ), shaxsiy namuna .
Pedagogik talab - ta’lim-tarbiya jarayonida ko’p qo’llaniladigan usullardan
biri bo’lib, u tarbiyachi va tarbiyalanuvchi orasidagi shaxsiy munosabatlarda
namoyon bo’ladi.
Pedagogik ta’sir ko’rsatish usuli bo’lgan talab bilan jamoani tashkil etish
metodi sifatidagi yagona pedagogik talablarni farqlay bilish lozim. Agar yagona](/data/documents/db546da8-eacd-4be9-8b41-cc38081fd4ea/page_23.png)
![pedagogik talablar bolalarning ijtimoiy foydali faoliyatini rag’batlantirish
mazmunini, jamoani jipslashtirishda pedagoglar bilan bolalarning harakatlari
birligiga erishish yo’llarini ta’minlasa, talab esa xulq-atvor va faoliyat normalarini,
bolalarning xatti-harakatlari hamda ishlarida amalga oshirish usullaridan iboratdir.
Istiqbol - ta’sir ko’rsatishning juda ta’sirchan usuli bo’lib, u bolalarning
xatti-harakatlarini ular oldiga maroqli, qiziqarli maqsadlar qoyish yo’li bilan
ta’minlaydi, bu maqsadlar ularning shaxsiy intilishlari, qiziqish va muddaolariga
aylanadi. Bu usul maktab o’quvchilarida shaxsning eng muhum fazilatlaridan biri
bo’lgan maqsadga intiluvchanlikni shakllantirishga yordam beradi.
Rag’batlantirish va jazolash - tarbiyaning eng an’anaviy usuli bo’lib,
tarbiyalanuvchilar xulq-atvoriga tuzatish kiritishni, ya’ni foydali xatti-harakatlarni
qo’shimcha rag’batlantirishni va tarbiyalanuvchilarning nomaqbul xatti-
harakatlarini to’xtatishni ta’minlaydi, bunda ularning huquq, burchlarini
kengaytirish yoki cheklash, ularga axloqiy ta’sir ko’rsatish yo’lidan foydalaniladi.
Rag’batlantirish va jazolash metodi o’ziga xos xususiyatga ega bo’lganligi
sababli uni qo’llashda juda ehtiyot bo’lish lozim.
Jamoatchilik fikri - ta’sir ko’rsatishning qudratli usuli bo’lib,
tarbiyalanuvchilarning ijtimoiy foydali faoliyatini har tomonlama va muntazam
rag’batlantirib borishni ta’minlaydi, jamoaning tarbiyaviy vazifalarini ancha to’liq
amalga oshiradi. Pedagogik ta’sir ko’rsatish usullaridan samarali foydalanishning
zarur sharti pedagogikaning tarbiyalanuvchilarga bo’lgan munosabatlarining
chinakkam insonparvarligidir.
Pedagogik ta’sirning ta’lim-tarbiyadagi o’rni
Respublikamiz istiqlolga erishgan hozirgi davrda shaxsga chuqur, asosli va
umumiy talablar qo’iladi, lekin ikkinchi tomondan, shaxsga katta hurmat
ko’rsatiladi. Bu shaxsga bo’lgan talablarni va unga bo’lgan izzat-hurmatni birga
qo’shish - ikki xil zarur shart bo’lib, pedagogning bolalarga bo’lgan
munosabatlarining chinakkam insonparvarligidir. Pedagogik ta’sir ko’rsatish
usullari o’z tarbiyalanuvchilari taqdiriga beparvo bo’lgan kishilar qo’lida sof kasb-
korlik vositalari emas, balki insonlar orasidagi jonli munosabatlar majmuidir.](/data/documents/db546da8-eacd-4be9-8b41-cc38081fd4ea/page_24.png)
![Umuman, pedagogik ta’sir ko’rsatish usullarini mukammal egallamasdan va
undan mohirona foydalanmasdan turib ta’lim-tarbiya sohasida katta
muvaffaqiyatlarga erishib bo’lmaydi.
Ijtimoiy ruhiyat nazariyasida va pedagogik amaliyotda o’ zaro fikr
almashishda ta’sir ko’rsatish ikki usulda olib boriladi: ishontirish va ta’sir etish.
Rus pedagogi Uspenskiy “Odamni tarbiyalashning eng asosiy yo’li ishontirishdir,
odamning e’tiqodiga esa faqat ishontirish bilan ta’sir qilish mumkin”, degan edi.
O’qituvchi faoliyati o’z o’quvchilarini ishontirish va ta’sir etishni talab qiladi.
Pedagogning barcha ta’sirlari: tarbiyalanuvchilarning munosabatlari, fikrlari, his-
tuyg’ulari, harakatlarini o’zgartirishga va mustahkamlashga yo’naltirilgan bo’lib, u
muhit va tabiatning hamkorligiga ta’sirlanadi. O’zaro hamkorlikda ta’sir
ko’rsatishning natijasi ishonchdir. Ishonch asosida o’qituvchining bilimlar tizimi,
dunyoqarashlari, munosabatlari va xulq-atvori shakllanadi.
Ishonch – o’zaro hamkorlikdagi ta’sir etishning natijasi ekanligini ko’ramiz.
Ishonch ikki xil, ya’ni haqiqiy va soxta turlarga bo’linadi. Haqiqiy ishonch real
borliq hayot talablariga mos bo’lib, u insonni qadrli, obro’li qiladi. “Bolalikka
buyuk hurmat-ehtirom bilan qarash lozim”, degan Iuvenal (123-b). Inson o’z
ishonchini himoya qilish uchun o’limga ham boradi. Soxta ishonch o’zi va
birovlarning salbiy tajribasi, qarashlari asosida hosil bo’ladi. O’quvchilardagi soxta
ishonchni o’zgartirish uchun o’qituvchi ko’p kuch sarflaydi. U uch yo’nalishda
olib boriladi: sinf jamoasida sog’lom ijtimoiy fikrni shakllantirish, qimmatli
maxsus individual tajribani yaratish, noto’g’ri ishonchdagi qarash, bilim, tasavvur,
tushunchalarni bartaraf etish.
Ishonch odamlarning dil rishtalarini bog’lovchi katta kuch. Buning uchun
odam boshqalarga ishonmog’i, ixlos qilmog’i kerak. Halollik, adolat sof
vijdonlilik, poklik, so’z va ish birligi ishonchning mezonlaridir.
Ikkiyuzlamachilarga, firibgarlarga, munofiqlarga hyech kim ishonmaydi.
Insonda ishonch uchta tarkibiy qismdan tarkib topadi: bilim - hissiyot -
xulq - atvor . Ishonch quyidagi formula: tushunish - kechinmalar - o’ziga qabul
qilish - bajarish (o’z faoliyati va atrofidagilar tajribasi) asosida amalga oshiriladi.](/data/documents/db546da8-eacd-4be9-8b41-cc38081fd4ea/page_25.png)
![Ishontirish yordamida yangi qarashlar, munosabatlar shakllanadi yoki
o’zgaradi.
Iishontirish shakllari tubandagilar: munozara, bahs, suhbat, hikoya qilish va
namuna.
Ishontirish hamkorlikda ta’sir ko’rsatishda maksimum ta’sirli bo’lishi uchun
quyidagi pedagogik talablarga javob berishi kerak.
- ishontirish mazmuni, shakli o’quvcnining rivojlanish darajasiga mos
bo’lishi (kichik o’quvchilarda ertak, fantastik hikoyalar va boshqa);
- ishontirishda o’quvchilarning individual xususiyatlarini hisobga olish;
- ishontirish umumlashgan, konkret asoslarga, misollarga, boshlang’ich
sinflarda ovozli materiallarga tayanishi;
- ishontirishda o’qituvchi o’zi xabar qilayotgan narsaga o’zi chuqur ishonishi
va h.k.
Ishontirishning o’zaro hamkorlikdagi ta’sir ko’rsatish samarasi quyidagi
shartlarda yuz beradi:
- o’zaro hamkorlikda ta’sirning kuchi ishontiruvchining obro’siga va
voqyeaning mazmuniga bog’liq (o’quvchi o’qituvchiga qanchalik ijobiy
munosabatda bo’lsa, shunchalik unga tez ishonadi);
- ishontirishda o’quvchining individual ruhiy holatini hisobga olish;
- ishontirishda ishontiruvchining intellektual hissiy holati bilan
ishonuvchining holati mos bo’lishi kerak. Masalan, bola haddan tashqari
hayajonlanganda noxush his-tuyg’ular unda hukmronlik qilganda uning xulqidagi
kamchiliklarni ko’rsatish orqali ta’sir ko’rsatish samara bermaydi.
Ishontirish metodi ta’sirli bo’ladi qaysiki, fikr, hissiyot va iroda bir butun
holda muvofiqlashadi. Ishontirishning samarasi o’qituvchining so’z va ish harakat
birligiga ham bog’liq.
Ta’lim va tarbiyada o’qituvchining ishontirishi haqida Ibn Sinoning
quyidagi ibratli so’zlari qimmatlidir: “Har bir so’z harakat va mimika bilan
tasdiqlanishi, bolalarda hissiyot uyg’otadigan bo’lishi zarur”.](/data/documents/db546da8-eacd-4be9-8b41-cc38081fd4ea/page_26.png)
![Pedagogik ta’sir ko’rsatishda ishontirish metodi bilan bir qatorda ta’sir
ko’rsatish metodi ham qo’llaniladi. Uzoq yillar pedagogik jarayonda ta’sir etish tan
olinmas edi. Biz xohlasak, xohlamasak ta’sir ko’rsatish elementlari hayotda o’zaro
hamkorlikda muhum rol o’ynaydi. So’z yordamida biz o’quvchilarda ziyraklik
yoki qo’rquvni, o’ziga ishonch yoki ishonchsizlikni, zerikish, ishonch yoki shubha
singarilarni hosil qilamiz.
O’quvchilarga ta’sir qilish so’zning fandagi ma’nosiga qarab emas, so’z va
nutq intonasiyasi, aniqligini ifodalovchi hamda bularni mustahkamlovchi imo-
ishoralar – yuz, qo’l harakatlari bilan bevosita hissiyotga ta’sir etadi. Bu haqda
Makarenko: “... Yuz harakatlarini yaxshi egallamagan, o’z yuzida zarur ma’nolarni
bera bilmaydigan yoki o’z kayfiyatini ushlab turolmaydigan kishi yaxshi tarbiyachi
bo’lishi mumkin emas”, - deb o’rinli ta’kidldgan.
Suxomlinskiy so’zning ta’siri haqida: O’qituvchining so’zi -
tarbiyalanuvchining qalbiga ta’sir o’tkazadigan yagona so’z. Tarbiyachilik san’ati -
avvalo, gapirish, inson yuragiga murojaat qila olish san’atidir. Men shunga
astoydil ishonamanki, ko’pincha katta janjal bilan tugaydigan, maktabda tez-tez
sodir bo’lib turadigan mojarolar – o’qituvchilarning o’quvchilar bilan gaplashishni
bilmasliklari oqibatidir”, - degan fikrlari qimmatlidir.
Pedagogik ta’sirning samarali bo’lish shartlaridan biri tubandagilardir: o’quv
materialining mazmuni: ta’sir ko’rsatishda o’qituvchining ta’sir ko’rsatishga
bo’lgan munosabati; ta’sirning o’quvchi yosh va individual sifatlariga va ta’sir
ko’rsatishdagi holatiga bog’liqligi; o’qituvchining ta’sir ko’rsatish texnikasiga;
ta’sir ko’rsatishning asoslangan sifatiga va amalda qo’llash uchun yaratilgan
sharoitga va boshqalarga bog’liq.
Ta’sir ko’rsatish turlari
Ta’sir ko’rsatish ko’pincha quyidagi asosga ko’ra klassifikasiya qilinadi, ular 5 ta
turda olib boriladi:
1. Harakat manbaiga asoslanib ta’sir ko’rsatish:
a) boshqa kishi orqali ta’sir ko’rsatish;
b) o’ziga - o’zi ta’sir qilish - ta’sir etish obyekti bilan subyekti mos tushadi.](/data/documents/db546da8-eacd-4be9-8b41-cc38081fd4ea/page_27.png)
![2. Subektning holatiga asoslanib ta’sir ko’rsatish:
a) uyg’oq holda ta’sir ko’rsatish;
b) uxlagan holda ta’sir ko’rsatish;
c) gipoteza holida ta’sir ko’rsatish (faraziy, taxminiy).
3.Ta’sir ko’rsatuvchining bor yoki yo’qligi, ta’sir ko’rsatish maqsadiga
qarab, ongli ravishda, zo’r berish orqali amalga oshiriladi:
a) oldindan mo’ljallab ta’sir ko’rsatish;
b) mo’ljallamaSdan ta’sir ko’rsatish. Mo’ljallangan ta’sir ko’rsatishda
o’qituvchi oldiga qo’yilgan maqsad asosida ruhiy ta’sir ko’rsatishni ongli tashkil
etib, o’z oldiga qo’ygan natijaga erishadi. Masalan, o’qituvchi yaxshi o’qigan
o’quvchining o’qishdagi ijobiy tomonlarini o’quvchilar oldida maqtaydi va unga
kuchli ta’sir etadi. Mo’ljallanmaganda ta’sir ko’rsatuvchi o’z oldiga maqsad
qo’ymaydi. Ba’zan o’qituvchi o’zi tushunib yetmay, odatdagidan murakkab
bog’lanishda bir o’quvchiga murojaat qilib unga kuchli ta’sir ko’rsatadi. Masalan,
sen hamma vaqt shundaysan. Senga biror ishni topshirsam, baribir sen uni uddalay
olmaysan, kabi.
c) o’ziga - o’zi ta’sir etish ham mo’ljallangan va mo’ljallanmagan. Inson
ongli ravishda o’zidagi salbiy sifatlarni yo’qotishga intiladi. Mo’ljallanmaganda
esa ongsiz, erkin, o’z xohishicha amalga oshiradi.
4. Ta’sir etish natijasiga qarab ikkiga bo’linadi:
a) ijobiy ; b) salbiy . Ijobiy ta’sirda ijobiy ruhiy sifatlar shakllanadi (odat,
qiziqishlar, munosabatlar). Salbiy ta’sir ko’rsatishda salbiy sifatlar shakllanadi.
Masalan, tahqirlash, ma’naviyasizlik va h.k.
5. Ta’sir etish mazmuniga qarab farqlanadi:
a) ochiqchasiga ta’sir ko’rsatish. Ta’sir ko’rsatishni to’g’ridan-to’g’ri,
ochiqchasiga ta’sirlanuvchi biror aniq harakatga da’vat etadi. Masalsn, bundan
keyin hyech qachon chekmaysan;
b) yashirin holda ta’sir ko’rsatish. Ta’sir ko’rsatishda maqsad yashirinadi,
to’g’ri aytilmaydi, u yoki bu mo’ljal qilingan ta’sir harakat orqali amalga
oshiriladi.](/data/documents/db546da8-eacd-4be9-8b41-cc38081fd4ea/page_28.png)
![Pedagogik ta’sir ko’rsatishning shakllari
Maktabda pedagogik ta’sir etishning tubandagi shakllari qo’llaniladi.
I. Bevosita oldindan mo’jallab ta’sir etish (bu to’g’ridan-to’g’ri ta’sir etish
deyiladi) qaysiki komanda, buyruq va murabbiy ta’sir etish qo’llaniladi.
Buyruq va komanda o’quv-tarbiyaviy jarayonda tubandagi turlarda
qollaniladi:
1. Ogohlantiruvchi yoki yo’naltiruvchi shaklda. Bunda vazifa qisqa vaqtda
bajarishga da’vat qilinadi. Masalan, Diqqat! Tayyorlaning!
2. Bajaruvchi shaklda . Masalan, to’g’irlaning! Smirno! Stop!
3. Ta’qiqlovchi shaklda . Masalan, To’xta! Tugat! Bas!
4. Namuna asosida bajariladi. Masalan, men shunday bajarsam, sen han
shunday bajar. Validek bajar. Murabbiy ta’sir ko’rsatish shakli. Masalan, “Sen
yaxshi o’qiy olishing mumkin. Bugun sen uch soat dars tayyorlaysan” kabi.
II. Bilvosita ta’sir ko’rsatisn o’quvchiga ta’sir ko’rsatishning asosiy
vositasi hisoblanadi. Bilvosita ta’sir ko’rsatishning tubandagi shakllari mavjud
shama shaklida (o’qituvchiga jamoat isnlaridagi faolligi uchun uni qo’llab-
quvvatlaydi”. “Mabodo, sen charchamadingmi?” ta’sir ko’rsatishning bilvosita
ma’qullashi).
Ta’sir ko’rsatishning pedagogik ta’sir texnikasi
Ta’sirning samarasi, ta’sir ko’rsatuvchining ovoz tuzilishi, qarashlari (aft-bashara
holati), harakatlarning uzviyligiga bog’liq murabbiyning ta’sir ko’rsatuvchiga
ko’rsatgan ta’siri qaysini so’z bilan ta’sir ko’rsatish mazmuni uning intonasiyasini,
imo-ishorani, yuz, aft harakatlarini qo’llab-quvvatlaganda kuchli bo’ladi. Bular
mazmunga zid bo’lmasligi kerar.
To’g’ri aloqa uslubini shakllantirishda o’zini tuta bilish, o’zini bilish,
haqqoniy bo’lish boshqalar tarbiyasiga ijodiy yondashish, pedagogik texnikani
rivojlantirish, hazilni sezish singari sifatlari muhim ahamiyat kasb etadi. Bunda
albatta o’qituvchi doimo o’z o’quvchilarini xizmat qilishi va ular shaxsini himoya
qilishi shart.
1. Pedagogik texnika tushunchasi va uning tuzilishi](/data/documents/db546da8-eacd-4be9-8b41-cc38081fd4ea/page_29.png)
![2. O’qituvchi nutqi - pedagogik mahorat ko’zgusi sifatida
3. Pedagogik muomala va uning funksiyalari
Ustoz - pedagoglar erishgan muvaffaqiyatlarning sirini bilishga harakat qilar
ekanmiz, biz ularning pedagogik ta’sir usullaridan ustalik bilan foydalangan holda
turli-tuman amaliy ta’lim-tarbiyaviy vazifalarni ustalik bilan hal etishlariga guvoh
bo’lamiz. Bunda muhim rolni maxsus ko’nikmalar egallaydi: o’quvchilarni
ijrimoiy foydali o’quv faoliyatiga safarbar eta bilish, muammo qo’ya bilish, jamoa
va alohida shaxs bilan til topish, kuzata bilish, o’z kechinmalarini boshqacha
bilish: ovoz, nutq, mimika, harakatlarini erkin boshqara bilish va h.k.
Pedagogik texnika - o’qituvchi faoliyatining botiniy mazmunini hamda
zohiriy ifodasining garmonik birligidan iboratdir. Pedagog mahoratining ma’naviy
madaniyati hamda pedagogik jihatdan maqsadga muvogiq bo’lgan zohiriy ifodasi
sintezidan iboratdir. (N.N.Tarasovich)
Shunday qilib texnika - usullar majmuasidir. Uning vositalari esa - nutq va
muloqot vositalaridir. “Pedagogik texnika” tushunchasi o’z ichiga 2 guruh tarkibiy
elementlarni oladi:
1. O’qituvchining odob - axloqiy ko’nikmalari bilan bog’liq bo’lgan
elementar: o’z jismini (mimika, pantomimika) boshqara bilish; his-tuyg’u,
hayajon, ta’bini boshqara bilish (ortiqcha ruhiy zo’riqishlardan osonlik bilan xalos
bo’la olish, ijobiy muhitni to’g’richa bilish): diqqat qila bilish, kuzatuvchanlik,
tasavvurning kengligi; nutq texnikasi (nafas, ovozni boshqarish, diksiya, nutq
tezliqi (tempi)).
2. Shaxs va jamoaga ta’sir ko’rsata bilish texnikasi ta’lim-tarbiyaning
texnalogik tomoni bilan bog’liq bo’lib, bularda: didaktik, tashkiliy, ijodiylik,
muomala ko’nikmalari; talab qila bilish, pedagogik muloqotni boshqara bilish,
jamoatchilik ijodiy faoliyatini tashkil eta bilish va boshqalar kiradi.
Quyida biz pedagogik texnikaning, pedagogning odob-axloqi bilan bog’liq
bo’lgan jihatlarini qarab chiqamiz.](/data/documents/db546da8-eacd-4be9-8b41-cc38081fd4ea/page_30.png)
![Pedagogik maqsadga qaratilganlik va pedagogning tashqi qiyofasi.
Tarbiyachining tashqi qiyofasi estetik jihatdan ko’rimli bo’lishi lozim. O’qituvchi
juda ham bashang va juda ham pala-partish kiyinmasligi lozim.
Uning tashqi qiyofasi kiyim-kechaklari – tarbiyachi shaxsini shakllantirish
vazifasini hal etishga bo’ysindirilgan bo’lishi lozim. Zamonaviy kiyinish
normalaridan keyinda qolmagan holda u o’rtacha me’yorga amal qilgani tuzuk.
Tarbiyachining estetik did bilan kiyinishi, uning o’zini erkin tuta bilishi, nutqi,
mimik va pantomimik harakatlariga mos bo’lishi lozim. Chunki uning har bir
harakati: auditoriyaga qay tahdidda kirishi, stulda qanday o’tirishi, yurish-turishi –
barchasi tarbiyalanuvchilarga tarbiyaviy ta’sir ko’rsatadi. U o’zini xotirjam, jiddiy,
o’rni kelganda esa bolalarning yoshiga mos ravishda xushchaqchaq tuta bilsa,
tarbiyalanuvchilarga ta’siri talab darajasida bo’ladi.
Emosional holatni boshqarish. Boshlovchi pedagog birinchi marta o’zini juda
ishonchsiz sezadi. O’ziga qarab turgan ko’zlarning taz’yiqi natijasida uni titroq
bosadi, nutqi uzuq-yuliq, pala-partish, o’zini yo’qotib qo’yadi. (chunki u o’z
ustidan kulishlaridan qo’rqadi). Bularning barchasi o’qituvchidan bo’lajak
mashg’ulot oldidan o’zini ruhiy fiziologik jihatdan tayyorlashni, muloqot paytida
o’z emosional holatini boshqara bilishni talab etadi.
O’z - o’zini boshqarish qobiliyatini aniqlash uchun B.M.Cherniy tuzgan
testdan foydalanish mumkin:
“ Ha yoki yo’q ” so’zlari bilan hissiyot-holatingizga tegishli bo’lgan
savollarga javob bering:
- Har doim xotirjam, toqatlimisiz?
- Sizning ta’bingiz har doim tuzukmi?
- Auditoriyada mashg’ulot o’tayotganda, unga diqqat va saranjomlik sizni
tark etmaydimi?
- Siz o’z his-hayajoningizni boshqara olasizmi?
- Siz o’z o’rtoqlaringiz va yaqinlaringizga nisbatan diqqat e’tiborli va
mehribonmisiz?
- Siz o’rganish kerak bo’lgan materialni yengil o’zlashtira olasizmi?](/data/documents/db546da8-eacd-4be9-8b41-cc38081fd4ea/page_31.png)
![- Sizda o’zingiz xalos bo’lishni istagan salbiy odatlar yo’qmi?
- Siz qaysidir vaziyatda o’zimni noto’g’ri tutdim, deb afsuslanasizmi?
“ Ha va yo’q ” javoblarini hisoblab, xulosa chiqarish mumkin. Agar barcha
javoblar ijobiy bo’lsa, vazminlik, o’z-o’zini boshqara bilish, yoki o’ziga ortiqcha
baho berishni ko’rsatadi. Agar barcha javoblar yoki ularning ayrimlariga salbiy
javob to’g’ri kelsa, bu kishining notinchligi, o’ziga ishonchsizligi, o’ziga tanqidiy
qarashidan dalolat beradi. Aralash javoblar (“Ha” ham “yo’q” ham) o’z
nuqsonlarini ko’ra bilishni ko’rsatadi, bu esa o’z-o’zini tarbiyalash tomon birinchi
qadamdir.
O’z-o’zini boshqarish usullari sifatida quyidagilarni keltirish mumkin:
- yaxshilik, mehribonlik va optimizimni tarbiyalash;
- o’z xulq-atvorini nazorat qilish (mushak zo’riqishi, harakat tezligi, nutq,
nafas olish);
- faoliyatda dam olish (mehnat, musiqa, kitobxonlik, yumor, imitasion
o’yinlar).
Navbatdagi usullar organizmning faoliyatini nazorat qilishga asoslanadi.
Xususiy qayg’urishlar chuqurligini o’zgartirish mumkin. Buning uchun tashqi
ta’sir zarur bo’ladi. Bunga nazoratni nimaga qaratish lozim? Albatta mimika,
suyak muskullari, nutq tezligi, nafas olishni mo’tadillashtirish lozim bo’ladi.
Jismoniy va ruhiy jihatdan organizmni bo’shashtirish uchun autogen
mashqlar (psixik o’z-o’zini boshqarish) o’ziga xos psixofizik gimnastik mashqlar
bo’lajak o’qituvchi uchun nafas olish va nutq ohangini tarbiyalashda xizmat
qiluvchi mashqlar qatoridan joy olmog’i lozim. Psixik o’z-o’zini boshqarish o’z
tarkibiga relaksasiya (bo’shashuv holati) va kasbiy zarur bo’lgan sifatlarni
egallash uchun o’z-o’zini ishontirish formulalaridan foydalanishni qamrab oladi.
Buning uchun chordona qurgan holda maxsus formulalar yordamida og’irlik va
issiqlik sezgisini organizm a’zolari - qo’l-oyoqda hosil qilish, muskullarni
bo’shashtirish, tinchlanishni mashq qilish mumkin. Shundan so’ng quyidagi
formula asosida quyidagilarni ovoz chiqarib aytib o’z-o’zini u yoki bu faoliyatda
safarbar etish mumkin:](/data/documents/db546da8-eacd-4be9-8b41-cc38081fd4ea/page_32.png)
![“Men xotirjamman. Darsimni yaxshi o’tyapman. Talabalar yaxshi
tinglashyapti. O’zimni erkin his etyapman. Men darsga yaxshi tayyorlanganman.
Dars qiziqarli. Talabalarning barchasini bilaman va ko’ryapman. Men darsni
yaxshi o’taman. Mening darsimga talabalar qiziqishadi. Men o’zimga ishonaman,
kuchliman. Men o’zimni yaxshi tuta olaman. Ruhiyatim yaxshi. O’qitish qanday
yaxshi. Talabalar meni hurmat qilishadi, tinglashadi va mening talablarimni ijro
etishadi. O’qituvchilik kasbi menga yoqadi. Men - o’qituvchiman!”.
Biroq pedagogik faoliyatning boshida ro’y beradigan qiyinchiliklarni yengib
o’tish uchun katta bardosh, iroda, sabr-toqat talab etilishini yoddan chiqarmaslik
lozim.
Pantomimika. Gavda, qo’l va oyoqning harakatiga - pantomimika deyiladi.
Pantomimikadan mohir pedagoglar o’z fikrlarining asosiy o’rnini ta’kidlash, obraz
yaratish maqsadida foydalanadilar. O’qituvchi dars paytida o’quvchilar oldida
to’g’ri turish malakasini egallashi kerak (oyoqlar oralig’i 12-15 sm, bir oyoq biroz
oldinga tashlangan holda). Uning barcha harakatlari nazokatli, oddiy va tabiiyligi
bilan ajralib turishi lozim. Gavdani tutish estetikasi salbiy odatlardan xoli bo’lishni
talab etadi: orqa-oldga tomon chayqalish, bir oyoqdan ikkinchisiga og’irlikni
tashlash, stul suyang’ichini tutish, qo’lda darsga aloqasiz buyumlarni aylantirish,
bosh qashish, burun qoqish, quloq kavlash va h.k.
Uning imo-ishoralari aniq tushunarli, ma’noli bo’lmog’i lozim. Imo-
ishoralar tasviriy va psixologik turlarga bo’linadi. Tasviriy ishoralar fikr
yo’nalishini tasavvur etish, chizib berish uchun xizmat qiladi. Eng muhimi
psixologik testlar bo’lib, ular his-hayajon, tuyg’ularni ifodalashga xizmat qiladi.
Masalan, o’qituvchi to’g’ri javobdan mamnunligini boshini 3 marta ohista pastga
egish orqali, javobdan qoniqmaganligini esa boshini ikki tomonga “sarak-sarak”
qilib chayqash orqali ifodalashi mumkin. Shuni ta’kidlash joizki, ishoralar
aytilmoqchi bo’lgan fikr to’g’risida oldindan ogoh etish uchun ishlatiladi, aytilgan
fikrdan keyin ularni qo’llashning foydasi yo’q. O’quvchilarga aytiladigan fikr
ta’sirini oshirish uchun oldinga qarab yurish, ularga dam berish uchun esa orqaga
qaytish lozim.](/data/documents/db546da8-eacd-4be9-8b41-cc38081fd4ea/page_33.png)
![Mimika. O’z fikri, hissiyoti, ruhiy holatini ifodalash san’atiga - mimika deyiladi.
Ba’zan o’qituvchi yuz ifodasi u aytmoqchi bo’lgan so’zdan ham ko’ra kuchli
ta’sirga ega. Imo-ishora va mimika axborotning emosional ta’sir kuchini oshirib
yaxshi qabul qilishiga sabab bo’ladi.
O’quvchilar o’qituvchining fikrini uning yuz ifodasidanoq bilib oladilar.
Shuning uchun ham o’qituvchi o’z kechinmalarini yashira olish ham lozim. Yuz
harakatlari faqatgina o’quv tarbiya maqsadida qo’llanilishi lozim.
Yuz ifodasi butun qiyofa kabi o’zga ishonch, xayrixohlik, hukm, norozilik,
xursandlik, faxrlanish, loqaydlik, qiziquvchanlik, xafalik kabilarni ifodalay olishi
lozim. Insonning barcha hissiyotlari uning tabassumida mujassamlashgan bo’ladi,
u kishining ma’naviy sog’lomligi va axloqiy qudratini o’zida ifodalaydi. Mimikani
ifodalovchi detallar - qosh va ko’zdir. Qoshning yuqoriga ko’tarilishi
hayratlanishni, chimirilishi - diqqatni to’plashni, qimirlatmasdan turish-
xotirjamlikni, loqaydlikni, tez harakatga kelishim - tang qolishni ifodalaydi.
Ko’z kishining eng ta’sirchan organidir. O’qituvchi o’z yuz tuzilishining
imkoniyatlarini yaxshilab o’rganib chiqishi lozim. U har bir xodisaga nisbatan o’z
ko’z qarashlari bilan o’zining ijobiy, salbiy, betaraf munosabatini ifodalay bilishi
lozim. Uning ko’zi “olma-kesak” termasligi, yoki “baliq ko’z” bo’lmasligi lozim.
Mana masalan, quvonchli holatni ifodalovchi belgilar: tabassum, ko’z
yashnaydi, haddan tashqari imo-ishoralar, so’zamollik, boshqalarga yordam berish
istagi ko’zga tashlanadi.
Qo’rquv belgilari: ko’zlar katta-katta ochilgan, gavda shalpaygan, qoshlar
biroz ko’tarilgan, ovoz titraydi, ko’z olma-kesak teradi, harakatlar shiddatli, gavda
titraydi.
O’qituvchining nazari o’quvchilarda bo’lishi lozim. Ular orasidagi ko’z
aloqasi mashg’ulotlar davomida mustahkamlanib borishi kerak. Biroq shuni ham
unutmaslik lozimki, katta yig’in, mitinglarda so’zga chiqqanda bunday aloqadan
voz kechish lozim. Chunki ko’pchilik tomonidan hosil bo’ladigan biomaydon
notiqqa salbiy ta’sir ko’rsatadi. Shuning uchun ham olomonga xuddi devor yoki](/data/documents/db546da8-eacd-4be9-8b41-cc38081fd4ea/page_34.png)
![gulzorni kuzatgan kabi nazar tashlagan maqsadga muvofiq bo’ladi: olamon
biomaydoni notiqqa salbiy ta’sir ko’rsata olmaydi.
O’qituvchi nutqi - pedagogik mahorat ko’zgusi sifatida
Olimlarning hisoblashlariga ko’ra o’quv uchun ajratilgan vaqtning taxminan 1/4 -
1/2 qismi o’quvchilarning o’qituvchi nutqini eshitishlari va tushunishlari uchun
sarflanadi. Demak, o’quv materialining o’quvchilar tomonidan puxta
o’zlashtirilishi o’qituvchi nutqining kamoloti va yorqinligiga bog’liq ekan.
Haqiqatan ham, A.Avloniy ta’kidlaganidek “So’z insonning daraja va kamoli, ilm
va fazlni ulug’lab ko’rsatadurg’on tarozisidir. Aql sohiblari kishilarning fikr va
niyatini, ilm va quvvatini, qadr va qimmatini so’zlagan so’zidan bilur”. Ayniqsa,
o’quvchilar o’qituvchi talaffuzi, nutq texnikasiga katta e’tibor beradilar. Duduq,
kirish, tovushga taqlid kabi so’zlarning, masalan “aytaylik”, “xo’sh”, “anaqa”,
“o’tga-bo’tga”, “demak” kabi so’zlarning o’rinsiz ravishda ko’p takrorlanishi
o’quvchilarning ensasini qotiradi. Bunday hol faqat o’rta maktab o’qituvchilari va
o’quvchilari orasidagina emas, balki oliy o’quv yurti professor-o’qituvchilari
orasida ham uchrashi achinarli holdir. Masalan, sobiq ittifoq davridagi
SamDUning bir o’qituvchisi (muayan sabablarga ko’ra u kishining ismini
aytmadik) bir juft ma’ruza davomida 82 marta hyech bekorga “xo’sh” va 172
marta “demak”so’zini ishlatgan. Bunday hol o’quvchi va talabalarning fanga
bo’lgan qiziqishlarni so’ndiradi.
Kishining ovozi, tabiati o’zgarmas degan fikrlarga qo’shilib bo’lmaydi.
Hozirgi zamon fiziologiya faninig dalolat berishicha ovoz sifatini mutlaqo
o’zgartirish mumkin. Bu tarixiy faktlar bilan ham isbotlangan. Masalan, buyuk
notiq Demosfen o’z duduqligini mashq qilish tufayli yengib Qadimgi Rimning
buyuk notig’iga aylangan.
Hozirgi kunda nutq texnikasiga doir mashqlar tizimi ishlab chiqilgan. Bu
tizim teatr pedagogikasi tajribalariga tayanadi hamda nutq paytida to’g’ri nafas
olish, tanaffus va diksiyani so’zlash kabi ko’nikmalar o’quv-metodik majmuasidan
tashkil topgandir. Mazkur tizimni o’zlashtirgan istalgan o’qituvchi o’z nutqi orqali](/data/documents/db546da8-eacd-4be9-8b41-cc38081fd4ea/page_35.png)
![o’quvchilarda o’zi istagan bilim, ko’nikma va malakalarni singdira oladi,
tarbiyalay oladi.
Nutqni boshqarishning ilmiy asoslarini quyidagilar tashkil etadi:
1. To’g’ri nafas olish.
2. Talaffuz va diksiyani sozlash.
3. Nutq, talaffuz, diksiyani pantomimik va mimik harakatlar bilan uyg’unlashtirish
(teatr pedagogikasi tajribasi asosida).
To’g’ri nafas olish
Nafas faqatgina insonning tirikligini ta’minlabgina qolmaSdan nutqning kuch
beruvchi bazasi bo’lib ham hisoblanadi. Nutq hosil qiluvchi nafas Fonatika deb
ataladi (grekcha fono - tovush ). Hayotda muomala dialogik tarzda kechishi nafas
olishda ko’p qiyinchilik tug’dirmaydi. Biroq dars paytida esa bir oz boshqacharoq:
o’qituvchi uzoq vaqt gapirishiga to’g’ri keladi, mashqsiz nafas olish shunda o’zini
namoyish qiladi: nafas olish qiyinlashishi tomir urishni tezlashishi , yuz qizarishi
kuzatiladi.
Nafas olish jarayonida qanday muskullar ishtirok etishiga qarab nafas
olishning 4 xil tipi farqlanadi.
Yuzaki nafas - olish yelkani ko’taruvchi va tushiruvchi, ko’krak qafasning
yuqori qismini harakatga keltiruvchi muskullar ishtirokida hosil bo’ladi. Bu yuzaki
nafas hosil qiladi, o’pkaning faqat yuqori qismigina faol harakat qiladi.
Ko’krak nafasi - qovurg’alar oralig’i muskullari yordamida hosil qilinadi.
Ko’krak qafasining ko’ndalang qismi o’zgarishga uchraydi. Diafragma deyarli
harakatsiz, natijada nafas chiqarish kuchsiz.
Diafragma orqali nafas olish - ko’krak qafasining ko’ndalang o’zgarishi
hisobidan sodir bo’ladi. Diafragma qisqaradi (bunda qovurg’alar oralig’idagi nafas
muskullari qisqaradi, biroq ozroq).
Diafragma qovurg’a orqali nafas olish diafragmalarning to’g’ridan-to’g’ri va
ko’ndalang ravishda qisqarishi, qovurg’alararo nafas olish muskullarining
qisqarishi natijasida yuzaga keladi. Bu nafas olish eng to’g’ri bo’lib, undan nutq
tovushini hosil qilish uchun foydalaniladi.](/data/documents/db546da8-eacd-4be9-8b41-cc38081fd4ea/page_36.png)
![Ko’krak qafasining kengayishi nafas chiqarish natijasida faol ishga kirishgan
qovurg’alararo muskullarning harakati o’pka kengayadi va havo bilan to’ladi.
Shunday savol tug’iladi - nafas olish qanday sodir bo’ladi?
Ko’krak qafasi diafragmasi qisqaradi va ko’tariladi hamda ko’krak
qafasining yuqorisiga ta’sir etadi, bu vaqtda qovurg’alar pastga tushadi, natijada
ko’krak qafasining ko’ndalang hajmini kichraytiradi. Ko’krak qafasining umumiy
hajmi qisqarishi natijasida bosim ko’payadi va havo tashqariga chiqadi.
Oddiy nafas burun orqali sodir bo’ladi: u vaqt jihatidan qisqa va ravondir.
Oddiy nafasning formulasi: nafas olish, chiqarish, pauzadan iborat.
Buni shunday tasavvur etish mumkin:
Bunday nafas olish esa nutq uchun
yetarli emas. Nutqda nafas chiqarish nafas olishga nisbatan cho’ziqroqdir.
Nutq tovushlari nafas chiqarish jarayonida yuzaga keladi. Shuning uchun ham
diafragma, bel hamda qovurg’alararo muskularni rivojlantirishga doir mashqlar
mavjiud. Masalan: yonboshlagan holda burun orqali chuqur nafas olish. Bunda
havo o’pkaning pastki qavatida saqlanishiga e’tibor bermoq darkor. Havoni har
doim pastga tomon yo’llash lozim.
Talaffuz hamda diksiyani sozlash
Ha, ba’zi o’qituvchilarning ovozi tabiatan berilgan. Biroq har qanday ovoz maxsus
mashqsiz vaqt o’tishi jarayonida buzila boshlaydi. Har bir kishining ovozi
o’zigagina xos: kuchli qattiq va ohangdordir. Nafas chiqarish
Pauza
Pauza](/data/documents/db546da8-eacd-4be9-8b41-cc38081fd4ea/page_37.png)
![Ovoz apparati 3 qismdan: generatorli , yenergetik , rezanotorlik
xususiyatiga ega.
Ovoz generasiyasi ovoz tugunchalari og’iz bo’shlig’idagi to’siqlarda hosil
bo’ladi, natijada shovqinli tovushlar yuzaga keladi.
Rezanator tizimida xalqum, burun-xalqum, og’iz bo’shlig’i, nutq ritmi va
dinamik rivojlanishni ta’minlaydi.
Energetik tizimda tashqi nafas olish bilan bog’liq bo’lib, havo to’lqinlari va
miqdorini tashkil etadi, tovushning kelib chiqishiga sabab bo’ladi. Pedagog nutqi
kuchli, uzoq masofaga yetib boradigan o’zgaruvchan, diapazonli (ovoz hajmi),
tembri (ulug’lik, yorqinlik) bo’lishi talab etadi.
Maxsus ilmiy tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki, past ovozda tushuntirish yuqori
ovozda nisbatan samaraliroq o’zlashtirilar ekan.
Ovoz buzilishlari 4 sababga ko’ra sodir bo’lishi aniqlangan:
1. Har kungi ovoz zo’riqishi .
2. Ovoz apparatlarining zaifligi .
3. Gigiyena qoidalarini bilmaslik.
4. Ovoz apparatining tug’ma zaifligi .
Ovoz apparatining zo’riqishi natijasida ovozning buzilishi o’qituvchilar
orasida 50 % ni tashkil etadi - bu baland ovoz bilan gapirishning oqibatidir.
O’qituvchining ovozini ehtiyot qilishi haqida Abu Ali Ibn Sino “ Tib
qonunlari ”da asarida shunday yozadi: “Ovozni yo’qotmaslik, nafas olish
organlarini ishdan chiqarmaslik uchun, avvalo o’qishni past ovoz bilan,
keyinchalik esa asta-sekin kuchaytirish lozim, lekin kuchli ovoz bilan o’qish ham
uzoq muddat davom etmasligi lozim” (316-b). U yana davom etib yozadi: ”Uzoq
muddat davomida qattiq tovush juda xavflidir. Chunki baqiriq ko’p miqdorda
havoni ichga tortishni talab qilib, uzoq muddat tovush chiqarib turish esa ko’p
miqdordagi havoni tashqariga chiqarishni talab qiladi (bularning har ikkisi ham
xavflidir)” - degan edi.
Diksiya. Talaffuzning aniqligi, ravshanligi. Diksiya bu har bir so’z,
jumlani aniq talaffuz etishdir. Talaffuzning aniqligi nutq apparatining sofligi, ya’ni](/data/documents/db546da8-eacd-4be9-8b41-cc38081fd4ea/page_38.png)
![sozlanganligiga bog’liq. Nutq hosil qilishda til, lab, yumshoq tanglay, kichik til,
pastki jag’ faol qatnashadi. Shuning uchun ularni mashq qildirish darkor. Buning
uchun maxsus artikulasion gimnastikalardan foydalanish mumkin. Bunday
mashqlar nutq apparatini sozlaydi, har bir tovushni to’g’ri talaffuz qilishga
o’rgatadi. Masalan, tilning chuchukligini mashq orqali tuzatish mumkin. Buning
uchun til yuqori tanglay ostiga qattiq bosiladi. Gugurt cho’pi bilan talaffuz qilish
orqali ham bunday natijaga erishsa bo’ladi.
Nutq, talaffuz diksiyasini pantomimik va mimik harakatlar bilan
uyg’unlashtirish
Nutqning cho’ziqligi, davomiyligi alohida so’zlarning talaffuzi, uning ritmik
tezligini tashkil etadi. Uning tezligi o’qituvchining individual xususiyatlariga
bog’liq bo’ladi. Tajribalar shuni ko’rsatadiki, V-XI sinflarda 1 minutda 60 so’z, X
sinflarda 75 so’z bayon qilinganda o’quvchilarning yaxshi o’zlashtirishga erishishi
aniqlangan.
O’quv materiallarining murakkab qismi, bo’limlarini asta-sekinlik bilan,
qolganlarini esa ritmik tezlik bilan uyg’unlikda tushuntirilishi lozim. O’quvchi
qanchalik hayajonlansa, o’qituvchi shuncha sekin va xotirjam vaziyatda gapirishi
katta samara beradi. Nutq jozibadorligi va boyligini oshirish uchun maxsus
mashqlardan foydalanish tavsiya qilinadi. Bular: nafas olishni tashkil qilish,
talaffuzini o’rganish, nutq sur’atini boshqarish, ovoz bog’lanishlarini
mustahkamlash va boshqalardir. O’qituvchi nutqi tiniq, mazmunli, jarangli, aniq,
o’quvchilar diqqatini o’ziga tortadigan, fikrlashga da’vat etuvchi, o’quvchini
to’lqinlantiruvchi, uning uyqusini keltirmaydigan bo’lishi lozim.
Agar nutq tezligiga ritm deyilsa, uning cho’ziq yoki qisqalik jihatdan
muayyan o’lchovga egaligiga vazn deyiladi. Masalan, she’riy asarlarning vazni:
aruz , barmoq, oq she’r kabilar.
O’qituvchi o’z nutqini, talaffuz va diksiyasini pantomimik, mimik harakatlar
bilan uyg’unlashtira olsa va shuning bilan birga chuqur kasbiy bilimlar zahirasiga
ega bo’lsa, bunday o’qituvchini mohir usta, ustoz o’qituvchi deb atash mumkin.
Pedagogik muomala va uning funksiyalari](/data/documents/db546da8-eacd-4be9-8b41-cc38081fd4ea/page_39.png)
![Ba’zi o’qituvchilar borki, ular nihoyatda kuchli bilim, yaxshigina nutqqa ega
bo’lishadi, biroq o’quvchilar bilan muomala qila bilishmaydi. Ularda o’qituvchini
eshitish sabr-toqat malakasi yetishmaydi.
Maktabda 2 ta bosh figura - o’qituvchi va o’quvchi mavjud bo’lib, butun
ta’lim-tarbiya jarayonining muvaffaqiyati ana shu kishilarning muomala
madaniyati darajasiga bog’liq. Biroq, hozirgi maktab, ta’lim-tarbiyani
demokratiyalashtirish jarayoni bajarayotgan birdavrda ham, biz avtoritar-
byurokratik, imperativ yondashuvni ko’ramiz.
Sakkiz yillik maktab direktori “Men o’quvchilar bilan yolg’iz
kurashmoqdaman, lekin ular bilan hamma kurashishini istayman”, deb javraydi,
natijada bolalardagi nuqsonlarga emas, balki ularning o’zlariga qarshi kurash
boshlaydi. Masalan, sharmanda qilishga bag’ishlangan lineyka, qasam ichirish,
ota-onalar orqali siquvga olish va h.k. Natijada ikki bir-biriga qarshi turuvchi
o’quvchilar va o’qituvchilar lageri yuzaga keladi. Umumiy maqsadlar emas, balki
shaxsiy qiziqishlar uchun kurash avj oladi.
Hozirgi istiqlol va demokratiya sharoitida ta’lim-tarbiya jarayonini, ongli
fikrlay oladigan vatan va shaxsiy manfaatlari oldida mas’uliyat sezadigan fuqaroni
tarbiyalash maqsadiga bo’ysunadi.
O’zaro qarama-qarshilik emas, balki hamkorlik, insonparvarlik bilan
sug’orilgan munosabatlar - maktabda sermahsul muomala madaniyatini yo’lga
qo’yish orqaligina yuqoridagi maqsadga erishish mumkin.
Bu jarayonni shartli ravishda quyidagicha tasavvur etish mumkin.
Jamiyat Maktab
Jamiyatni yangilash. Pedagogik jarayon ishtirokchilari orasidagi
munosabatlarni insonparvarlashtirish.
Demokratiyalashtirish. Hamkorlik:
O’qituvchi-o’quvchi.
O’qituvchi - pedagogik jamoa.
O’quvchi - o’quvchi.
Xo’jayinlik tarbiyasi. Har bir o’quvchining shaxsiy mas’uliyati, har](/data/documents/db546da8-eacd-4be9-8b41-cc38081fd4ea/page_40.png)
![tomonlama rivojlanish.
Hamma narsa o’qituvchining o’quvchilar bilan mohirona maqsadga muvofiq
munosabatlarni o’rgatishga bog’liq, chunki bunday munosabatlar o’z navbatida
ijodiy muloqotni shakllantirishga xizmat qiladi.
Ko’pchilik 25 % o’qituvchi o’zining maktabdagi yetakchilik rolini
anglamaganligi uchun hamma aybni o’quvchilarning “tarbiyasizligi” ga to’nkaydi.
Muomala - pedagogik faoliyatning muhim kasbiy quroli bo’lib, olimlar
A.A.Kovalev, N.B.Kuzmina, U.A.Kan-Kalik, A.A.Leontyev, A.N.Mudrik,
A.U.Sherbakovlar muomalaning o’qituvchi faoliyatida muhim rol o’ynashini
isbotlashgan.
Pedagogik muomala - bu o’qituvchining o’quvchilar bilan dars va darsdan
tashqari paytdagi qulay psixologik holat yaratish maqsadida olib boradigan kasbiy
muloqoti.
Pedagogik muomala ijtimoiy-psixologik jarayon sifatida quyidagi
funksiyalarga ega: shaxsni anglash, axborot almashuv, faoliyatni tashkil etish, rol
almashtirish, hamdardlik, o’z qadrini bilish, ishtirokchilarni almashtirish,
kechinmalar hosil qilish, o’zida ishonchni shakllantirish va hakozo.
Axborotlarning almashinish funksiyasi materiallarning va ma’naviy
sifatlarni almashtirish, ta’lim-tarbiyaviy jarayonni rivojlantirish, ichki ijoboy
o’zgarishlarni hosil qilish, hamkorlikda bilishga oid qidiruv hamda ongli fikrlashga
zarur sharoit yaratadi. .
Pedagogik muomala tuzilishi. 1) Pedagog tomonidan sinf bilan bo’ladigan
muomalani modellashtirishi (pragnostik bosqich).
2) Dastlabki o’zaro faoliyatga kirishuvdanoq bevosita muomalaga kirishuv
(kommunikativ hukum).
3) Pedagogik jarayonda muomalani boshqaruv.
4) Kelajakdagi faoliyatni inobatga olgan holda qo’llanilgan muomala sistemasi va
modellashtirishni tahlil qilish.](/data/documents/db546da8-eacd-4be9-8b41-cc38081fd4ea/page_41.png)
![Noto’g’ri pedagogik muomala o’quvchilar qo’rquvini, ishonchsizligini,
diqqati, xotirasini bo’shashtiradi, bilish qobiliyatini pasaytiradi, mustaqil fikrlashni
susaytiradi va salbiy xulq-atvorini shakllantiradi. Natijada o’quvchida o’qituvchi
va predmetga nisbatan munosabat shakllanadi. Pedagogik faoliyatda o’qituvchi va
o’quvchilar hamkorligidagi uning samaradorligini ta’minlaydi. A.S.Makarenko
o’qituvchi va o’quvchilarning munosabatlarida asosiy narsa talabchanlik va hurmat
bo’lishi kerakligini alohida ta’kidlagan. Suxomlinskiy quyidagi mahoratni
o’qituvchi “Maktab partalaridan aytilgan har bir so’z o’ylantiradigan
donishmandona, maqsadga yo’naltirilgan, to’la ma’noli bo’lmog’i kerak”.
O’qituvchi munosabatida uslublar
Muloqotni 2 qismga bo’lish mumkin: ya’ni muomala va hamkorlikdagi harakatdan
tashkil topadi. Ilmiy tadqiotlar ko’rsatadiki, o’qituvchilar doimo o’z o’quvchilari
bilan emosional - turg’un munosabatlarda bo’lganlari o’qishda, xulq-atvorida
nuqsonlarni osoyishtalik bilan - teng va ishonch asosida hal etadi.
O’quvchilar bilan qo’pol muomalada bo’lgan o’qituvchilar esa o’quvchilar
ishonchini yo’qotadi, tilyog’lamalik, o’zini ko’rsatish, sinfda masxaraomuz
qiliqlarni shakllantirishga sharoit yaratadi. Bular o’quv-tarbiyaviy jarayonga ta’sir
ko’rsatadi. Tadqiqotchilar o’qituvchining sinf jamoasi bilan munosabatlarida 3 ta
uslub mavjudligini ta’kidlaydi: 1. Barqaror ijobiy (turg’un); 2. Faol - ijobiy ; 3.
Barqaror bo’lmagan (turg’un bo’lmagan) uslub.
O’qituvchilarning o’quvchilar bilan bo’ladigan uslublarini A.A.Leontyev
xulosalab, beqaror o’ta salbiy uslubda bo’lganlari o’zlariga salbiy munosabatni
yuzaga keltirishni ta’kidlaydi. Bunday o’qituvchi maktabga va jamiyatga ziyon
keltiradi. Muomalada o’qituvchilarning ish uslublari 3 xil bo’ladi:
1. So’zsiz buysunishga asoslangan uslub.
2. Demokratik uslub.
3. Ko’ngilchanlik uslubi.
V.A.Kan-Kalik aloqa uslublarini tubandagilarga ajratib ko’rsatadi:
- hamkorlikdagi ijodiy faoliyat asosidagi uslubi;
- do’stlikni xush ko’rish asosidagi aloqa uslubi;](/data/documents/db546da8-eacd-4be9-8b41-cc38081fd4ea/page_42.png)
![- masofa saqlash asosidagi aloqa o’rnatish uslubi;
- do’g’lash , qo’rqitish asosida aloqa o’rnatish uslubi;
- hazil yoki o’yin asosida aloqa o’rnatish uslubi;
Sh.A.Amonashvili do’stlik asosida aloqa uslubi haqida shunday g’oyani
ifodalaydi: (“Agar bola bizdan uzoqlashsa qanday qilib uni tarbiyalaymiz?”).
“Faqat ma’naviy birlik - bundan boshqa hyech narsa bu birlikni buzishi mumkin
emas”.
“Baqirish - insoniy munosabatlar madaniyati yo’qligining yaqqol ko’rinib
turgan belgisidir. O’qituvchining baqirishi bolani dovdiratib, garang qilib qo’yadi”
- degan edi Suxomlinskiy.
O’qituvchi munosabatlarida xushmuomalalik
Takt so’zma-so’z tarjima qilinganida dahldorlik, aloqadorlik, taalluqlilik
ma’nosini bildiradi. Xushmuomalalik ishtirokchilar o’rtasidagi o’zaro hamkorlik
munosabatlarini tartibga solishga yordam beruvchi axloqiy mezon.
Xushmuomala xulq-atvorli pedagog insonparvarlik prinsipiga asoslanib, eng
murakkab vaziyatlarda ham insonni hurmat qilish asosida ish tutadi. Bu to’g’risida
O’zbekiston Respublikasining “Ta’lim to’g’risida”gi Qonunida “ta’lim va
tarbiyaning insonparvar, demokratik xarakterda ekanligi” ta’kidlangan.
Pedagogik xushmuomalalik pedagogning kasb sifati ya’ni mahoratining bir
bo’lagidir. Pedagogik nazorat umumiy nazoratdan farqlanib, o’qituvchi shaxsining
asosiy sifati bo’lib balki o’quvchiga to’g’ri malakali yondoshishni nazarda tutadi.
Shunday qilib, pedagogik xushmuomalalik - o’qituvchining maqsadga muvofiq
o’quvchiga ta’sir ko’rsatish mahoratini belgilab beradigan, samarali uslubiy
aloqasidir.
K.D.Ushinskiy “ Maktabda hazilga yo’l qo’yishni jiddiy hukm surishi lozim,
ammo hamma ish hazilga, ermakka, sertakalluflikka, adolat tirnoq ostidan kir
izlashga, yaxshilik, muloyimlikka, tartib bachkanalikka aylanib ketmasligi, eng
muhimi doimo aqliy faoliyat hukmron bo’lishi kerak ”, - deb ta’kidlagan edi.
O’qituvchining o’quvchilarga qo’yadigan talablari me’yoridan ortiq bo’lsa,
teskari natijalarni me’yoridan ortiq ko’ngilsizlik esa salbiy natijalarni keltirib](/data/documents/db546da8-eacd-4be9-8b41-cc38081fd4ea/page_43.png)
![chiqarishi mumkin. O’qituvchi o’quvchini hurmatlab buni o’quvchilarga ko’rsata
olish zarur. Hurmat qilish ochiq ko’ngillikni, erkalatishni, talabchanlikni inkor
etmaydi, aksincha uni kuchaytiradi. Talabchanlik o’quvchi yoshining o’rtiq
bo’lishi bilan orttirib boriladi.
Darsda pedagogik xushmuomalalik
O’quvchilar bilan o’qituvchi o’rtasidagi tushunmasligining asosiy sabablaridan biri
- o’qituvchining xushmuomala emasligi ya’ni o’quvchilarning tashqi ko’rinishi,
aqliy rivojlanishi, qobiliyatlariga qo’pol ravishda e’tiroz bildirishlari natijasida
ro’y beradi. Ba’zi o’qituvchilar sinfda, ko’chada, qayerda bo’lmasin o’quvchilarni
ogohlantiradi. O’qituvchining xushmuomalaligi darsning barcha bosqichlarida
amalga oshirilishi kerak. Asosiy e’tiborni o’quvchilar uy vazifalarini tekshirish va
baholashga qaratishi lozim.
Bunda o’qituvchining nazorati mohirlik bilan ularning javoblarini tinglashi,
mazmuni shakli, duch keladigan qiyinchiliklari va boshqalar. O’qituvchi
o’quvchining javobidan kulimsirashi, yuz-qo’l harakatlarini o’zgartirishi, boshni
irg’ashi, izoh berishi, javobni bo’lishi maqsadga muvofiq emas.
Pedagogik xushmuomalalikni o’zgartirish shartlari
Pedagogik xushmuomalalik o’qituvchining ma’naviy yetuklik darajasi, qaysiki o’z
ustida ishlab, maxsus bilimlarini orttirib borishi va o’quvchilar bilan
xushmuomalalik qilish ko’nikmalarini shakllanririshni talab qiladi. U avvalo
yoshlar ruhiyati va hozirgi zamon o’quvchilarining xususiyatlari haqida pedagogik
ma’lumotga ega bo’lishini talab etadi. (Albatta o’quvchilarga ko’rsata olish,
bolalarning ichki xulq-atvori).
Albatta o’quvchilarning ta’sir ko’rsatuvchi ko’nikma va bilimlar, o’qituvchi
uchun juda zarur. Bular quyidagilardir:
- Bolalarni sevish, uni o’quvchilarga ko’rsata olish, bolalarning ichki xulq-atvorini
mohiyarini ko’ra olish, sezish, vaziyatni mo’ljal qila olish: o’quvchilarga maqsadli
ta’sir ko’rsatish usullarini tanlash, bolalar bilan suhbatlashish va hakozo ю
O’qituvchining vositachilik qobiliyatini rivojlantirish](/data/documents/db546da8-eacd-4be9-8b41-cc38081fd4ea/page_44.png)
![O’qituvchida to’g’ri aloqa usullarining ta’minlanishi, pedagogik odobni saqlashi,
har qanday faoliyatda uning vositachilik qobiliyat - ko’nikmalarini rivojlantirish
talab qiladi.
A.S.Makarenko o’qituvchining vositachilik qobiliyatini rivojlantirishda
muomalaning iltimos shakli haqida “Iltimos qilish muomalaning boshqa turlaridan
shu bilan farq qiladigan, ishni bolaning batamom o’z xohishiga qo’yib beradi.
Iltimos xuddi shunday bo’lishi ham kerak. Bu iltimosni shunday ifoda qilish
kerakki, bola uni birovning majbur qilish, orqasida emas, balki o’z ixtiyori bilan
bajarayotgandek his qilish”- degan edi.
A.N.Leontyev o’qituvchining vositachilik qobiliyatlariga keng tavsif beradi:
1. O’quvchining ijtimoiy o’qish qobiliyatini bilishi;
2. O’quvchining tashqi belgilaridan uning ruhiy holatini tushunish;
3. O’zini o’quvchilar bilan aloqa qilishga yo’llash;
4. O’quvchilar bilan nutql va so’zsiz bog’lanish orqali nutqli aloqani
samarali tashkil etish.
Eng muhimi pedagogik jarayonda o’zaro hamkorlik asosida o’quvchilar
bilan aloqa qilish qobiliyatlarini yo’lga qo’yishi va tashkil etish maqsadga
muvofiq. Bu muammolarni takomillashtirishda A.B.Dobrovich, V.Leviyev,
V.A.Kan-Kalik singari mualliflarning asarlari yordam beradi.](/data/documents/db546da8-eacd-4be9-8b41-cc38081fd4ea/page_45.png)
![Adabiyotlar:
1. Pedagogika (Pedagogika nazariyasi va tarixi) O‘qituvchilar tayyorlash va
pedagogika fani sohasi: bakalavriat yo‘nalishi uchun
darslik//prof.M.X.Toxtaxadjaevaning umumiy tahriri ostida, O‘zbekiston Respublikasi
Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi. – Toshkent “O‘zbekiston faylasuflar milliy
jamiyati” nashriyoti, 2010.
2. Pedagogika. O‘quv qo‘llanma//A.Munavvarovning umumiy tahriri ostida.
Toshkent “O‘qituvchi”, 1996.
3. Pedagogika nazariyasi va tarixi. Pedagogika nazariyasi. 1-qism / Oliy o’quv yurtlari
uchun darslik. M.X.Toxtaxodjayevaning umumiy tahriri ostida. – Toshkent: “ Iqtisod-
moliya”, 2007.
4. Pedagogik texnologiya va pedagogik mahorat / S.A.Madiyarova va boshq. –
Toshkent: “Iqtisod-moliya”, 2009.
5. Azizxo’jayeva N.N. Pedagogik texnologiya va pedagogik mahorat. – Toshkent:
Nizomiy nomidagi TDPU, 2006.
6. Axmedova M.E “Pedagogika nazariyasi va tarixi” o’quv qo’llanma T:2011
“Tafakkur bo’stoni” nashriyoti 157 b
7. Axmedova M.E Niyozov G. “Pedagogika tarixidan seminar mashg’ulotlari” o’quv
qo’llanma T:2011, Noshir nashriyoti 157 b
8. Mavlonova R. va boshqalar. “Pedagogika”, -Toshkent, “O‘qituvchi”, 2001.](/data/documents/db546da8-eacd-4be9-8b41-cc38081fd4ea/page_46.png)
Pedagogik mahorat haqida tushuncha, Pedagogik texnika va o‘qituvchi mahoratini takomillashtirish yo‘llari REJA : 1. О`qituvchilik kasbining jamiyatda tutgan o`rni 2. Pedagogik mahorat tushunchasi 3. Pedagogik ta’sir vositalari haqida umumiy tushuncha. 4. Pedagogik texnika tushunchasi va uning tuzilishi 4. O’qituvchi nutqi - pedagogik mahorat ko’zgusi sifatida 5. Pedagogik muomala va uning funksiyalari
Inson paydo bo`libdiki, tarbiya jarayoni mavjud, tarbiya paydo bo`lgan vaqtdan beri pedagogik faoliyat uzluksiz davom etib kelmoqda. O`qituvchilik, tarbiyachilik kasbi barcha ijtimoiy tuzumlarda sharafli hamda o`ta mas`uliyatli, qiyin va murakkab kasb hisoblangan. Mustaqil O`zbekistonimizda uzluksiz ta`lim tizimining isloh qilinishi, ya`ni ta`lim standartlari asosida ta`lim va tarbiya jarayonini qayta tashkil etishga kirishilgan hozirgi kunda o`qituvchi faoliyatiga uning pedagogik mahoratiga alohida e`tibor berilmoqda. Mamlakatimizda «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»ni bosqichma-bosqich muvaffaqiyatli amalga oshirish ko`p jihatdan o`qituvchi faoliyatiga, uning kasbiy nufuzini oshirishga bog’liqdir. Shunday ekan, sog’lom, har tomonlama barkamol avlodni yetishtirish uzluksiz ta`lim tizimida mehnat qilayotgan pedagogning saviyasiga, tayyorgarligiga va fidoyiligiga, yosh avlodni o`qitish va tarbiyalash ishiga bo`lgan munosabatiga bog’liqdir. O`qituvchi jamiyatning ijtimoiy topshirig’ini bajaradi. Shunday ekan, har tomonlama yetuk mutaxassislarni tayyorlashda o`qituvchi muayyan ijtimoiy-siyosiy, pedagogik talablarga javob berishi lozim. O`qituvchi mustaqillik g’oyasiga e`tiqodli, har tomonlama rivojlangan, ilmiy tafakkuri, kasbiga tegishli ma`lumoti bor ya`ni o`z fanining chuqur bilimdoni, pedagogik muloqot ustasi, pedagogik-psixologik va uslubiy bilim va malakalarni egallagan bo`lishi hamda turli pedagogik vaziyatlarni tezda aniqlay bilishi, o`rganishi va baholay olishi zarur. Bugun pedagogning ma`naviyati, mafkuraviy e`tiqodi va o`quv jarayonini yaxshi bilishi katta ahamiyatga ega. Birinchidan, pedagog jamiyatning fuqarosi sifatida o`z mavqei va faol o`rnini o`quvchilarga namoyish eta olishi lozim. Xususan, uning jamiyat va o`z jamoasidagi o`rni, tanlagan kasbi, o`qitayotgan predmeti bo`yicha chuqur bilimga ega bo`lishi, talab va qoidalarga amal qilishi, me`yor va qonunlarni hurmat qilishi lozim. Ikkinchidan, pedagogning e`tiqodi va bilimdonligi uning yangi bilimlar, o`zi tanlagan sohasidagi yangiliklarga nisbatan qiziqishida namoyon bo`ladi. Uchinchidan, e`tiqodli va bilimdon pedagog o`ziga xos fikrlash tarzi bilan ajralib tura olishi shart. Chunki, yoshlar Shunday noyob, qaytarilmas, andozasiz fikrlash
sharoitidagina mustaqil fikrlashga o`rganadilar va fanni boshqa fanlardan ajrata oladilar. Bugungi pedagogdan yangicha fikrlash, yangicha munosabatlar talab etilar ekan. Uning bilimdonligi darajasi masalasi ham o`ta muhim. Bular quyidagilar: - Ijtimoiy bilimdonlik Dars mobaynida sinf bilan samarali o`zaro muomala shaklini tashkil eta olish, yoshlar bilan til toptirish va sog’lom ma`naviy muhitni hosil qila olish qobiliyati. - Uslubiy bilimdonlik- Barcha bilimlarini, ko`rgan-kechirganlarni yoshlarga tushunarli, ravon tilda yetkaza olishi, ta`lim texnologiyasi va metodlaridan boxabarlik qobiliyati. - Kasbiy bilimdonlik O`z fanini va predmeti sohasi bo`yicha chuqur va har tomonlama mukammal bilimlariga ega bo`la olishi, o`z ustida ishlash qobiliyati. Amaliyotda eng obro`li, bilimdon pedagoglar birinchi navbatda insoniy bilimdonlik sohiblari bo`lishadi va shundaylarni o`quvchilar yaxshi qabul qilishadi. Chunki zamonaviy o`quvchi ko`plab ma`lumotlarga ega, uning psihologiyasi, talab- takliflarini aniq bilib til topisha olgan shaxsgina pedagogik jarayonda katta yutuqlarga erishadi. Buyuk mutafakkir shoir Alisher Navoiy aytganidek, «Muallimning maqsadi mansab uchun kurash bo`lmasligi, bilmagan ilmlarini aytmasligi, o`zini ko`rsatish uchun dars bermasligi, ochko`zlik va johillik qilib, quruq gap sotmasliklari, g’avg’o ko`tarmasliklari lozim». U muallimlikni olijanob va faxrli kasb deb hisoblaydi. Shu sababdan bo`lsa kerak: Haq yo`lida kim senga bir harf o`qitmish ranj ila, Aylamak bo`lmas oning xaqqin ado ming ranj ila. Pedagogik mahorat egasi oz mehnat sarf qilib, katta natijaga erishadi, o`z ishining natijasi bilan mo`jizalar yaratadi, ijodkorlik uning hamisha hamkori bo`ladi. Pedagogik ishga qobiliyatli, iste`dodli kishidagina pedagogik mahorat bo`lishi mumkin.
O`qituvchining qobiliyatlari Qobiliyat malaka va uddaburonlikdan farq qiladi. Malaka va uddaburonlik mashq, o`qish natijasi hisoblansa, qobiliyatning rivojlanishi uchun esa yana iste`dod, layoqat va zehn, ya`ni inson nerv tizimida anatomo-fiziologik hususiyat bo`lishi ham zarur. Pedagogik faoliyatning samarali bo`lishi uchun o`qituvchida qobiliyatning quyidagi turlari mavjud bo`lmog’i lozim: 1. Bilish qobiliyati . - Bunday qobiliyatga ega bo`lgan o`qituvchi fanni o`quv kursi hajmidagina emas, balki ancha keng va chuqurroq biladi, o`z fani sohasidagi kashfiyotlarni hamisha kuzatib boradi, materialni ipidan ignasigacha biladi, unga nihoyatda qiziqadi, ilmiy tadqiqot ishlarini ham bajaradi. 2. Tushuntira olish qobiliyati - o`quv materialini o`quvchilarga tushunarli qilib bayon eta olish, o`quvchilarda mustaqil ravishda to`g’ri fikrlashga qiziqish uyg’otish qobiliyati. O`qituvchi zarur hollarda o`quv materialini o`zgartira olishi, qiyin narsani oson, murakkab narsani oddiy, noaniq narsani tushunarli qilib o`quvchilarga etkaza olishi lozim. Qobiliyatli pedagog o`quvchilarning bilim va kamolot darajasini hisobga oladi, ularni nimani bilishlari va hali nimani bilmasliklarini, nimani unutib qo`yganliklarini tasavvur etadi. Qobiliyatli, tajribali o`qituvchi o`zini o`quvchining o`rniga qo`ya oladi, u kattalarga aniq va tushunarli bo`lgan narsalarning o`quvchilarga tushunilishi qiyin va mavxum bo`lishi ham mumkinligiga asoslanib ish tutadi. Shuning uchun u bayon etishning shaklini alohida rejalashtiradi. 3. Kuzatuvchanlik qobiliyati . - o`quvchi shaxsini va uning vaqtinchalik ruhiy holatlarini juda yaxshi tushuna bilish bilan bog’lik bo`lgan psixologik kuzatuvchanlik. Bunday o`qituvchi kichkinagina alomatlar, uncha katta bo`lmagan tashqi belgilar asosida o`quvchining ruhiyatidagi ko`z ilg’amas o`zgarishlarni ham faxmlab oladi. O`quvchilar bunday o`qituvchi haqida: «Qaramayotganga o`xshaydiyu, hamma narsani ko`rib turadi!», «O`quvchining xafa bo`lganligini yoki dars tayyorlamayotganligini ko`zidan biladi!» - deydilar. 4. Nutq qobiliyati -nutq yordamida, shuningdek, imo-ishora vositasida o`z fikr va tuyg’ularini aniq va ravshan ifodalash qobiliyati.
O`qituvchining nutqi darsda hamisha o`quvchilarga qaratilgan bo`ladi. O`qituvchi yangi materialni tushuntirayotgan, o`quvchining javobini tahlil qilayotgan yoki qoralayotgan bo`lsa ham, uning nutqi hamisha o`zining ichki kuchi, ishonchi, o`zi gapirayotgan narsaga qiziqayotganligi bilan ajralib turadi. O`qituvchining bayoni o`quvchilar fikri va diqatini maksimal darajada faollashtirishga qaratiladi, savollar qo`yib, ularni asta-sekin to`g’ri javob berishga undaydi, o`quvchining diqqatini kuchaytiradi hamda fikrini faollashtiradi. («Mana bu yerga alohida e`tibor bering!», «o`ylab ko`ring!» kabi). Shuningdek, o`rinli qochiriq, hazil, yengilgina istehzo nutqni jonlantirib yuboradi va uni o`quvchilar tez o`zlashtiradilar. O`qituvchining nutqi aniq, jonli, obrazli, talaffuz jihatdan erkin, ifodali, emotsional bo`lib, unda stilistik, grammatik, fonetik nuqsonlar uchramasligi lozim. Ayrim o`quvchilar tez gapirishga, boshqalari sekin gapirishga moyil bo`ladilar. Biroq o`quvchilarning o`zlashtirishlari uchun o`rtacha, jonli nutq yaxshi natija berishini esdan chiqarmaslik lozim. Shoshqaloqlik materialni o`zlashtirishga halaqit beradi va bolalarni tez charchatib qo`yadi. Haddan tashqari sekin nutq lanjlik va zerikishga sabab bo`ladi. Haddan tashqari keskin va baqiroq nutq o`quvchilarning asabini buzadi, tez toliqtirib qo`yadi. O`qituvchining zaif ovozi yomon eshitiladi. Nihoyatda ko`p takrorlanadigan bir xildagi imo-ishoralar va harakatlar kishining g’ashini keltiradi. 5. Tashkilotchilik qobiliyati -birinchidan, o`quvchilar jamoasini uyushtirish, jipslashtirish, muhim vazifalarni hal etishga ruhlantirishni, ikkinchidan, o`z ishini uyushtirishni nazarda tutadi. O`z ishini tashkil etish deganda ishni to`g’ri rejalashtira olish va uni nazorat qila bilish nazarda tutiladi. Tajribali o`qituvchilarda vaqtni o`ziga xos his etish-ishni vaqtga qarab to`g’ri taqsimlay olish, belgilangan muddatga ulgurish hususiyati hosil bo`ladi. Dars davomida kutilmaganda ortiqcha vaqt sarflash hollari ba`zan uchrab turadi. Ammo tajribali o`qituvchi zarur hollarda darsning rejasini o`zgartira oladi. 6 . Obro` orttira olish qobiliyati -o`quvchilarga bevosita emotsional-irodaviy ta`sir ko`rsatish va shu asosda obro` qozona olishdir. Obro` faqat shu asosdagina emas,