PEDAGOGIK TEXNIKA HAQIDA TUSHUNCHA PEDAGOGIK TEXNIKANI SHAKLLANTIRISH USLUBLARI
![PEDAGOGIK TEXNIKA HAQIDA TUSHUNCHA PEDAGOGIK
TEXNIKANI SHAKLLANTIRISH USLUBLARI
Reja:
1. Pedagogik texnika haqida ma’lumot.
2. Pedagogik texnika xususiyatlari.
3. Pedagogik texnikani namoyon etishda o‘qituvchining tashqi ko‘rinishi.
4. Pedagogik texnikani egallash mahorati.](/data/documents/2f37efa4-f5de-4dc3-b5be-6a8bc3747a1e/page_1.png)
![1. Pedagogik texnika haqida ma’lumot
Pedagogik texnika – o‘qituvchining nafaqat ta’lim–tarbiya jarayo-nida, balki
butun kasbiy faoliyatida zarur bo‘lgan umumiy pedagogik bilim va malakalari
majmuidir. Pedagogik texnikaning muhim jihatlari – bu avvalo o‘qituvchining
mahoratini belgilovchi kasbiy ko‘nikmalari hisoblanadi, ya’ni uning savodli va
ifodali so‘zlay olishi, o‘z fikr-mulo-hazasini va bilimini tushunarli tilda ta’sirchan
bayon qilishi, his-tuyg‘u-sini jilovlay olishi, o‘zining shaxsiy xususiyatlariga xos
mimik va panto-mimik qobiliyatlarga ega bo‘lishi, aniq imo-ishora, ma’noli
qarash, rag‘batlantiruvchi yoki istehzoli tabassum, so‘zning cheksiz qudrati orqa-li
o‘quvchilar ongiga va tafakkuriga ta’sir o‘tkazishi, hozirjavoblik, psixologik
bilimlarga ega bo‘lishi kabilardir.
O‘qituvchining pedagogik texnikasi qanday ko‘nikma va malaka-lardan iborat
ekanligi, pedagogik texnika vositasida o‘qituvchi ta’lim muassasalarida ta’lim-
tarbiyaviy faoliyatni zamonaviy talablar asosida qanday tashkil qilishi,
o‘quvchilarga tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatishida qan-day ahamiyatga ega ekanligi kabi
muammolar hozirgi kungacha dunyo olimlarining diqqatini o‘ziga jalb etib
kelmoqda.
Hozirgi kunda pedagogik texnika tushunchasi ikkita guruhga bo‘lib
o‘rganiladi. Birinchi guruh komponentlari o‘qituvchining shaxsiy axloqiy
fazilatlari va xulqi bilan bog‘liq bo‘lib, ta’lim–tarbiya jarayonida o‘z–o‘zini
boshqarish malakalarida ( refleksiya) namoyon bo‘ladi:
ta’lim-tarbiya jarayonida o‘z xatti-harakatlarini boshqarishi, (mimika,
pantomimika);
ta’lim-tarbiya jarayonida o‘z hissiyotini va kayfiyatini jilovlay oli-shi va turli
nojo‘ya ta’sirlarga berilmaslik;
mukammal ijtimoiy perseptiv qobiliyatlarga (diqqat, kuzatuvchanlik, xayol)
egaligi;
nutq texnikasini (nafas olish, ovozni boshqarish, nutq tempi) bilishi va o‘z
o‘rnida qo‘llay olishi.](/data/documents/2f37efa4-f5de-4dc3-b5be-6a8bc3747a1e/page_2.png)
![Pedagogik texnikaning ikkinchi guruh komponentlari o‘qituvchining shaxs va
jamoaga ta’sir ko‘rsatish malakalari bilan bog‘liq bo‘lib, bu guruh ta’lim-tarbiya
jarayonining texnologik tomonini qamrab oladi:
o‘qituvchining didaktik, tashkilotchilik, konstruktiv, kommunikativ
qobiliyatlari;
ma’lum bir reja asosida o‘z oldiga qo‘yilgan talablarning bajarilishini nazorat
qilishi;
ta’lim muassasasida va o‘quvchilar jamoasida ta’lim-tarbiya bilan bog‘liq
bo‘lgan ijodiy faoliyatni tashkil eta olishi;
o‘quvchilar bilan pedagogik muloqot jarayonini bir muvozanatda saqlab
boshqara olishi.
O‘qituvchining tarbiyalanuvchi obyektlar oldida o‘z harakatlarini
boshqarishida aktyorlik san’atiga xos bo‘lgan xususiyatlari, ya’ni mimik va
pantomimik qobiliyatlari muhim rol o‘ynaydi. Aktyor bir obrazni ma’lum bir
muddatda tayyorlab, bir yoki bir necha marotaba bir xil ko‘ri-nishda sahnada
namoyish etsa, o‘qituvchi butun o‘quv yili davomida, har bir darsda yangi mavzuni
o‘tilgan mavzular bilan bog‘lab, zamonaviy innovatsion usullar vositasida
o‘quvchilar ongiga etkazish uchun chuqur tayyorgarlik ko‘radi, sinf jamoasidagi
o‘ziga xos pedagogik va psixo-logik muhitni, har bir o‘quvchining shaxsiy
xususiyatlarini e’tiborga olib pedagogik faoliyat ko‘rsatishga majbur. Bunday
ulkan mas’uliyatni yuqori saviyada bajarish uchun o‘qituvchidan yuksak
pedagogik texnik tayyorgarlikka ega bo‘lish talab etiladi.
Hozirgi zamon o‘qituvchisi pedagogik mahorat tizimida pedagogik
texnikaning rolini beqiyos deb biladi. Chunki u o‘qituvchiga o‘z gavda-sini tuta
bilishi (mimika, pantomimika), his-tuyg‘ularini (emotsiyasini) boshqara olishi,
ishtiyoq, qobiliyatlar, nutq texnikasini egallashi va ularni o‘quv faoliyatida,
o‘qishdan tashqari ta’lim va tarbiyaviy faoliyatlar jarayonida qo‘llash yo‘llarini
tushuntiradi.
Demak, pedagogik texnika o‘qituvchi kasbiy faoliyatida shunday kasbiy va
shaxsiy malakalar yig‘indisiki, u o‘qituvchining pedagogik faoliyatiga ta’sir](/data/documents/2f37efa4-f5de-4dc3-b5be-6a8bc3747a1e/page_3.png)
![ko‘rsatishi, ta’lim-tarbiya jarayonini tashkil qilish va boshqarish ishlarida asosiy
yo‘l ko‘rsatuvchi bo‘lib xizmat qiladi.
Ilg‘or va novator o‘qituvchilarning texnik mahorati pedagogik faoli-yat olib
borishlarida, mimik va pantomimik harakatlarida, ovozini idora qila olish
xususiyatlarida kuzatiladi. Bu shundan dalolat beradiki, o‘qi-tuvchilar pedagogik
texnika san’atini mukammal egallaganlar, uning ko‘nikma va malakalarini
o‘zlarida aniq shakllantirishgan va turli pedagogik vaziyatlarda qo‘llay olish
qobiliyatlariga egadirlar.
Pedagogikada o‘qituvchi chuqur hissiyotga berilishini, shaxsiy hayotidagi
turli ruhiy vaziyatlar tufayli kayfiyatining o‘zgarib turishini o‘zi qattiq nazorat
qilish talab qilinadi. Ushbu nazoratni o‘qituvchining o‘zi boshqarishi lozim. Bu
jarayonning ijobiy natijalari o‘qituvchining refleksiv qobiliyatlarida namoyon
bo‘ladi.
Pedagogik texnikaning yana bir muhim xususiyati pedagogik ta’sir
ko‘rsatishdagi o‘qituvchining ma’naviy va estetik qiyofasi. Bu tarbiyala-
nuvchilarga yaqqol namoyon bo‘ladigan xususiyatdir. Agar o‘qituvchi ma’naviy
qashshoq bo‘lsa, nutqi tartibsiz va muloqotda no‘noq bo‘ladi, didi past, o‘z
hissiyotlarini jilovlay olmaydigan qo‘pol bo‘lsa, uning ta’lim-tarbiya berishi
haqida gap bo‘lishi mumkin emas.
Pedagogik texnikaning sirlarini egallash yo‘llari o‘qituvchi rahbar-ligida olib
boriladigan mashg‘ulotlar va mustaqil pedagogik faoliyat jara-yonida shakllanib
boradi. Pedagogik texnika sirlarini mukammal egal-lashda va uni
takomillashtirishda kasbiy jihatdan o‘qituvchi o‘z – o‘zini doimiy shakllantirib
borishi, ya’ni o‘z oldiga qo‘yilgan talablar nuqtai nazaridan mohir o‘quvchi
shaxsiy fazilatlarini va kasbiy malakalarini shakllantirishga qaratilgan faoliyati
muhim rol o‘ynaydi.
2. Pedagogik texnika xususiyatlari
Pedagogik texnikaning muhim xususiyatlaridan biri o‘qituvchining
o‘quvchilar bilan bevosita muloqoti jarayonida shakllanadigan kasbiy texnik](/data/documents/2f37efa4-f5de-4dc3-b5be-6a8bc3747a1e/page_4.png)
![ko‘nikma va malakalaridir. Bunda pedagogik texnikaning ko‘nik-ma va malakalari
o‘qituvchining pedagogik mahorati bilan aloqadorlikda shakllanib boradi.
Rivojlangan pedagogik texnika xususiyatlari o‘qituvchiga o‘quv-chilar bilan
muloqot jarayonida zarur so‘z va gap ohangi, qarash, imo-ishorani tez va aniq
topish, kutilmagan pedagogik vaziyatlarda bosiqlik va osoyishtalik, aniq fikr
yuritish, vaziyatni fikran va tez tahlil qilish kabi qobiliyatlarini namoyish etish
bilan ifodalanadi. Pedagogik texnikaning ushbu xususiyatlari o‘qituvchi kasbiy
mahoratida aniq ifodalangan indi-vidual shaxsiy shakl oladi, ya’ni o‘qituvchining
psixologik–fiziologik xu-susiyatlari asosida uning shaxsiy pedagogik texnikasini
tarkib toptiradi.
Individual pedagogik texnikaning shakllanishi o‘qituvchining yoshi, jinsi,
mijozi, fe’l–atvori, salomatligi, anatomik–fiziologik xususiyatlariga bog‘liq.
O‘qituvchilarda individual shaxsiy pedagogik texnika mala-kalarini shakllantirish
muammolari ayniqsa psixolog olimlarning tadqiqot markazidan o‘rin olgan.
Psixolog olimlar R.Z.Gaynutdinov, M.G.Dav-letshin, S.Jalilova, M.Abdullajonova
kabilar o‘qituvchilarning individual kasbiy faoliyatini batafsil o‘rganishib,
o‘qituvchining shaxsiy “Mehnat professiogrammasi”ni ishlab chiqdilar.
Olimlarning fikrlariga ko‘ra o‘qi-tuvchi professiogrammasi o‘qituvchilarga
qo‘yiladigan maxsus talablarni o‘z ichiga oladi hamda har bir fan o‘qituvchisining
alohida ixtisoslashgan xarakteristikasini belgilab beradi. Jumladan, ular ta’lim
muassasalarida pedagogik faoliyat olib boradigan “O‘qituvchi-murabbiy
professiog-rammasi”da quyidagi hislatlar, ya’ni “Pedagogik texnika” malakalari
mujassamlashgan bo‘lishini ta’kidlaydilar:
1) O‘qituvchining shaxsiy hislatlari: bolalarni sevishi, kamtarligi, dilkashligi,
mehnatsevarligi.
2) Kasbiga xos bilimlari: ta’lim va tarbiya jarayoni mohiyatini bili-shi,
pedagogik va psixologik bilim asoslarini egallashi, o‘quvchilarning yosh
xususiyatlariga asosan psixologik imkoniyatlarini anglashi, tarbi-yaviy ta’sir
etishning samarali usullaridan oqilona foydalana olishi, ota-onalar va
jamoatchilik bilan olib boriladigan faoliyat mazmunini puxta bilishi.](/data/documents/2f37efa4-f5de-4dc3-b5be-6a8bc3747a1e/page_5.png)
![3) Kasbiga xos hislatlari: milliy mafkura, umuminsoniy qadriyatlar, milliy
an’ana va urf-odatlarning asl mohiyatini tushunishi, kuzatuv-chanligi, pedagogik
qobiliyatga egaligi,o‘zini qo‘lga ola bilishi, o‘zini anglay olishi, pedagogik takt,
nutq madaniyati.
4) Shaxsiy pedagogik uddaburonligi: dars mashg‘ulotlarida zarur
materiallarni tanlay olishi, o‘quvchilarning bilish faoliyatini boshqa-rishi, ta’lim-
tarbiya jarayonini istiqbolli rejalashtirishi, o‘quvchilar ja-moasini boshqara
olishi.
5) Tashkilotchilik malakalari: o‘quvchilar jamoasini uyushtira bili-shi, turli
ziddiyatli vaziyatlarda ham o‘quvchilar jamoasini boshqarishi, amaliy
muammolarni hal etishda uddaburonligini namoyish eta olishi.
6) Kommunikativ malakalari: o‘quvchilarni o‘ziga jalb etishni bilishi,
o‘quvchilar va ota-onalar bilan maqsadga muvofiq pedagogik muloqotlarni
tashkil qilishi, o‘quvchilarning jamoada o‘zaro munosa-batlarida bir xil
muvozanatni tartibga solishi.
7) Gnostik malakalari: o‘quvchilarning asab psixik holati darajasini aniqlay
olishi, o‘z pedagogik faoliyati natijalarini tanqidiy tahlil qila olishi, ustoz
o‘qituvchilar mahoratini nazariy va amaliy jihatdan o‘rganib borishi, psixologik
va pedagogik adabiyotlardan to‘g‘ri foyda-lana bilishi, o‘quvchilar xulq - atvorini
mukammal o‘rganishi.
8) Ijodiy hislatlari: o‘z pedagogik mahoratini doimiy takomillash-tirib
borishi, o‘quvchilarni tarbiyalashda o‘z dasturini ishlab chiqishi va uni
muvaffaqiyatli amalga oshirishi, o‘quvchilar nazari bilan voqelikni tahlil qilish
qobiliyati, o‘quvchilarga pedagogik ta’siri natijalarini oldindan ko‘ra olishga
intilishi.
Psixolog olimlarning fikricha, ushbu professiogramma yosh o‘qituv-chilarga
o‘zlarining kelgusida o‘qituvchilik kasbini to‘g‘ri va ongli ravishda tanlab, kasbiy
mahoratlarini takomillashtirib borishlariga yor-dam beradi. Demak, o‘qituvchi
professiogrammasi ham pedagogik texni-kani egallashning muhim
xususiyatlaridan biri bo‘lib, o‘qituvchilarning o‘z kasbiy texnikasini mukammal](/data/documents/2f37efa4-f5de-4dc3-b5be-6a8bc3747a1e/page_6.png)
![egallab, rivojlantirib borishiga va o‘z kasbiy faoliyatidan qanoatlanishni his etishga
olib keladi. Bularning barchasi o‘qituvchilarning tinimsiz pedagogik mehnati
tufayli yuzaga keladi. O‘qituvchining pedagogik texnikasi – pedagogik
faoliyatining tashkiliy shakli bo‘lib, qo‘l bilan tutib bo‘lmaydigan, behad uzoq
ijodiy izlanishlar va azob-uqubatli kechinmalar, tinimsiz pedagogik faoliyat,
o‘qituvchining fahm-farosati, bilimi va mahorati bilan amalga oshiri-ladigan
qizg‘in ijodiy mehnatining mahsulidir.
Bir maromda olib boriladigan tizimli ijodiy mashg‘ulot tufayli aktyor yuksak
cho‘qqilarni egallaydi. O‘zgalar obrazini mujassamlash-tirishda u ma’lum bir
qolipdan aslo chiqib keta olmaydi. Demak har qan-day ijodkorlik, hatto pedagogik
ijodkorlik ham ma’lum bir belgilangan qolipda shakllanishi kerak. U
o‘qituvchining ichki kechinmalari, tuyg‘u-lari va hissiy reaksiyalari asosida
qurilishi aslo mumkin emas. Chunki, tarbiyalash san’atida o‘qituvchining
pedagogik texnikasi, ya’ni “bir qolipda”gi mehnat madaniyati borki, u boshqa biror
kasbiy faoliyatga aslo o‘xshamaydi. Shuning uchun, respublikamizda tarbiyaviy
texnolo-giyalarni muntazam bilishga intilish, o‘qituvchi kadrlarni tayyorlash va
ularning malakasini uzluksiz oshirib borish o‘qituvchining bir qolipdagi mehnat
madaniyatini shakllantirishga, pedagogik texnika malakalarini doimiy oshirib
borishiga qaratilgan. Ta’kidlash joizki, hali biror o‘qituv-chi oliy ta’lim
muassasasini tugatib, yoki malaka oshirish kurslarida bilim olib birdaniga
pedagogik texnika sirlarini mukammal biladigan taj-ribali o‘qituvchi bo‘lib qolgani
yo‘q. O‘qituvchida pedagogik texnika ta’-lim muassasalarida faoliyat ko‘rsatish
jarayonida, o‘quvchilar bilan yak-kama-yakka muloqot jarayonida, pedagogik
amaliyotda shakllanib boradi.
Hozirgi davr talablari nuqtai nazaridan, o‘qituvchiga qo‘yilayotgan
javobgarlik hissi kengayib murakkablashib bormoqda. Mamlakatimizda ta’lim-
tarbiya sohasida olib borilayotgan islohotlarning yuksak natijalari bevosita
o‘qituvchilarning qizg‘in mehnati samarasiga bog‘liq. Vatani-mizning porloq
kelajagi uchun yosh avlodni har tomonlama yetuk, barka-mol inson qilib voyaga
etkazishda o‘qituvchining kasbiy bilimi, faoliyat texnikasi mutlaqo yangilanib,](/data/documents/2f37efa4-f5de-4dc3-b5be-6a8bc3747a1e/page_7.png)
![hozirgi zamon talablariga javob bera oladigan darajada bo‘lishi kerak. “Ta’lim
to‘g‘risida”gi Qonun va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” talablariga muvofiq
o‘qituvchi o‘zi-ning ta’lim-tarbiyaviy faoliyatida milliy-madaniy va umuminsoniy
qadri-yatlar ustuvorligiga doimo e’tibor berib kelishi lozim. O‘qituvchining
pedagogik texnikasi ham vatanparvarlikka, xalqimizning ma’naviy mero-sini
mustahkamlashga, o‘quvchilarning o‘z imkoniyatlarini erkin namo-yon qilishiga
asoslangan bo‘lishi shart. Shu ma’noda taniqli adib Tursu-noy Sodiqova asarlarida
hozirgi kun o‘qituvchisiga qo‘yiladigan “Murab-biylikning shartlari” oqilona
berilgan: “...Siz insonlarning hech bir yo‘q joydan “shoxini ko‘kartirish”, qulfi
dilini ochish, dunyosini kengaytirish, kechagi holatidan bugunini yuksakroq qilish
uchun bu ishga qo‘l urdin-giz. Ammo oldin biling: umringizni sarflab olib
borayotgan harakatlarin-giz ro‘parangizdagi o‘quvchiga yoqayaptimi, yo‘qmi?
Bor gap shunda!
Murabbiylikni xohlagan, shu kasbga o‘qigan odam murabbiy bo‘lib
qolmaydi. Ustozlikning o‘ziga xos parhezlari, bosib o‘tilmaydigan chegara
chiziqlari bordir! Birinchidan, dilingizda ustoz─murabbiyning yozilganu
yozilmagan qonun-qoidalariga bo‘ysunaman, degan Allohga qasamingiz bo‘lsin!
Ikkinchidan, niyatingiz sof bo‘lsin! Men insonlarni faqat yaxshilikka o‘rgataman
deng, orqamda o‘z qo‘lim bilan yaratilgan fayzli bog‘lar qoladi, deb tilak tilang!
Toki shogirdlaringiz sizning sharofatingiz bilan faqat savob ishlarga dahldor
bo‘lsinlar. Uchin-chidan, haqiqiy murabbiy bo‘laman desangiz, birovga biror
narsa o‘rga-tishni astoydil xohlang va siz ilm oluvchiga nisbatan muhabbat
qo‘ying!
Har bir ishingizga fidoyilik bilan kirishing. Buning otini ixlos deydilar! Shu
ishtiyoq sizda qanchalik kuchli bo‘lsa, Tangri sizga shuncha ko‘p uquv beradi, ep
beradi, mushkullaringizni O‘zi osonlashtiradi. Murab-biylikda ta’tilga chiqish,
sog‘ligi, kayfiyatiga qarab faoliyatini to‘xtatish, degan gap yo‘q. Yo‘lda ham,
cho‘lda ham, hamma fasl, hamma manzilda, qo‘yingchi, umringizning oxirgi
nuqtasigacha siz faoliyat ustidasiz. Bu degani, sizning borlig‘ingiz, har bir so‘z,
har bir ishorangiz odamlar uchun nur, madad va xaloskorlikdir.](/data/documents/2f37efa4-f5de-4dc3-b5be-6a8bc3747a1e/page_8.png)
![Nazardan qolgan, qarg‘ish olgan, loqayd murabbiylar tarbiya
maskanlariga qadam bosmasliklari kerak. Ular ishlayveradilar, ammo
o‘qituvchilikning noni yuqmaydi, ro‘shnolik ko‘rmaydilar, falokatlari arimaydi,
niyatlariga etmaydilar. Chunki muqaddas kitoblarda “neki bersak, egallab
turgan kasb koringizdan berurmiz” deb yozilgan. Kasb-ga halollik buyuk
ibodatdir” 1
. Adiba o‘qituvchidan o‘z kasbiga sado-qatli bo‘lishni, fidoyilikni,
yuksak ma’naviyatni, tinimsiz mehnatni, o‘quvchilarga nisbatan mehr va
muhabbatni halol va pokiza bo‘lishni talab qiladi. Bu aynan o‘qituvchi pedagogik
texnikasining ham muhim xususiyatlaridan biridir.
3. Pedagogik texnikani namoyon etishda o‘qituvchining tashqi ko‘rinishi
O‘qituvchining tashqi ko‘rinishi pedagogik texnikasini namoyon etuvchi
muhim xususiyatlaridan biridir. Har qanday insonning tashqi ko‘rinishi
atrofdagilarga estetik ma’no va zavq kasb etib, doimiy e’ti-borda bo‘lishini
unutmaslik kerak. O‘qituvchining tashqi ko‘rinishini asosan namoyish etuvchi
muhim hususiyatlari uning chehrasidagi meh-ribonlik, jiddiylik, yurishida bosiqlik,
tabiiylikdir. O‘qituvchi sinfga kiri-shi bilan so‘zsiz o‘quvchilar e’tiborida bo‘ladi,
ular bilan muloqotga kirishadi.
Sinf sahnasida bajarilayotgan uning xoh ijobiy, xoh salbiy xatti-harakatlari
o‘quvchilarga ta’sir o‘tkaza boshlaydi. Ayniqsa, yosh o‘qituv-chilar ilk bor darsga
kirishlaridan oldin his-hayajonini, qo‘rquvini engishlari, o‘zlarini erkin tutishlari,
birinchi dars paytida sodir bo‘lishi mumkin bo‘lgan har qanday
muvaffaqiyatsizlikdan o‘zlarini yo‘qot-masliklari lozim.
O‘qituvchining tashqi ko‘rinishida, pedagogik texnikasi tizimidagi mimik,
pantomimik holatlar muhim ahamiyatga ega. O‘qituvchining hatti-harakatini
bevosita namoyish etuvchi mimik va pantomimik ifodasi, o‘qituvchining imo-
ishorasida, ma’noli qarashlarida, rag‘batlantiruvchi yoki istehzoli tabassumida
namoyon bo‘ladi va ular o‘qituvchi-tarbi-yachining pedagogik ta’sir ko‘rsatishida,
mashg‘ulotlarni samarali va mazmunli o‘tishida puxta zamin tayyorlab beradi.
1
Sodiqova T. Murabbiy kim?... – T.: “Islom universiteti”, 2006, 11 – bet.](/data/documents/2f37efa4-f5de-4dc3-b5be-6a8bc3747a1e/page_9.png)
![MIMIKA - bu o‘z fikrlarini, kayfiyatini, holatini, hissiyotini qosh, ko‘z va
chehra muskullarining harakati bilan bayon qilish san’atidir. Ba’zan o‘qituvchi
chehrasining va nigohining ifodasi o‘quvchilarga katta ta’sir ko‘rsatadi.
Mimik harakatlar, ifodalar ma’lumotlarning hissiy ahamiyatini ku-chaytirib,
ularni chuqur o‘zlashtirish imkoniyatini beradi. O‘quvchilar o‘qituvchining
muomalasi va xatti-harakatiga qarab kayfiyatini, muno-sabatini tezda «uqib»
oladilar. Shuning uchun oiladagi ba’zi noxush-liklar, hissiyotga berilish, g‘am va
tashvishning o‘qituvchi chehrasida va mimik belgilarida ifodalanishi mumkin
emas. Chunki ushbu noxushliklar o‘qituvchining pedagogik faoliyatiga dars
mashg‘ulotlarini mukammal bajarishida o‘zining salbiy ta’sirini ko‘rsatadi.
O‘qituvchining chehra-sida, mimik belgilarida faqat dars mashg‘ulotlariga xos
bo‘lgan, o‘quv-chilarga ta’lim va tarbiyaviy topshiriqlarni yechishga yordam bera
ola-digan ko‘rinishlarni ifodalash lozim.
O‘qituvchining chehrasidagi ifoda, nutqi, o‘quvchilar bilan o‘zaro munosabati
uning individual xarakteriga mos bo‘lishi kerak. O‘qituvchi chehra ko‘rinishidagi
mimik ifoda, ta’lim-tarbiya qonuniyatlariga mos ishonch, ma’qullash, ta’qiqlash,
norozilik, quvonch, faxrlanish, qiziquv-chanlik, befarqlik, ikkilanish kabi
xususiyatlarni ifodalashi mumkin. Bunda ovozdagi turli o‘zgarishlar, nutqning
tushunarli bayon etilishi mu-him ahamiyatga ega. Mimik ifodaning asosiy
belgilarini namoyish etish-da qosh, ko‘z, chehra ko‘rinishi ishtirok etadi.
Qosh, ko‘z, chehra o‘quvchilar javobidan qoniqish, xursand bo‘lish,
faxrlanish yoki e’tirof, norozilik, qoniqmaslik, xafa bo‘lish va boshqa belgilarni
ifodalash bilan birga, o‘quvchilar diqqatini bo‘lmasdan, bosh-qalarga xalaqit
bermasdan ta’lim-tarbiya ishlarini samarali olib borishga ham yordam beradi.
Shuni alohida qayd qilib o‘tish joizki, mimik ifodalar o‘qituvchining xarakterini,
ichki dunyosini, ma’naviyatini, peda-gogik faoliyatining individual xususiyatlarini
bekamu ko‘st namoyish etadi. O‘qituvchining mimikasi ifodalangan nigohi
o‘quvchilarga, yoki ayrim o‘quvchiga qaratilgan bo‘ladi. Doskaga, eshikka,
derazaga, ko‘rgazmali qurollarga yoki devorga nigoh tashlab mimik ifodalarni
namo-yish qilish aslo mumkin emas.](/data/documents/2f37efa4-f5de-4dc3-b5be-6a8bc3747a1e/page_10.png)
![PANTOMIMIKA – bu o‘qituvchining gavdasi, qo‘l, oyoq haraka-tini tartibga
soluvchi uslubdir. O‘qituvchilarning ta’lim-tarbiyaviy faoli-yatida o‘quvchilar
bilan muloqoti muhim ahamiyat kasb etishi barchaga ma’lum. Biroq o‘quvchilar
bilan muloqotda o‘qituvchining pantomi-mikasi, ya’ni, gavda, qo‘l, oyoq harakati
to‘g‘ri ifodalanmasa, ta’lim-tarbiyaga asoslangan muloqot natija bermasligi
mumkin. O‘qituvchi o‘z gavdasi, qo‘li, oyoq harakatlarining holati orqali har
qanday pedagogik ma’lumotlarning obrazini “chiza” olsa, o‘quvchilar bundan
zavqlana-dilar, ular ichki his-tuyg‘ulari, tashqi hissiyotlari bilan qo‘shilib butun
ongini o‘quv materiallari mazmunini o‘zlashtirishga qaratadilar. Panto-mimika
gavdani rost tutib yura bilish, qo‘l va oyoq harakatlarining bir-biriga mosligi,
fikrlarini aniq va to‘liq bayon qilib qo‘lini, boshini turli harakatlarda ifodalash
o‘qituvchining o‘z bilimiga, kuchiga ishonchini bildiradi. Shuning uchun
o‘qituvchining o‘quvchilar oldida o‘zini tuta bi-lish holatini tarbiyalashi lozim.
(oyoqlari 12-15 sm. kenglikda, bir oyoq sal oldinga surilgan holda turish).
O‘qituvchining yurishi, qo‘l va oyoq orqali imo-ishoralari ortiqcha harakatlardan
holi bo‘lishi kerak. Masalan: auditoriyada orqaga oldinga tez-tez yurish, qo‘llari
bilan turli imo-isho-ralar qilish, boshini har tomonga tashlash va hokazo. Bunday
holatlar dars davomida o‘quvchilarning e’tiborini bo‘lib, g‘ashini keltiradi va o‘r-
ganilayotgan fanga, o‘qituvchiga nisbatan hurmatsizlik kayfiyatini uyg‘otadi.
O‘qituvchi mashg‘ulot o‘tish jarayonida faqat oldinga yurishi tavsiya
qilinadi. U yondan, bu yonga yurish talabalar fikrini bo‘ladi. Old tomonga
yurayotganida o‘qituvchi muhim voqealarni bayon qilishi mumkin, chunki bunda
talabalar o‘qituvchini butun diqqatlari bilan eshitayotgan bo‘ladilar.
O‘qituvchining pantomimik harakatlari tizimida o‘z hissiy holatini boshqara
olishi muhim ahamiyatga ega. O‘qituvchi o‘quvchilar bilan muloqot jarayonida
qizg‘in kuzatuv ostida bo‘ladi. Uning kayfiyatidagi o‘zgarishlar pantomimik
harakatlarida namoyon bo‘ladi. Shu tufayli o‘quvchilarga ta’lim-tarbiyaviy ta’sir
ko‘rsatish jarayonida (darsda, darsdan tashqari mashg‘ulotlar paytida, tarbiyaviy
ishlar jarayonida) o‘z hissiyotini boshqara olishi, jiddiy bo‘lishi, umidbaxshlik,](/data/documents/2f37efa4-f5de-4dc3-b5be-6a8bc3747a1e/page_11.png)
![xayrixohlik kayfiyatida bo‘la olish qobiliyatlariga ega bo‘lishi zarur. Pantomimik
harakatlar tizimi o‘qituvchiga birdaniga paydo bo‘ladigan ko‘nikma
Pantomimik harakatlarda o‘z hissiy holatini nazorat qilishda o‘qituvchi
quyidagi faoliyatlarga jiddiy e’tibor berishi maqsadga muvofiqdir:
sport bilan muntazam shug‘ullanib borish;
yoshlar psixologiyasiga oid bilimlarni doimiy o‘rganib borishi;
o‘quvchilarga nisbatan xayrixohlik va optimizmga ega bo‘lishi;
o‘z harakatini nazorat qilishi (muskul zo‘riqishini, qo‘l, oyoq va bosh)
harakatini, nutq tempini bir maromda saqlashda nafas olishini tartibga solish;
madaniy hordiqni to‘g‘ri uyushtirishi (dam olishi, o‘z sog‘ligi-ga doimiy
e’tibor, lirika, musiqa, yumoristik hajviyalarni sevib o‘qiy olish);
o‘z-o‘ziga tanqidiy munosabatda bo‘lib, ta’sir ko‘rsata olish.
O‘qitish samaradorligini oshirish va ijobiy tarbiyaviy ta’sir ko‘rsa-tish uchun
o‘qituvchining harakatlarida aktyorlik va rejissyorlik mala-kalari ham
mujassamlashgan bo‘lishi lozim. Xususan, gumanitar fanlar o‘qituvchilari
aktyorlik qobiliyatiga ega bo‘lishlari lozim. Ma’lum mav-zular, obrazlar, tarixiy
qahramonlar haqida so‘zlaganda aktyorlik, rejis-syorlik malakalari zarur. Ular
o‘qituvchiga o‘quvchilarning his-tuyg‘u-lariga ta’sir ko‘rsatishda, mavzu
qahramonlariga nisbatan hissiy-qadriya-tli munosabatda bo‘lish tajribasini
o‘zlashtirishiga yordamlashadi.
Pedagogik texnika malakalari o‘qituvchining maxsus fanlar bo‘yi-cha
bilimlarni egallash, pedagogik mahoratini takomillashtirishga inti-lish, o‘z kasbiga
qiziqish, burch hamda mas’uliyatni his qilish asosida oshiriladi. Ular yoshlarni
o‘qitish, tarbiyalash, tashkil qilish, targ‘ibot qilish, mustaqil bilim olish ishlariga
yordam beradi.
O‘qituvchining tashqi ko‘rinishida nutq texnikasi, his-tuyg‘ularini boshqara
olish, mimik va pantomimik malakalar bir qolipda mukammal olib borilganda
ko‘zlangan maqsadga albatta erishiladi. Bunda so‘z, gap ohangi, qarash, imo-
ishoralar, kutilmagan pedagogik vaziyatlarda udda-buronlik, osoyishtalik bilan
ziddiyatdan chiqish, voqelikni oldindan ko‘ra olish va adolatli tahlil qilishga](/data/documents/2f37efa4-f5de-4dc3-b5be-6a8bc3747a1e/page_12.png)
![asoslanish maqsadga muvofiqdir. Bu xu-susiyatlar o‘qituvchining shaxsiy,
individual psixik, fiziologik fazilatlari asosida tarkib topadi. Pantomimik
harakatlarni boshqarishda ham o‘qi-tuvchining individual pedagogik texnikasi,
yoshi, jinsi, mijozi, fe’l-at-vori, sihat-salomatligi va anatomik-fiziologik
xususiyatlari muhim aha-miyatga ega.
O‘qituvchi avvalo tarbiyachi sifatida o‘zida yuqoridagi malakalarni
shakllantirishi, ularning mazmunini chuqur o‘zlashtirib, pedagogik texni-kani
egallashning imkoniyatlaridan foydalanishi kerak. Shunda u o‘qituv-chini
pedagogik mahorat sari etaklaydi. Shunday qilib, o‘qituvchining tashqi ko‘rinishi
ham pedagogik texnikaning muhim xususiyatlaridan biri bo‘lib –
tarbiyalanuvchilarga ko‘rib, eshitib turgan narsalarini erkin fikrlash orqali, o‘z
mulohazalarini mustaqil, cho‘chimasdan o‘qituvchiga etkazish imkoniyatini
beradi. “Tarbiyachi tashkil etishni, yurishni, hazil-lashishni, quvnoq yoki jahldor
bo‘lishni bilishi lozim, u o‘zini shunday tutishi kerakki, uning har bir harakati,
yurish-turishi, kiyinishi bolalarni tarbiyalasin” – deb yozgan edi taniqli pedagog
A.S. Makarenko.
4. Pedagogik texnikani egallash mahorati
O‘qituvchi pedagogik faoliyatida pedagogik texnikaning ko‘nikma va
malakalarini mukammal takomillashtirgan holda o‘z mahoratini oshi-rish uchun
quyidagi jarayonlarni bilishi lozim:
1. O‘qituvchi o‘zlashtirishi lozim bo‘lgan pedagogik texnikaning muhim
tarkibiy qismlaridan biri uning nutq texnikasidir (nutq tempi, dik-siyasi, tovush
ohangini baland, o‘rta, past qila olishi va hokazo).
Dars jarayonida o‘quv materiallarini idrok qilishda o‘qituvchining nutqi
muhim rol o‘ynaydi. Olimlarning fikricha, o‘quvchilar tomonidan 1/2 foiz o‘quv
materialini tafakkur orqali idrok qilish va o‘zlashtirish o‘qituvchilarning nutqiga va
uning so‘zlarni to‘g‘ri talaffuz qilishiga bog‘liq. O‘quvchilar o‘qituvchining
nutqini nihoyatda kuzatuvchanlik va qiziqish bilan tinglaydilar. Past ohangda
gapiradigan o‘qituvchining darsi o‘quvchilar uchun zerikarli bo‘ladi, nihoyatda
baland gapirish, oddiy suhbat chog‘ida ovozni baland qilib so‘zlashish](/data/documents/2f37efa4-f5de-4dc3-b5be-6a8bc3747a1e/page_13.png)
![o‘quvchilarni darsdan bezdiradi va charchatadi. O‘quvchilarning bunday
o‘qituvchi ta’limidan ko‘ngillari soviydi. Shuning uchun o‘qituvchi savodli
gapirishi, o‘z nut-qini chiroyli va tushunarli, ta’sirchan qilib bayon qilishi, o‘z fikr
va his-tuyg‘ularini so‘zda aniq ifodalash malakalariga ega bo‘lishi lozim.
Chiroyli, savodli, ta’sirchan gapiruvchi o‘qituvchilarning nutqlari o‘quvchilar
ongiga tez ta’sir etadi, o‘quv materiallarini oson o‘zlashtirib olishiga katta
imkoniyat yaratadi, o‘quvchilar bunday o‘qituvchilarning darslarini toqatsizlik
bilan kutadilar. O‘qituvchilar o‘z nutqlari ustida tinimsiz ishlashlari, so‘zlarning
chiroyli, ma’noli, ta’sirchan bo‘lishi uchun mashq qilishlari, ovoz diapazonlarining
kuchi, nutq tembrining ha-rakatchanligi va diksiyasini doimo mashq qilib
borishlari lozim.
Ovoz diapazoni chegarasi baland yoki past gapirish toni bilan belgi-lanadi.
Diapazonning qisqarishi tovushning past tonligiga olib keladi. Past ohangda
so‘zlashish o‘qituvchining idrokini bo‘shashtiradi va susay-tiradi.
O‘qituvchi tovush diapazonini, uning tembri bilan bog‘lab ishlatsa, gaplari
chiroyli, mayin, jozibali chiqib, tinglovchilarni o‘ziga jalb etadi va o‘quv
materiallari mazmuni yanada yaxshi idrok qilinadi.
O‘qituvchining notiqlik texnikasi so‘zlarni aniq, to‘g‘ri, tiniq eshiti-larli va
tushunarli bayon qilishida namoyon bo‘ladi. To‘g‘ri va mukam-mal ovoz
diksiyasiga ega bo‘lgan o‘qituvchi so‘zlarni ifodali bayon qiladi. Ifodali gapirishda
til, lab, kichik tilcha, pastki jag‘ ishtirok etadi. O‘qituvchi ifodali gapirishi,
so‘zlarni talaffuz qilishi uchun yuqoridagi organlarni doimo mashq qildirishi
lozim. Shunday qilib, pedagogik texnikada nutq malakalari muhim ahamiyat kashf
etar ekan, o‘qituvchi doimo gapirish tempi, ritmi, diksiyasi, ovoz kuchi, diapazoni,
harakat-chanligi ustida mashq qilishi zarur, ushbu jarayon alohida bir faslda ko‘rib
chiqiladi.
2. Pedagogik texnika malakalarini mukammal egallash uchun avva-lo,
o‘qituvchi o‘z fanini, o‘qitadigan predmetining boshqa fanlar bilan o‘zaro
aloqadorlikda bilishi, pedagogik va axborot texnologiyalarini, pe-dagogika va
psixologiya fanlari asoslarini davr taraqqiyoti darajasida bilishi, kasbiy jihatdan](/data/documents/2f37efa4-f5de-4dc3-b5be-6a8bc3747a1e/page_14.png)
![o‘z-o‘zini tarbiyalay oladigan bo‘lishi zarur. Chunki pedagogik texnika
o‘qituvchilarning individual shaxsiy xusu-siyatlariga ham bog‘liq. Har bir
o‘qituvchi o‘z tafakkuriga, fikrlash qo-biliyatiga, o‘zining kasbiy yo‘nalishi,
kasbiy laboratoriyasiga ega bo‘lishi kerak. Bu yo‘nalish va laboratoriyani
o‘qituvchilarning o‘zlari mustaqil fikr yuritishlari, mustaqil bilim olishlari,
pedagogik mahoratini oshirib borishlari orqali qo‘lga kiritadilar va mohir
o‘qituvchiga xos fazilatlarni tarbiyalaydilar hamda kasbiy ideal sari harakat
qiladilar.
3. Pedagogik texnika sirlarini mukammal bilish o‘qituvchining tashkiliy -
metodik malakalarni egallashiga ham bog‘liq. Bu malakalar zarur bilimlar
bo‘yicha ma’ruzalarni tinglash, maxsus adabiyotlarni o‘qish orqali qo‘lga kiritiladi.
Tashkiliy-metodik malakalar aytilgan yo‘l-yo‘riqlar, ko‘rsatmalarni o‘zining
individual kasbiy tajribasida sinab, ko‘nikma hosil qilsa maqsadga muvofiq
bo‘ladi.
Tashkiliy-metodik malakalarning individual xususiyatlari, jamoa va guruh
bo‘lib ishlash, o‘qish, faoliyat ko‘rsatish asosida qurilgani ma’qul. Chunki guruh
yoki jamoa bo‘lib o‘qish, ishlash har bir o‘qituvchiga ref-leksiv qobiliyatlari
asosida, o‘zini boshqalar ko‘zi bilan ko‘rishni va baho berishni, faoliyatidagi
nuqsonlarni seza bilishni, muomala va xulq-atvorning yangi shakllarini izlab topish
va sinash imkoniyatini beradi. Bu esa o‘z-o‘zini bilish, o‘z-o‘zini tarbiyalash
uchun asos bo‘ladi va peda-gogik vazifalarning yangi usullarini tekshirib ko‘rish,
nazariy masala-larini hal qilish uchun tajriba maydonini tashkil qilishga zamin
yaratadi. Demak, tashkiliy - metodik malakalarni egallashda guruh, jamoa fao-
liyati, mashg‘ulotlar pedagogik texnika asoslarini egallash imkoniyatini beradi.
4. Pedagogik texnikani bir maromda egallashda, har bir o‘qituv-chining o‘z
individual dasturini ishlab chiqishi muhim ahamiyat kasb etadi. Bunday dasturni
tuzishdan oldin o‘qituvchi o‘zida pedagogik tex-nika malakalarini
shakllanganligining boshlang‘ich darajasini aniqlab olish zarur. Ya’ni,
o‘qituvchining dastlabki o‘quv-tarbiya ishlaridagi na-tijalarida, nutq
madaniyatining to‘g‘ri yoki noto‘g‘ri qo‘yilishida, hara-katidagi mimik va](/data/documents/2f37efa4-f5de-4dc3-b5be-6a8bc3747a1e/page_15.png)
![pantomimik holatlarda ro‘y beradigan nuqsonlar e’ti-rof etiladi. Bunda natija
yaxshi bo‘lsa, kelajakda pedagogik texnikani egallash ancha oson bo‘ladi.
Ushbu faoliyat natijasida ko‘nikma va malakalar yanada rivojlan-tiriladi.
Individual dastur pedagogik texnika malakalarining yetishmaydi-gan jihatlarini
to‘ldirish uchun xizmat qiladi. Bu dastur ma’lum mashqlar yoki mashqlar
majmuini o‘z ichiga oladi.
5. Shuni ham unutmaslik lozimki, pedagogik texnikani namoyish etishda
o‘qituvchining umumiy madaniyati, ma’naviy va estetik dunyo-qarashi muhim
o‘rin tutadi. Agar o‘qituvchining tashqi ko‘rinishi qash-shoq, so‘zlarni talaffuz
qilish qobiliyati past, estetik jihatdan omi, bo‘lar-bo‘lmas voqealarga nisbatan o‘z
hissiyotiga erk beradigan bo‘lsa, tarbi-yalanuvchilarning e’tiqodiga, aql-idrokiga,
bilish va anglash tafakkuriga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Demak, o‘qituvchi o‘zidagi
ana shu nuqsonlarni qayta tarbiyalashi lozim.
Ta’kidlash joizki, pedagogik texnikaning ko‘nikma va malakalarini egallash
yo‘llari to‘g‘risida bildirilgan fikrlarga e’tibor bermaslik, peda-gogik faoliyat
jarayonida ularning beqiyos ahamiyatiga yetarlicha baho bermaslik, shuningdek,
pedagogik texnika malakalarini tanqidiy, har bir o‘qituvchining individual
xususiyatlarini hisobga olmay ish yuritish pe-dagogik mahoratni egallashga salbiy
ta’sir ko‘rsatadi va o‘quv-tarbiyaviy jarayonda o‘qituvchilarning ta’lim-tarbiyaviy
faoliyatida nuqsonlarning ko‘payishiga olib keladi.
Pedagogik texnikani egallashning asosiy yo‘llari o‘qituvchining ma-laka
oshirish kurslariga ishtiroki, ustoz murabbiylar rahbarligidagi mash-g‘ulotlar
(ulardan pedagogik texnika sirlarini o‘rganish) va mustaqil (kasbiy jihatdan o‘z-
o‘zini tarbiyalash) ishlashdir. Pedagogik texnika ko‘nikma va malakalarini
egallash individual-shaxsiy salohiyat ekanli-gini hisobga olib, pedagogik texnikani
egallashda va uni takomillash-tirishda kasbiy jihatdan o‘z-o‘zini tarbiyalash, ya’ni
talabalik yillarida o‘zida tajribali o‘qituvchilarning shaxsiy fazilatlarini va kasbiy
mala-kalarini shakllantirishga qaratilgan faoliyat yetakchi rol o‘ynaydi, deb ay-tish
mumkin. Kasbiy ideal sari intilishda bu harakat pedagogik texnikani egallashda
muhim rol o‘ynaydi.](/data/documents/2f37efa4-f5de-4dc3-b5be-6a8bc3747a1e/page_16.png)
![Tashkiliy-metodik jihatdan pedagogik texnika mashg‘ulotlari indi-vidual,
guruh yoki ketma-ketlikda o‘tkaziladi. Masalan, zarur bilimlar ma’ruzalarda yoki
tegishli adabiyotlarni mustaqil o‘qish asosida, integ-ratsion bilimlarni egallash,
portal, kompyuter texnologiyalari yordamida egallanishi mumkin.
Avtomatlashtirishga doir ayrim oddiy harakatlar (turli artikulyatsiya, fonatsion
nafas olish usullari, relaksatsiya usullari va shu kabilar) o‘qituvchi tomonidan
muntazam mashg‘ulotlar asosida egal-lanadi. Tegishli ko‘nikmalarni ishlab
chiqish, individual ishlashni dastlab o‘qituvchining nazorati va rahbarligida, keyin
esa mustaqil ishlash talab qiladi.
Pedagogik texnika malakalarini shakllantirishda o‘qituvchining ja-moada
faoliyat olib borishi va mashg‘ulotlarda o‘z-o‘zini nazorat qilishi alohida rol
o‘ynaydi. Pedagogik texnika mashg‘ulotlarining bu shaklini ancha batafsilroq
ochib berish maqsadga muvofiqdir, chunki u hozirga qadar o‘qituvchilar uchun
mo‘ljallangan o‘quv va metodik adabiyotlarda ma’lum darajada ko‘rsatib
berilmagan.
Har qanday jamoada, xoh o‘qituvchilar, xoh o‘quvchilar jamoasi bo‘lsin,
o‘qituvchi ular oldida o‘zini boshqa kishilar ko‘zi bilan ko‘rishi, hulq-atvor va
muomalaning yangi shakllarini izlab topishi va sinab ko‘ri-shi, o‘zining jamoa
bilan birga bajaradigan ishi xususiyatlarini anglashi lozim. Shundagina pedagogik
faoliyatning individual uslublarini ongli ravishda shakllantirish imkoniyati paydo
bo‘ladi. Jamoa shaxsning o‘z-o‘zini bilishi va o‘z-o‘zini tarbiyalash laboratoriyasi,
pedagogik vazifa-larni hal qilishning yangi usullarini tekshirib ko‘radigan, nazariy
va amaliy masalalar, turli muammolar muhokama qilinadigan tajriba may-doni
bo‘lib qolishi mumkin.
Psixologlar pedagogik texnikaning keng imkoniyatlarini jamoa bo‘-lib
o‘rganishni, o‘qituvchilar orasida bunday jamoalarning eng qulay miqdorini 10–14
kishidan iborat etib belgilashni ta’kidlab o‘tadilar. Qat-nashchilarning xuddi
shunday miqdori ulardan har birining boshqa o‘qi-tuvchilar bilan birga faoliyat
olib borishda individual psixologik muam-molarini juda to‘liq ravishda aniqlab hal
etish, refleksiv va empatik dara-jasini jiddiy oshirish, kasbiy pedagogik fahm-](/data/documents/2f37efa4-f5de-4dc3-b5be-6a8bc3747a1e/page_17.png)
![farosatini rivojlantirish, boshqalarga ta’sir etish vositalarining kengaytirish
imkoniyatlarini ochib beradi.
Shu narsa muhimki, guruh qatnashchilari, bo‘lajak o‘qituvchilar kas-biy
hamkorlik jihatidan birga ishlash malakalarini egallashga faol inti-lishlari, o‘z-
o‘zini bilish va kasbiy jihatdan o‘z-o‘zini tarbiyalash bo‘yi-cha muvaffaqiyatli
faoliyat olib borishga psixologik jihatdan tayyor bo‘-lishlari kerak.
Barcha hollarda ham individual, ham guruhiy mashg‘ulotlar boshla-nishidan
oldin pedagogik texnikani egallashning individual dasturi tuzib chiqilishi lozim.
Bunday dasturni tuzish uchun avvalo pedagogik texnika malakalarini
shakllantirishning boshlang‘ich darajasini aniqlab olish za-rur. Biroq,
tajribalarning ko‘rsatishicha, odatda, mazkur bosqichda faqat malakalar haqidagina
emas, shu bilan birga dastlab avtomatlashtirilgan (ta’limni boshlash vaqtiga kelib)
ko‘nikmalar haqida ham mulohazalar olib borish mumkin. Masalan, nafas olish va
ovozning tabiiy bir holatga qo‘yilishi, so‘zlarni to‘g‘ri talaffuz qilish, bundan
oldingi tarbiyaviy metodlarning natijasi bo‘lgan savodli, ifodali nutq, mimik va
pantomimik harakatlar bo‘lishi mumkin.
Bunday ko‘nikma va malakalarning mavjudligi pedagogik texnika
imkoniyatlarini mukammal shakllantirishni ancha osonlashtiradi. Shunga
qaramasdan barcha hollarda ana shu ko‘nikmalarni tegishli malakalar tarkibiga
kiritish yuzasidan muayyan faoliyat olib borilishi zarur. Pedagogik texnika
malakalarini shakllantirishning boshlang‘ich darajasiga qarab uni egallashning
individual dasturi yetishmaydigan malakalarni shakllantirishga qaratilgan ayrim
mashqlarni yoki ularning to‘liq majmuasini ishlab chiqish lozim.
Pedagog va psixolog olimlar tomonidan olib borilgan tadqiqotlar-ning
ko‘rsatishicha, o‘z faoliyatini endigina boshlayotgan o‘qituvchilar duch keladigan
qiyinchiliklarning asosiy sababi aynan pedagogik texnikaga oid ma’lumotlarni
bilmasligi oqibatida sodir bo‘lmoqda. Peda-gogik texnika to‘g‘risida yuqorida
aytib o‘tilgan fikr va mulohazalarga e’tibor qilmaslik, pedagogik faoliyatda nazariy
va amaliy tajribalarning yo‘qligi, o‘z faoliyatiga tanqidiy nazar bilan baho
berolmaslik oqibatida hamda o‘qituvchida individual pedagogik texnikani](/data/documents/2f37efa4-f5de-4dc3-b5be-6a8bc3747a1e/page_18.png)
![rivojlantirish, tahlil qilish va uni takomillashtirish yuzasidan aniq maqsadga
qaratilgan peda-gogik faoliyatning yo‘qligi mazkur qiyinchiliklarning asosiy
sabablaridan biri ekanligini unutmaslik kerak.](/data/documents/2f37efa4-f5de-4dc3-b5be-6a8bc3747a1e/page_19.png)
![FOYDALANILADIGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
Asosiy adabiyotlar:
1. Хоliqоv А. Pеdаgоgik mаhоrаt (darslik). -T., 2011.
2. Аzizхodjаеvа N.N. Pеdаgоgik texnologiya va pеdаgоgik mаhоrаt (o‘quv
qo‘llanma) . –T., 2006.
3. Зиёмухаммедов Б. Педагогик махорат асослари. (ўқув қўлланма). -Т.,
2009.
4. Боубекова Г.Д., Холикова Г.Т., Магзумова Г. Педагогичес k ое
мостерство. Учебное пособия. Т.: 2002
Qo‘shimchа аdаbiyotlаr
1. Ibragimov X., Yoldoshev U. va boshqalar Pеdаgоgik psixologiya (o‘quv
qo‘llanma) . -T., 2007.
2. Оchilоv Mаllа. Muаllim qаlb mе`mоri. – T., 2000.
3. Pirmuhаmmеdоvа M. Pеdаgоgik mаhоrаt аsоslаri.-T.: 2001.
4. Kаrimоvа V. “Mustаqil fikrlаsh” mеtоdik qo‘llаnmа. -T.: - 2000 y.
5. Hаmdаmоvа M. Yoshlаrning intеllеktuаl sаlоhiyatini rivоjlаntirish
mехаnizmining pеdаgоgik-psiхоlоgik аsоslаri (uslubiy tаvsiyalаr), 2007.
6. Tоlipоv O‘.Q., Usmоnbоеvа M. Pеdаgоgik tехnоlоgiyalаrning tаtbiqiy
аsоslаri.-T.. 2006.
7. Hоdiеv B.Y., Bоltаbаеv M.R. “Оliy o‘quv yurtidаgi tаrbiyaviy ishlаrgа
psiхоlоgik yondаshuvlаr”. -T.: 2009.](/data/documents/2f37efa4-f5de-4dc3-b5be-6a8bc3747a1e/page_20.png)
PEDAGOGIK TEXNIKA HAQIDA TUSHUNCHA PEDAGOGIK TEXNIKANI SHAKLLANTIRISH USLUBLARI Reja: 1. Pedagogik texnika haqida ma’lumot. 2. Pedagogik texnika xususiyatlari. 3. Pedagogik texnikani namoyon etishda o‘qituvchining tashqi ko‘rinishi. 4. Pedagogik texnikani egallash mahorati.
1. Pedagogik texnika haqida ma’lumot Pedagogik texnika – o‘qituvchining nafaqat ta’lim–tarbiya jarayo-nida, balki butun kasbiy faoliyatida zarur bo‘lgan umumiy pedagogik bilim va malakalari majmuidir. Pedagogik texnikaning muhim jihatlari – bu avvalo o‘qituvchining mahoratini belgilovchi kasbiy ko‘nikmalari hisoblanadi, ya’ni uning savodli va ifodali so‘zlay olishi, o‘z fikr-mulo-hazasini va bilimini tushunarli tilda ta’sirchan bayon qilishi, his-tuyg‘u-sini jilovlay olishi, o‘zining shaxsiy xususiyatlariga xos mimik va panto-mimik qobiliyatlarga ega bo‘lishi, aniq imo-ishora, ma’noli qarash, rag‘batlantiruvchi yoki istehzoli tabassum, so‘zning cheksiz qudrati orqa-li o‘quvchilar ongiga va tafakkuriga ta’sir o‘tkazishi, hozirjavoblik, psixologik bilimlarga ega bo‘lishi kabilardir. O‘qituvchining pedagogik texnikasi qanday ko‘nikma va malaka-lardan iborat ekanligi, pedagogik texnika vositasida o‘qituvchi ta’lim muassasalarida ta’lim- tarbiyaviy faoliyatni zamonaviy talablar asosida qanday tashkil qilishi, o‘quvchilarga tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatishida qan-day ahamiyatga ega ekanligi kabi muammolar hozirgi kungacha dunyo olimlarining diqqatini o‘ziga jalb etib kelmoqda. Hozirgi kunda pedagogik texnika tushunchasi ikkita guruhga bo‘lib o‘rganiladi. Birinchi guruh komponentlari o‘qituvchining shaxsiy axloqiy fazilatlari va xulqi bilan bog‘liq bo‘lib, ta’lim–tarbiya jarayonida o‘z–o‘zini boshqarish malakalarida ( refleksiya) namoyon bo‘ladi: ta’lim-tarbiya jarayonida o‘z xatti-harakatlarini boshqarishi, (mimika, pantomimika); ta’lim-tarbiya jarayonida o‘z hissiyotini va kayfiyatini jilovlay oli-shi va turli nojo‘ya ta’sirlarga berilmaslik; mukammal ijtimoiy perseptiv qobiliyatlarga (diqqat, kuzatuvchanlik, xayol) egaligi; nutq texnikasini (nafas olish, ovozni boshqarish, nutq tempi) bilishi va o‘z o‘rnida qo‘llay olishi.
Pedagogik texnikaning ikkinchi guruh komponentlari o‘qituvchining shaxs va jamoaga ta’sir ko‘rsatish malakalari bilan bog‘liq bo‘lib, bu guruh ta’lim-tarbiya jarayonining texnologik tomonini qamrab oladi: o‘qituvchining didaktik, tashkilotchilik, konstruktiv, kommunikativ qobiliyatlari; ma’lum bir reja asosida o‘z oldiga qo‘yilgan talablarning bajarilishini nazorat qilishi; ta’lim muassasasida va o‘quvchilar jamoasida ta’lim-tarbiya bilan bog‘liq bo‘lgan ijodiy faoliyatni tashkil eta olishi; o‘quvchilar bilan pedagogik muloqot jarayonini bir muvozanatda saqlab boshqara olishi. O‘qituvchining tarbiyalanuvchi obyektlar oldida o‘z harakatlarini boshqarishida aktyorlik san’atiga xos bo‘lgan xususiyatlari, ya’ni mimik va pantomimik qobiliyatlari muhim rol o‘ynaydi. Aktyor bir obrazni ma’lum bir muddatda tayyorlab, bir yoki bir necha marotaba bir xil ko‘ri-nishda sahnada namoyish etsa, o‘qituvchi butun o‘quv yili davomida, har bir darsda yangi mavzuni o‘tilgan mavzular bilan bog‘lab, zamonaviy innovatsion usullar vositasida o‘quvchilar ongiga etkazish uchun chuqur tayyorgarlik ko‘radi, sinf jamoasidagi o‘ziga xos pedagogik va psixo-logik muhitni, har bir o‘quvchining shaxsiy xususiyatlarini e’tiborga olib pedagogik faoliyat ko‘rsatishga majbur. Bunday ulkan mas’uliyatni yuqori saviyada bajarish uchun o‘qituvchidan yuksak pedagogik texnik tayyorgarlikka ega bo‘lish talab etiladi. Hozirgi zamon o‘qituvchisi pedagogik mahorat tizimida pedagogik texnikaning rolini beqiyos deb biladi. Chunki u o‘qituvchiga o‘z gavda-sini tuta bilishi (mimika, pantomimika), his-tuyg‘ularini (emotsiyasini) boshqara olishi, ishtiyoq, qobiliyatlar, nutq texnikasini egallashi va ularni o‘quv faoliyatida, o‘qishdan tashqari ta’lim va tarbiyaviy faoliyatlar jarayonida qo‘llash yo‘llarini tushuntiradi. Demak, pedagogik texnika o‘qituvchi kasbiy faoliyatida shunday kasbiy va shaxsiy malakalar yig‘indisiki, u o‘qituvchining pedagogik faoliyatiga ta’sir
ko‘rsatishi, ta’lim-tarbiya jarayonini tashkil qilish va boshqarish ishlarida asosiy yo‘l ko‘rsatuvchi bo‘lib xizmat qiladi. Ilg‘or va novator o‘qituvchilarning texnik mahorati pedagogik faoli-yat olib borishlarida, mimik va pantomimik harakatlarida, ovozini idora qila olish xususiyatlarida kuzatiladi. Bu shundan dalolat beradiki, o‘qi-tuvchilar pedagogik texnika san’atini mukammal egallaganlar, uning ko‘nikma va malakalarini o‘zlarida aniq shakllantirishgan va turli pedagogik vaziyatlarda qo‘llay olish qobiliyatlariga egadirlar. Pedagogikada o‘qituvchi chuqur hissiyotga berilishini, shaxsiy hayotidagi turli ruhiy vaziyatlar tufayli kayfiyatining o‘zgarib turishini o‘zi qattiq nazorat qilish talab qilinadi. Ushbu nazoratni o‘qituvchining o‘zi boshqarishi lozim. Bu jarayonning ijobiy natijalari o‘qituvchining refleksiv qobiliyatlarida namoyon bo‘ladi. Pedagogik texnikaning yana bir muhim xususiyati pedagogik ta’sir ko‘rsatishdagi o‘qituvchining ma’naviy va estetik qiyofasi. Bu tarbiyala- nuvchilarga yaqqol namoyon bo‘ladigan xususiyatdir. Agar o‘qituvchi ma’naviy qashshoq bo‘lsa, nutqi tartibsiz va muloqotda no‘noq bo‘ladi, didi past, o‘z hissiyotlarini jilovlay olmaydigan qo‘pol bo‘lsa, uning ta’lim-tarbiya berishi haqida gap bo‘lishi mumkin emas. Pedagogik texnikaning sirlarini egallash yo‘llari o‘qituvchi rahbar-ligida olib boriladigan mashg‘ulotlar va mustaqil pedagogik faoliyat jara-yonida shakllanib boradi. Pedagogik texnika sirlarini mukammal egal-lashda va uni takomillashtirishda kasbiy jihatdan o‘qituvchi o‘z – o‘zini doimiy shakllantirib borishi, ya’ni o‘z oldiga qo‘yilgan talablar nuqtai nazaridan mohir o‘quvchi shaxsiy fazilatlarini va kasbiy malakalarini shakllantirishga qaratilgan faoliyati muhim rol o‘ynaydi. 2. Pedagogik texnika xususiyatlari Pedagogik texnikaning muhim xususiyatlaridan biri o‘qituvchining o‘quvchilar bilan bevosita muloqoti jarayonida shakllanadigan kasbiy texnik
ko‘nikma va malakalaridir. Bunda pedagogik texnikaning ko‘nik-ma va malakalari o‘qituvchining pedagogik mahorati bilan aloqadorlikda shakllanib boradi. Rivojlangan pedagogik texnika xususiyatlari o‘qituvchiga o‘quv-chilar bilan muloqot jarayonida zarur so‘z va gap ohangi, qarash, imo-ishorani tez va aniq topish, kutilmagan pedagogik vaziyatlarda bosiqlik va osoyishtalik, aniq fikr yuritish, vaziyatni fikran va tez tahlil qilish kabi qobiliyatlarini namoyish etish bilan ifodalanadi. Pedagogik texnikaning ushbu xususiyatlari o‘qituvchi kasbiy mahoratida aniq ifodalangan indi-vidual shaxsiy shakl oladi, ya’ni o‘qituvchining psixologik–fiziologik xu-susiyatlari asosida uning shaxsiy pedagogik texnikasini tarkib toptiradi. Individual pedagogik texnikaning shakllanishi o‘qituvchining yoshi, jinsi, mijozi, fe’l–atvori, salomatligi, anatomik–fiziologik xususiyatlariga bog‘liq. O‘qituvchilarda individual shaxsiy pedagogik texnika mala-kalarini shakllantirish muammolari ayniqsa psixolog olimlarning tadqiqot markazidan o‘rin olgan. Psixolog olimlar R.Z.Gaynutdinov, M.G.Dav-letshin, S.Jalilova, M.Abdullajonova kabilar o‘qituvchilarning individual kasbiy faoliyatini batafsil o‘rganishib, o‘qituvchining shaxsiy “Mehnat professiogrammasi”ni ishlab chiqdilar. Olimlarning fikrlariga ko‘ra o‘qi-tuvchi professiogrammasi o‘qituvchilarga qo‘yiladigan maxsus talablarni o‘z ichiga oladi hamda har bir fan o‘qituvchisining alohida ixtisoslashgan xarakteristikasini belgilab beradi. Jumladan, ular ta’lim muassasalarida pedagogik faoliyat olib boradigan “O‘qituvchi-murabbiy professiog-rammasi”da quyidagi hislatlar, ya’ni “Pedagogik texnika” malakalari mujassamlashgan bo‘lishini ta’kidlaydilar: 1) O‘qituvchining shaxsiy hislatlari: bolalarni sevishi, kamtarligi, dilkashligi, mehnatsevarligi. 2) Kasbiga xos bilimlari: ta’lim va tarbiya jarayoni mohiyatini bili-shi, pedagogik va psixologik bilim asoslarini egallashi, o‘quvchilarning yosh xususiyatlariga asosan psixologik imkoniyatlarini anglashi, tarbi-yaviy ta’sir etishning samarali usullaridan oqilona foydalana olishi, ota-onalar va jamoatchilik bilan olib boriladigan faoliyat mazmunini puxta bilishi.