QADIMGI XITOY HARBIY SANATI -
![QADIMGI XITOY HARBIY SANATI
REJA
1 KIRISH
-Qadimgi Xitoyda harbiy san’atning vujudga kelishi
-Shan-in davrida harbiy soha
2 ASOSIY QISM
-CHjou davrida harbiy sohani rivojlanishi
-Sin va Xan davrida Xitoy armiyasi
-San-Szi ‘’Urush san’ati
3 XULOSA
-Xitoy armiyasida razvetka hizmati.
Xitoy tarixchilari mamlakat tarixini Xitoyda hukmronlik qilgan sulolalar bo’yicha
bo'ladilar: Shan-In sulolasi mil. aw. 1562-1027-yillar. Chjou sulolasi mil. aw.
1027-256-yillar. Sin sulolasi mil. aw. 221-207-yillar. Xan sulolasi mil. aw. 202-
220-yillar.
Qadimgi Xitoyda ilk davlat mil. aw. II ming yillikning o'rtalarida shakllandi.
Xitoyning uch daryosi: Xuanxe, Yanszi va Sisyan g'arbdan sharqqa qarab oqib,
keng tekislikni sug‘oradi. Xuanxe daryosining o‘rta oqimi vodiysida. In qabilalari
mil. aw. II ming yillikda yashab, ovchilik va chorvachilik, dehqonchilik bilan
shug‘ullandi. Inlar Xitoyda ilk davlatni tashkil qildilar. Bu davlat Shan-In davlati
deb nom oldi. Shan In sulolasi mil. aw. 1562-1027-yillarda hukm surgan Xitoyning
ilk sulolasi edi. Bu davrda fil suyaklaridagi yozuv yaylovlar uchun inlar g‘arbda
tSyan va Tu qabilalari bilan urushganlari to‘g‘risida ma’lumot beradi. Qabila
boshida oqsoqol Van turgan. Van harbiy to‘qnashuvlarda qabilaning ko' ngilli
qismlariga boshchilik qildi. Vanning hokimiyati kuchayib, keyinchalik u tolaqonli
hokim – podshoga aylandi.
Ilk qadimgi Xitoy davlatida In podsholigida qo’shin piyodalarga otliqlarga
jangovar aravalarga bo’lingan. Qo’shinning soni o’sha vaqtlarda 5000
kishidan oshmagan otliq otriyatlar odatda 300 kishidan tashkil topgan
jangchilarning asosiy quroli kamon bolgan undan tashqari jangchilar
jangovor boltalar oyboltalar qilichlar nayzalar va drotiklar bilan
qurollangan. Jangchilar qalqonlar va bronzadan yasalgan dubulg’alarga
ega bolgan. Jangovar tartib piyodalardan otliqlardan jang aravalaridan
iborat bo’lgan.
Xitoy qo’shini bu davirda jangovar aravalar va otliqlardan tashkil
topgan. ‘’ Jangovor aravalar va otliqlar armiyaning qudrati 10 ta jangovor
arava dushmaning 1000 jangchisini yanchib tashlaydi 100 otliq 1000
kishini quvg’in qiladi ‘’- deb yozilgan edi o’gitlarning birida.](/data/documents/c565561c-10ca-4ca0-a5cc-eeccc3af85ac/page_1.png)
![Mill. av 5 asrgacha Xitoy armiyasining asosiy kuchi jangovor aravalar
bo’lgan. Jangovor aravalar ikki turga bo’lingan ikkita ot keyinchalik
to’rta ot qo’shilgan aravalar hamda transport aravalar yaratildi 12 ta
hachir qo’shilgan aravalar yaratilib ular nafaqat harbiy yuklarni tashib
yurish uchun balki mudofa inshoatlarini qurish uchun ham ishlatilgan
har bir jangovor arava bilan 75 jangchi harakatlangan avangart arargard
markaz. Otliqlarda qo’shin tashkil etish o’nlik tizimga asoslanadi beshlik
quyi bo’linma o’nlik 100 va 200 otliq bo’linmalar bo’lgan. Qadimgi
Xitoyda qo’shin boshqarish tizimi ham ishlab chiqilgan edi bo’limlarni
tovushlar bilan barabanlar bonglar bayroqlar va belgilar bilan
boshqargan. Xitoyliklar aloqa hizmatini tashkil etishga katta etibor
berganlar. Buyuk Xitoy devori bo’ylab bir- biridan 4 kilometr uzoqlikda
kuzatuv po’stlari joylashgan. Har bir po’stning yaqinida quruq shox-
shabbalar bo’lib ular dushmanning yaqinlashishi bilan yoqilgan.
Yaqinlashib kelayotgan dushman soni to’g’risida malumot yorug’lik
signallari shartli takrorlash yo’li bilan yetkazilgan. Signallar sifatida
raketalar petardalar keng qollanilgan. Har bir post qabul qilgan signalni
keying postga yetkazishga majbur bo’lgan mill av 3 asrda xitoyliklar
po’rixni kashf qildilar lekin harbiy maqsadlarda undan 14 asrgacha
foydalanilmadi.
Yaxshi qurollangan harbiy qism Van hokimiyatini kuchayishiga
yordam berdi. Armiyaning asosini jamochi dehqonlardan rekrut tarkibida
tartibida olinadigan piyodalardan iborat bo’lgan jangchilarning eng asosiy
quroli o’q- yoy edi Shan-in armiyasi 3000 dan 5000 kishigacha bo’lgan
harbiy qism tashkil etgan. Bazi manbalarga ko’ra janga saf tortishda
muoyyan qoidalar joriy etilgan. Shan-in xududidagi qazishmalarda jang
aravalarini bezash uchun bronzadan ishlangan 400 ga yaqin zeb- ziynat
asboblari va otlar suyaklari topilgan. Faqat zadagonlar jang aravalariga
ega bo’lib jang aravalari 5000 kishigacha bo’lgan otliqlar 300 kishini
tashkil etgan. Qadimgi Xitoy yozma tarixiy manbasi ‘’Qo’shiqlar
kiyobi’’ da jang sahnalari obrizli qilib tasvirlangan.
Askarlar kamon, nayza va 0,9-1,8 metrli tayoqqa o'rnatilgan tiglialebardaga
o'xshash ≪ ko’ ≫ deb atalgan, jangda qalqon bilan birga ishlatiladigan qurollar bilan
qurollangan. Davlat ishlarida podshoning maslahatchilari bolgan ≪ Uch
oqsoqobning ikkinchisi ≪ otlar boshligl ≫ ( ≪ podsho mulklari armiyasi boshligl ≫ )
≪ qo‘zg‘olonchilarni tinchlantirib turishi ≫ lozim bolgan. Bu amaldor harbiy
mahkamani boshqarib, butun davlatning harbiyidora ishlarini yolga qo“ygan. U
harbiy xizmatga yangi askarlar to‘plagan, harbiy talim-tarbiyaga rahbarlik qilgan,
harbiy inspeksiyaga boshchilik qilgan va armiyaning ta’minot ishlarini boshqarib](/data/documents/c565561c-10ca-4ca0-a5cc-eeccc3af85ac/page_2.png)
![turgan. Shu bilan birga u armiyaga bosh bolib, urush vaqtida unga qo'mondonlik
qilgan.
Xitoyda CHjou sulolasi mill av 1027- 256- yillarda mamlakatni
boshqargan. Harbiy soxaga chjouliklar katta e’tibor berdilar. Podsho harbiy
hizmatlari uchun o’z xizmatchilarini rag’batlantirgan. Davlat hokimiyati
harbiy hizmatdagilarni moddiy rag’batlantirish siyosatini olib borgan.
CHjou davri bronza ko’zala rida shunday yozuv mavjud – ‘’ Bunda harbiy
hizmatlaring uchun o’q-yoy, 5 qul oilasi va 10 ulush yer hadya qilaman.’’
CHjou davlati davrida 100 ming kishilik kuchli armiya shakillantirilgan.
Qo’shin dehqon jamosi hisobiga toldirilgan. Urush vaqtida volis 75 askar,
bir jang aravasi 4 ta ot va 16 eshak bergan. Yozma manbalarda otliqlar
haqida shunday fikrlar mavjud- ‘’Otliqlar- bu armiya razvetkasi , u
yengilgan armiyani taqib qiladi, unga ozuqa olib kelish yo’lini to’sadi ,
uning ilg’or qisimlarini to’zg’itadi’’.
Sao Guy shunday takidlaydi ‘’Axir urush – bu jasorat. Birinchi
do’mbira jasoratni ko’taradi, ikkinchisi bilan u pasayadi, uchunchisi bilan
tugaydi. Dushmanda jasorat so’nadi. Biz esa to’la jasoratda edik, shu
sababli g’alabaga erishdik. Katta davlat bilan urshib uning bor kuchini
bilish qiyin, men ularga qaradim ularning aravalari chalkashib ketgan edi
ularning bayrog’ga qaradim u yiqilgan edi shunda biz quvishga tushdik
va ular zaiflashdi biz g’alaba qozondik’’.
Xitoy tarixida mil. aw. VIII-V asrlarda rasman Chjou sulolasiga bo“ysungan,
amalda esa o'nga yaqin mustaqil davlat mavjud bolgan. Mil. aw. V-III asrlar
Chjango ( ≪ Urishayotgan podsholiklar ≫ ) davri deb atalib, bu davrda Chjou davlati
yemiriladi va o'zaro urushlar kuchayadi. Hozirgi Shandun viloyati hududida o‘sha
vaqtda mavjud bolgan mil. aw. VII asming birinchi yarmidagi Lu va Si davlatlari
o'rtasidagi urushlar misolida qadimgi Xitoy harbiy san’atining o'ziga xos
xususiyatlari to‘g‘risida tasawur hosil qilish mumkin. Si davlati harbiy ustunlikka
erishib, Lu davlatiga hujum qiladi. Lu hukmdori o‘z yaqinlaridan biri Sao Guy
maslahati bilan dushman kuchlari toliqib qolgan paytda jangga kiradi. Bu mudofaa
urushida Lu hukmdori dushmanning kuchli, ko‘p sonli armiyasiga qarshi urushda
xalqqa suyanib ish koVadi. Chanshao yonidagi jangda Sao Guy Lu hukmdorini
dushman armiyasiga qarshi bevaqt hujumdan saqlab qoladi. Si hukmdori o'zining
tola g‘alabasiga ishonib, Lu armiyasiga uch marta hujum qiladi, lekin bu
hujumlarning barchasi qaytariladi. Si armiyasi o'zining bor kuchini sarflab bolib,
charchab qolganda Lu armiyasi kuchli qarshi hujumga o'tib, dushmanni batamom
mag’lub qiladi.
Xitoyning eng kuchli raqibi Mo‘gulistondagi xunnlar davlati edi. Xunnlar
armiyasining asosi tezkor harakat qiladigan otliqlar qismi bolgan. Ular Xitoyning
shimoliy hududlariga muntazam bostirib kirganlar. Xitoy xunnlaming hujumini](/data/documents/c565561c-10ca-4ca0-a5cc-eeccc3af85ac/page_3.png)
![qaytarishdan ojiz edi. Tezkor harakat qiladigan otliq xunnlami Xitoy piyodalari
ta’qib qilishdan ojiz edi, bu vaqtda Xitoy armiyasida otliq qismlari juda o‘z bolib,
bu otliqlar jang san’atida xunnlarga teng kela olmaganlar. Bundan tashqari,
xunnlar yuqori harbiy mahoratga ega bolgan otliq jangchi bolib, ular uchun urush
kundalik xavf-xataming bir ko'rinishi bolgan. Xunnlar jang taktikasi va
strategiyasini yaxshi o'zlashtirgan bolib, dushman zarbasini qabul qilmay tez
chekinish taktikasini qollaganlar. Xitoy armiyasi xunnlarni uzoq ta’qib qilish
imkoniyatidan mahrum edilar. Mongoliyaga chekingan xunnlar o‘z oziq-ovqat
zaxirasidan uzoqlashgan Xitoy armiyasi uchun yengilmas kuch edi.
Ko'chmanchilar bilan kurashda Xitoy otliq qismdan unumli foydalanishga harakat
qilib, otliq qismlar soni ko'paytirilgan. Ammo Xitoy otliq qismlari kamonda bexato
nishonga urishda va otda tezkor yurishda xunnlarga teng kela olmas edilar. Armiya
ta’minoti qiyinchilik bilan amalga oshirilgan. Xunnlar bilan urushda armiya
ta’minoti Xitoyning o‘zidan asosan suv yoli orqali amalga oshiriladi. Ayniqsa, ot
va eshaklar, qoramol uchun yem-xashak tashish qiyinchilik tug'dirgan. Xachirlar
transport vositasi edi, lekin ularga bu muammo edi. Mo‘g\iliston, Sharqiy
Turkistonning iqlim sharoitlari harbiy kompaniyaning davomiyligini bir yilda 100
kun bilan chekladi. Mil. aw. Ill asr oxiridan Xitoyda hukmron bolgan Xan sulolasi
mil. aw. II asr o'rtalarida xunnlar bilan sulh tuzishga erishdi. Bu tinchlik mil. aw.
135-yilgacha davom etdi va xitoyliklar bu davrdan hal qiluvchi jangga tayyorgarlik
uchun foydalandilar. U Di hukmronligi davrida (mil. aw. 147-87-yillar) xitoyliklar
xunnlarga qarshi zarba berishning aniq rejasini tuzdilar. Xunnlarning armiyasi
harakatchan bolgani uchun ularga pistirma qurish, xunnlarni tuzoqqa tushirib va
qurshab yo‘q qilishga qaror qilindi. Bu vazifani bajarish uchun katta armiya
tuzilib, chegara yaqinidagi Ma-cheng shahari yonida to'plandi. Xunnlarga elchi
sifatida bir savdogar jo ‘natilib, xunnlarning asosiy kuchlarini Ма -Cheng shahariga
kelish taklif qilindi. Xunn hukmdori (Shanyuy) bu taklifni qabul qilib, alo
kamonchi otliqlardan iborat katta armiya bilan Ма -Cheng shahri tomon yurdi.
Xunnlar ≪ Buyuk devor ≫ dan tinch o‘tib, shahargacha 50 km qolganda nimadandir
shubhalanib orqaga qaytdilar. Ular Xitoy devori minoralaridan biridagi
qo‘riqchilarni qo‘lga oldilar va qo'riqchilar boshliglni Xitoy armiyasi
qo‘mondonligi rejasini aytishga majbur qildilar. Shundan so‘ng ular ichki
Mo’g’ulistonga jadal chekindilar. Ularni ta’qib qilish foyda bermadi. Natijada,
xunnlarning bosqini yanada kuchaydi. Xitoy imperatori armiya boshligl
lavozimiga qobiliyatli harbiy sarkarda Vey-Tsingni tayinladi. Vey-Tsing xunnlarni
qurshab olib, yo‘q qilish rejasini tuzdi. 0 ‘zlarining uzluksiz g'alabalaridan mast
bolgan xunnlar ehtiyotkorlikni unutdilar. Vey Tsing bundan foydalanib,
xunnlarning katta armiyasini qurshovga oldi. Ammo xunn armiyasining asosiy
qismi qurshovni yorib o‘tdi. Xitoyliklar qolida xunnlarning qarorgohi, ayollar,
bolalar va 15 ming asirlar qoldi. Bir necha oydan keyin xitoyliklar katta g'alabaga
erishdilar. Shundan so‘ng xitoyliklar xunnlarning hududlariga katta armiya
yubordi. Xunnlar bir necha janglardan so‘ng ichki Mo’g’ulistondan siqib
chiqarildi.](/data/documents/c565561c-10ca-4ca0-a5cc-eeccc3af85ac/page_4.png)
![Sin va Xan sulolasi davrida Xitoy armiyasida jang vaqtida
shakillangan jangovor joylashuv tartibiga ega bolgan. Markazda jang
aravalari joylashgan , oldinda va qanotlarda piyodalar orqada esa shunday
tartibda transport aravalari turgan . Xitoy yaxshi jihozlangan harbiy dengiz
flotiga ega bo’lgan.
1 Sarkarda – bu aql, insonparvarlik, jasurlik,
qattiqqo’llilik Qonun – bu harbiy saf qo’mondonlik va
ta’minot.
Qadimgi Xitoyda harbiy san’ at bo’yicha nazariy asarlar yaratildi
Qadimgi Xitoyda urush san’ati nazoratchilari tomonidan harbiy san’at
nazariyasiga tegishli 7 traktat tuzildi. Ulardan eng qadimgilari sarkarda
Sun- Szi mill av 4 asr boshlarida yozilgan traktlar hisoblanadi. Sun – Szi
Heluinning iltimosiga ko’ra bu asarni yozdi. Sun- Szi trakti Xitoy harbiy
san’atini mazmunini va eng muhum tamoyillarni ochib berdi . Sun-Szi
‘’Harbiy san’at to’grisida’’gi traktida o’zining jangovor tajribasini
umumlashtirdi va asarni 13 bobga ajratdi. Urush bu davlat uchun ulug’
ish, bu hayot va o’lim asosi bu hayot va o’limga yo’l. Urushni
g’olibona olib borish uchun vaqt hisob - kitobi va geografiyani bilish
zarur. Lashkarboshi - Urushni tushunadigan lashkarboshi davlat
hafsizligining xo’jayini, xalq taqdirining egasi. Oliy qo’mondonning bilimi
uning raqibini baholay bilishi, g’alabani tashkil eta olishi joy va masofa
mohiyatini hisobga olishda deb ko’rsariladi lashkarboshining bu bilimidan
urushning yutug’i belgilanadi. Sin- Szi fikricha raqibni va o’z armiyasini
bilish hal qiluvchi ahamiyatga ega agar raqibni bilsang, o’z
armiyangni bilsang yuz marta jang qilsang ham hech qanday xavf – xatar
bo’lmaydi doim g’alaba qozonasan agar dushmani bilmasang bir
martta g’alaba qozonasan, ikkinchi marta mag’lub bo’lasan. Askarlar
hech qachon lashkarboshining reja va niyatlaridan xabardar bo’lishi
kerak emas. Askarning urushda faol ishtirokini taminlash uchun
unga o’ljani bir qismini berish kerak askar faqat buyruqqa
boysunish kerak.
San – Szi urush g’olibona va qisqa bo’lishi kerak deb takidlaydi.
Uzoq davom etadigan urish kuch va moddiy resurslarni tugallaydi.
Hokimiyatni zaiflashtiradi. Mahaliy hokimlarning markaziy hokimiyatga
qarshi isyon ko’tarishiga imkon yaratadi. Qisqa muddatli urush u
yaxshi olib borilmagan bo’lsa-da muvafaqiyatli bo’ladi. Uzuq davom
etgan urush yuqori san’at bilan olib borilsa-da urishning uzoq
davom etishi g’alabaga olib kelmaydi.](/data/documents/c565561c-10ca-4ca0-a5cc-eeccc3af85ac/page_5.png)
![1 Sun – Sizi urush sa’nati asaridan 116 - bet
Uzoq davom etadigan urush hech qachon davlat uchun foydali
bo’lmaydi ‘’ Urush g’alabani yoqtiradi lekin davomiylikni emas ‘’
Sun-Szi urush qilmasdan belgilangan maqsadga nozik siyosat
bilan erishish mumkun deb hisoblaydi. ‘’ ….Kim urush olib borishni
bilsa begona armiyani yengadi. Urush qilmasdan qamal qilmasdan
boshqalarning qal’asini oladi; o’z armiyasini uzoq ushlamay begona
davlatni yengadi’’ Sarkarda jangchilarni uzoq erkalab hurmat bilan
muloqotda bo’lsa - demak u ommaning ishonchini yo’qotgan, agar u
qo’shinni tez- tez mukofotlasa demak qo’shin qiyin ahvolda, u
qo’shinni tez- tez jazolasa demak intizomi tushib ketgan .
Qachonki u qattiqqo’l bo’lsa ustiga - ustak ommadan qo’rqsa
bu harbiy sanatni tushunmaslikning yuqori darajasidir. U yana
quydagilarni takidlardi ; U sarkarda ro’liga katta e’tibor beradi u
o’z turkumlarining 10 bobida ‘’Qachonki sarkarda dushmanni
baholashga ojiz bo’lsa , qachonki u o’zining kam sonli kuchlari
bilan dushmanning ko’p sonli kuchiga hujum qilsa qachonki
qo’shin tarkibida zarbdor otriyat bo’lmasa – demak qo’shinning jang
maydonini tashlab qochishi muqarrardir.
Bu olti qoida mag’lubiyat haqidagi o’gitdir.
‘’Sarkardaning asosiy majburiyati - bu majburiyatni mukammal
bilishdir.’’- deb yozadi. U bu asarda sarkardaning shahsiy sifatlarini
ko’rsatib o’tadi.
1 Qachonki sarkarda hujum qilayotib shuhrat ortidan quvmasa ;
2 CHekina turib uyatdan qo’rqmasa ;
3 Qachonki u faqat xalqi haqida o’ylasa
4 Hamda hukumdorning himoyasi haqida o’ylasa
5 Bunday sarkarda - mamlakat uchun javohirdir.
‘’ Jangchilarga o’z bolalaringa qaragandek qarasang ular bilan hatto eng
chuqur darralarga ham kirib borishing mumkun . Jangchilarga o’z
suyukli o’g’llaringa qaragandek qarasang ular bilan hatto o’limga
ham borishing mumkun .
‘’ Ularga sahovatli bo’lsang sen ularni boshqara olmaysan ; Agar ularni
sevsang ularga buyruq berolmaysan; Tartibsizlik yuzaga kelsa sen
tartib o’rnata olmasang bu holda ular – o’zboshimcha o’g’illarga
o’xshab qoladi; ulardan foydalanisning imkoni bo’lmaydi.](/data/documents/c565561c-10ca-4ca0-a5cc-eeccc3af85ac/page_6.png)
![Sun – Szi joyni baholashga ham e’tibor qaratdi. Joyni u olti
turga bo’ladi;
1 O’tish uchun qulay
2 Qiyyalik
3 Baland – pastlik
4 Tog’lik
5 Vodiy
6 Uzoq joyli
‘’ To’satdan zarba berish va teskorlikni qo’llash kerak, urushda eng
asosiysi tezlik u dushman yetib borib ulgurmagan joylarni bosib
ol, uning xayoliga ham kelmagan yo’llarda harakatlan , dushman
kutmagan joylardan hujum qil ‘’. Shundagini g’alaba qozonasan
Urush olib borishdan oldin hukumdor va general quydagi 5
narsani bilish kerak.
1 ‘’ Yo’l’’ ni yani jamiyatning holatini odamlarning jamiyatga bo’lgan
munosabatini va mumkun bo’lgan harbiy harakatingizni baholashingiz
kerak.
2 ‘’Jannat urshayotgan odam ega bo’lishi mumkun bo’lgan vaqt.
3 ‘’ Yer’’- bu urush olib boriladigan hudud mavsum obu- havo
sharoiti
4 ''Liderning " o'zi. Armiyaning boshlig'i qanchalik qobiliyatli ekanligini u
holis va oqilona siyosat olib boroladimi- yo'qmi deb tushuniladi.
5 "Qonun"Bunga to'g'ridan- to'g'ri armiya bilan bog'liq barcha narsalar
kirgan. Askarning tayyorgarligi taminot qurol-yaroqlar kirgan.
2 "Qo'mondon nafaqat dushmanning mumkun bo’lgan taktik harakatlarni
bashorat qiladi olishi balki urush olib beradigan zararlar va mumkun
bo’lgan daromadlarni ham hisoblab chiqishi kerak Armiyaning ehtiyojini
hisobga oladigan batafsil hisob - kitoblarsiz urush boshlash mumkun emas
shu bilan birga istedodli harbiy rahbar askarlarni ochilgan kasallikdan
qutqaradi."
General harbiy harakatlarni boshlashda shoshilmasligi kerak. Jang bu - eng
so'ngi urush quroli. Janga o'tishdan oldin diplomatya poraxo'rlik qo'rqitish
dizinfarmatsiya va josuslikni sinab ko'rish kerak. Urush g'alaba bilan
yakunlanishi uchun jang maydonidagi har bir kishi oddiy askardan tartib
hokimgacha umumiy maqsadga imtilish kerak. General jang maydoniga](/data/documents/c565561c-10ca-4ca0-a5cc-eeccc3af85ac/page_7.png)
![birinchi bo'lib kelishi kerak. Qo’mondonning hududni o'rganish yanada
qulayroq pazitsiyalarni egalashi istehkomlar qurish va askarlarga dam berish
uchun vaqti bo'lishi kerak. Ba'zi qo'mondonlar haddan tashqari
ehtiyotsizlik bilan jang maydonida o'zlarini tutishadi. Bazilari qo'rqoq
natijada asr olinadi . Ba'zi generallar o'z askarlarga nisbatan o'ta qattiqqo’l
bo’lsa bazilari esa ularga nisbatan yumshoq ikkala holatda ham armiya
o'z qo'mondoniga itoat qilishni to'xtatadi. Bosh qo'mondonning haddan
tashqari ehtirosi ham halokatlidir. Kamandirlar o'zlarining boshliqlariga
bo'ysunmasalar va mustaqil janga kirsalar qo'shin tarqalib ketadi. "
Sarkarda jangchilar bilan uzoq erkalab hurmat bilan muloqotda bo’lsa -
demak qo'shin qiyin ahvolda.
2 Sun-Szi " Urush san’ati " asari 300- bet.
U qo’shinni tez - tez jazolasa demak intizomi tushib ketgan. Qachonki u
qattiqqo’l bo’lsa ustiga ustak ommadan qo’rqsa bu harbiy san’ atni
tushunmaslikning yuqori darajasidir.
Sun-Szining urush haqidagi qarashlari.
1 Urush har doim yo’qotishdir. SHuning uchun har qanday mojoroni
avvalo diplamatik yo’l bilan hal qilish kerak.
2 SHoshilish va his- tuyg’ular o’limning eng yaxshi yo’lidir. Harbiy rahbar
o’zini tutishi va faqat aqilga tayanish kerak.
3 Qo’mondonning asosiy vazifasi dushmanni nazorat qilishdir.
4 Urushdagi asosiy narsa omad emas balki malumotga ega bo’lishdir.
5 Janga tayyor armiya bu armiya bo’lib unda akarlar zarur narsalar bilan
taminlanadi, maqsadlarini aniq biladi qo’mondonlariga qat’iy bo’ysunadi.
Umuman Sun- Szining ‘’Urush san’ ati ‘’ asarida qadimgi Xitoy harbiy
san’atining holati haqida to’liq va yoritilgan. Sun-Szi hizmatlari shundan
iboratki u birinchi bo’lib jangovor harakat usullarini nazariy ifodalab
berishga harakat qildi. Bu harbiy jang harakat usullaridan dushmanni tor-
mor etishda foydalanilgan. Sun –Szi urush harakatlari shakillari masalasiga
alohida to’xtatiladi uruh harakatlaring asosiy shakillari- bu mudofaa va
hujum deb hisobladi va ularga turli sifatlarni berdi. ‘’Yengilmaslik bu
mudofaa, g’alaba qilish imkoniyati – bu hujum . Qachonki mudofaa
qilishga to’g’ri kelsa demak demak nimadadir kamchilik bor. Hujum
qilinsa demak barchasi mo’l- ko’l. Kimki yaxshi mudofaada bo’lsa
jahannamning chuqurligida yashirinadi. Kim yaxshi hujum qilsa samoning
balandligida harakat qiladi. Hujum qilish shu bilan ishg’ol etish ehtimoli
bu qachonki u dushman mudofaa qilmagan joyga hujum qilish demakdir.](/data/documents/c565561c-10ca-4ca0-a5cc-eeccc3af85ac/page_8.png)
![Mudofaa qilish shu bilan birga ushlab turish ehtimoli – hujum qila
olmaydigan joy. Kim mudofaa qilishni bilsa raqib qayerda unga hujum
qilishni bilmaydi u raqib taqdirining hukumdori bo’lishi mumkun.
3 Dastlab Xitoyda harbiy razvetja utlaqo yo’q edi, dushman
to’g’risidagi malumotlar keng uyushtirilgan ayg’oqchilar orqali tarmog’I
orqali amalga oshirilgan. SHu maqsadda dushman qarorgohiga
muzokoralar olib borish bahonasida elchilar jo’natilib ularning vazifasiga
dushman mamlakat tog’risida malumot yig’ish ham kirgan. Asirlardan
turli malumotlar olingan. Ammo bularning hammasi harbiy razvetkaning
o’rnini bosolmas armiya tez – tez kutulmagn hujumlarga duch kelgan.
Xitoyda ayg’oqchilar faoliyati haqida haqida malumot beradi. Qadimda
ko’p hollarda ayg’oqcilar sifatida sovdogarlar sayyohlar ham yuborilgan
‘’ Bir – biridan bir necha yil himoyalanadi g’alaba esa bir kunda hal
bo’ladi’’ SHu sababli hamma narani oldindan bilish kerak. Kelajak
to’g’risidagi bilimni ilohlar va devorlardan olib bo’lmaydi, raqib
to’g’risidagi bilimlarni faqat odamlardan ayg’oqchilardan olish mumkun .
Ayg’oqchilardan foydalanish – urushda eng muhumi, bu armiya tayanib
harakat qiladigan tayanch ayg’oqchilar armiya uchun favqulotda muhum
shu sababli ularni boshqarishdan ko’ra yaxshi rag’batlantirish lozim
bo’ladi. Ularning ishini mutloqo mahfiy saqlash kerak. Ayg’oqchilar
ustidan rahbarlik qilish uchun zamonaviy bilimga ega bo’lib
insonparvarlik va adolat o’ta sinchkovlik ayyorlik va ehtiyotkorlikka ega
bo’lish kerak.
Ayg'oqchilar besh ko'rinishda boladi: mahalliy, ichki, qaytib keladigan o’lim va
hayot ayg‘oqchilari, ularning faoliyat
uslubi - yechib bolmaydigan sir. Mahalliy ayg'oqchilar - dushman mamlakatning
mahalliy aholisi ichidan, ichki - uning amaldorlari dushmanlarning bizga
yuboradigan ayg'oqchilari, agar qarshi ayg'oqchilar raqibga yolg'on malumotlar
bersa, bu ayg'oqchilar
olim ayg'oqchilar; malumotlar bilan qaytadigan ayg'oqchilar – bu hayot
ayg'oqchilari. Urush harakatini boshlashdan oldin ayg'oqchilar orqali dushman
to'g'risida batafsil malumotlar olish lozim, jumladan, dushmanning harbiy
boshliqlari, qo'riqchilar
boshlig'i va qo'riqchi askarlar to'g'risida malumotlar. Keyin ayg'oqchilar yordami
bilan raqibni adashtirish kerak. Bularning barchasi yutuqni ta’minlaydi.
Qadimda razvetka tizimi yaxshi yo’lga qo’yilgan bo’lib asosan razvetka
davrida ayg’oqchilar olib kelgan malumotkar ko’p hollarda urush taqdirini
belgilab bergan. Shu tufayli ayg’oqchilar ishiga javobgarlik va masuliyat katta
bo’lgan. Ayg’oqchilar olgan malumotlar juda aniq bolishi kerak bo’lgan.
Ayg’oqchilar har doim dushman mamlakat haqida malumot olish uchun
razvetkaga borganda ularning hayoti ko’p hollarda havf ostida qolgan .](/data/documents/c565561c-10ca-4ca0-a5cc-eeccc3af85ac/page_9.png)
![Davlatlarda ko’p hollarda razvetkaga borgan ayg’oqchililar hayoti o’lim bilan
ham yakunlangan . Barcha davlatlarda ayg’oqchilar harakati mavjud bo’lgan,
ayg’oqchilarga davlat tomonidan katta mablag’lar bilan taqdirlangan.
Ko’plab davlatlarda ayg’oqchilar vafot etsalar ularning oilalari davlat
himoyasiga olingan.
3 Ravshan Rajabov Qadimgi sharq harbiy san’ati 137- bet
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI.
1 Ravshan Rajabov ‘’Qadimgi sharq harbiy san’ati
2 R. Rajabov ‘’ Qadimgi dunyo tarixi’’
3Qadimgi dunyo harbiy san’ati tarixi](/data/documents/c565561c-10ca-4ca0-a5cc-eeccc3af85ac/page_10.png)
QADIMGI XITOY HARBIY SANATI REJA 1 KIRISH -Qadimgi Xitoyda harbiy san’atning vujudga kelishi -Shan-in davrida harbiy soha 2 ASOSIY QISM -CHjou davrida harbiy sohani rivojlanishi -Sin va Xan davrida Xitoy armiyasi -San-Szi ‘’Urush san’ati 3 XULOSA -Xitoy armiyasida razvetka hizmati. Xitoy tarixchilari mamlakat tarixini Xitoyda hukmronlik qilgan sulolalar bo’yicha bo'ladilar: Shan-In sulolasi mil. aw. 1562-1027-yillar. Chjou sulolasi mil. aw. 1027-256-yillar. Sin sulolasi mil. aw. 221-207-yillar. Xan sulolasi mil. aw. 202- 220-yillar. Qadimgi Xitoyda ilk davlat mil. aw. II ming yillikning o'rtalarida shakllandi. Xitoyning uch daryosi: Xuanxe, Yanszi va Sisyan g'arbdan sharqqa qarab oqib, keng tekislikni sug‘oradi. Xuanxe daryosining o‘rta oqimi vodiysida. In qabilalari mil. aw. II ming yillikda yashab, ovchilik va chorvachilik, dehqonchilik bilan shug‘ullandi. Inlar Xitoyda ilk davlatni tashkil qildilar. Bu davlat Shan-In davlati deb nom oldi. Shan In sulolasi mil. aw. 1562-1027-yillarda hukm surgan Xitoyning ilk sulolasi edi. Bu davrda fil suyaklaridagi yozuv yaylovlar uchun inlar g‘arbda tSyan va Tu qabilalari bilan urushganlari to‘g‘risida ma’lumot beradi. Qabila boshida oqsoqol Van turgan. Van harbiy to‘qnashuvlarda qabilaning ko' ngilli qismlariga boshchilik qildi. Vanning hokimiyati kuchayib, keyinchalik u tolaqonli hokim – podshoga aylandi. Ilk qadimgi Xitoy davlatida In podsholigida qo’shin piyodalarga otliqlarga jangovar aravalarga bo’lingan. Qo’shinning soni o’sha vaqtlarda 5000 kishidan oshmagan otliq otriyatlar odatda 300 kishidan tashkil topgan jangchilarning asosiy quroli kamon bolgan undan tashqari jangchilar jangovor boltalar oyboltalar qilichlar nayzalar va drotiklar bilan qurollangan. Jangchilar qalqonlar va bronzadan yasalgan dubulg’alarga ega bolgan. Jangovar tartib piyodalardan otliqlardan jang aravalaridan iborat bo’lgan. Xitoy qo’shini bu davirda jangovar aravalar va otliqlardan tashkil topgan. ‘’ Jangovor aravalar va otliqlar armiyaning qudrati 10 ta jangovor arava dushmaning 1000 jangchisini yanchib tashlaydi 100 otliq 1000 kishini quvg’in qiladi ‘’- deb yozilgan edi o’gitlarning birida.
Mill. av 5 asrgacha Xitoy armiyasining asosiy kuchi jangovor aravalar bo’lgan. Jangovor aravalar ikki turga bo’lingan ikkita ot keyinchalik to’rta ot qo’shilgan aravalar hamda transport aravalar yaratildi 12 ta hachir qo’shilgan aravalar yaratilib ular nafaqat harbiy yuklarni tashib yurish uchun balki mudofa inshoatlarini qurish uchun ham ishlatilgan har bir jangovor arava bilan 75 jangchi harakatlangan avangart arargard markaz. Otliqlarda qo’shin tashkil etish o’nlik tizimga asoslanadi beshlik quyi bo’linma o’nlik 100 va 200 otliq bo’linmalar bo’lgan. Qadimgi Xitoyda qo’shin boshqarish tizimi ham ishlab chiqilgan edi bo’limlarni tovushlar bilan barabanlar bonglar bayroqlar va belgilar bilan boshqargan. Xitoyliklar aloqa hizmatini tashkil etishga katta etibor berganlar. Buyuk Xitoy devori bo’ylab bir- biridan 4 kilometr uzoqlikda kuzatuv po’stlari joylashgan. Har bir po’stning yaqinida quruq shox- shabbalar bo’lib ular dushmanning yaqinlashishi bilan yoqilgan. Yaqinlashib kelayotgan dushman soni to’g’risida malumot yorug’lik signallari shartli takrorlash yo’li bilan yetkazilgan. Signallar sifatida raketalar petardalar keng qollanilgan. Har bir post qabul qilgan signalni keying postga yetkazishga majbur bo’lgan mill av 3 asrda xitoyliklar po’rixni kashf qildilar lekin harbiy maqsadlarda undan 14 asrgacha foydalanilmadi. Yaxshi qurollangan harbiy qism Van hokimiyatini kuchayishiga yordam berdi. Armiyaning asosini jamochi dehqonlardan rekrut tarkibida tartibida olinadigan piyodalardan iborat bo’lgan jangchilarning eng asosiy quroli o’q- yoy edi Shan-in armiyasi 3000 dan 5000 kishigacha bo’lgan harbiy qism tashkil etgan. Bazi manbalarga ko’ra janga saf tortishda muoyyan qoidalar joriy etilgan. Shan-in xududidagi qazishmalarda jang aravalarini bezash uchun bronzadan ishlangan 400 ga yaqin zeb- ziynat asboblari va otlar suyaklari topilgan. Faqat zadagonlar jang aravalariga ega bo’lib jang aravalari 5000 kishigacha bo’lgan otliqlar 300 kishini tashkil etgan. Qadimgi Xitoy yozma tarixiy manbasi ‘’Qo’shiqlar kiyobi’’ da jang sahnalari obrizli qilib tasvirlangan. Askarlar kamon, nayza va 0,9-1,8 metrli tayoqqa o'rnatilgan tiglialebardaga o'xshash ≪ ko’ ≫ deb atalgan, jangda qalqon bilan birga ishlatiladigan qurollar bilan qurollangan. Davlat ishlarida podshoning maslahatchilari bolgan ≪ Uch oqsoqobning ikkinchisi ≪ otlar boshligl ≫ ( ≪ podsho mulklari armiyasi boshligl ≫ ) ≪ qo‘zg‘olonchilarni tinchlantirib turishi ≫ lozim bolgan. Bu amaldor harbiy mahkamani boshqarib, butun davlatning harbiyidora ishlarini yolga qo“ygan. U harbiy xizmatga yangi askarlar to‘plagan, harbiy talim-tarbiyaga rahbarlik qilgan, harbiy inspeksiyaga boshchilik qilgan va armiyaning ta’minot ishlarini boshqarib
turgan. Shu bilan birga u armiyaga bosh bolib, urush vaqtida unga qo'mondonlik qilgan. Xitoyda CHjou sulolasi mill av 1027- 256- yillarda mamlakatni boshqargan. Harbiy soxaga chjouliklar katta e’tibor berdilar. Podsho harbiy hizmatlari uchun o’z xizmatchilarini rag’batlantirgan. Davlat hokimiyati harbiy hizmatdagilarni moddiy rag’batlantirish siyosatini olib borgan. CHjou davri bronza ko’zala rida shunday yozuv mavjud – ‘’ Bunda harbiy hizmatlaring uchun o’q-yoy, 5 qul oilasi va 10 ulush yer hadya qilaman.’’ CHjou davlati davrida 100 ming kishilik kuchli armiya shakillantirilgan. Qo’shin dehqon jamosi hisobiga toldirilgan. Urush vaqtida volis 75 askar, bir jang aravasi 4 ta ot va 16 eshak bergan. Yozma manbalarda otliqlar haqida shunday fikrlar mavjud- ‘’Otliqlar- bu armiya razvetkasi , u yengilgan armiyani taqib qiladi, unga ozuqa olib kelish yo’lini to’sadi , uning ilg’or qisimlarini to’zg’itadi’’. Sao Guy shunday takidlaydi ‘’Axir urush – bu jasorat. Birinchi do’mbira jasoratni ko’taradi, ikkinchisi bilan u pasayadi, uchunchisi bilan tugaydi. Dushmanda jasorat so’nadi. Biz esa to’la jasoratda edik, shu sababli g’alabaga erishdik. Katta davlat bilan urshib uning bor kuchini bilish qiyin, men ularga qaradim ularning aravalari chalkashib ketgan edi ularning bayrog’ga qaradim u yiqilgan edi shunda biz quvishga tushdik va ular zaiflashdi biz g’alaba qozondik’’. Xitoy tarixida mil. aw. VIII-V asrlarda rasman Chjou sulolasiga bo“ysungan, amalda esa o'nga yaqin mustaqil davlat mavjud bolgan. Mil. aw. V-III asrlar Chjango ( ≪ Urishayotgan podsholiklar ≫ ) davri deb atalib, bu davrda Chjou davlati yemiriladi va o'zaro urushlar kuchayadi. Hozirgi Shandun viloyati hududida o‘sha vaqtda mavjud bolgan mil. aw. VII asming birinchi yarmidagi Lu va Si davlatlari o'rtasidagi urushlar misolida qadimgi Xitoy harbiy san’atining o'ziga xos xususiyatlari to‘g‘risida tasawur hosil qilish mumkin. Si davlati harbiy ustunlikka erishib, Lu davlatiga hujum qiladi. Lu hukmdori o‘z yaqinlaridan biri Sao Guy maslahati bilan dushman kuchlari toliqib qolgan paytda jangga kiradi. Bu mudofaa urushida Lu hukmdori dushmanning kuchli, ko‘p sonli armiyasiga qarshi urushda xalqqa suyanib ish koVadi. Chanshao yonidagi jangda Sao Guy Lu hukmdorini dushman armiyasiga qarshi bevaqt hujumdan saqlab qoladi. Si hukmdori o'zining tola g‘alabasiga ishonib, Lu armiyasiga uch marta hujum qiladi, lekin bu hujumlarning barchasi qaytariladi. Si armiyasi o'zining bor kuchini sarflab bolib, charchab qolganda Lu armiyasi kuchli qarshi hujumga o'tib, dushmanni batamom mag’lub qiladi. Xitoyning eng kuchli raqibi Mo‘gulistondagi xunnlar davlati edi. Xunnlar armiyasining asosi tezkor harakat qiladigan otliqlar qismi bolgan. Ular Xitoyning shimoliy hududlariga muntazam bostirib kirganlar. Xitoy xunnlaming hujumini
qaytarishdan ojiz edi. Tezkor harakat qiladigan otliq xunnlami Xitoy piyodalari ta’qib qilishdan ojiz edi, bu vaqtda Xitoy armiyasida otliq qismlari juda o‘z bolib, bu otliqlar jang san’atida xunnlarga teng kela olmaganlar. Bundan tashqari, xunnlar yuqori harbiy mahoratga ega bolgan otliq jangchi bolib, ular uchun urush kundalik xavf-xataming bir ko'rinishi bolgan. Xunnlar jang taktikasi va strategiyasini yaxshi o'zlashtirgan bolib, dushman zarbasini qabul qilmay tez chekinish taktikasini qollaganlar. Xitoy armiyasi xunnlarni uzoq ta’qib qilish imkoniyatidan mahrum edilar. Mongoliyaga chekingan xunnlar o‘z oziq-ovqat zaxirasidan uzoqlashgan Xitoy armiyasi uchun yengilmas kuch edi. Ko'chmanchilar bilan kurashda Xitoy otliq qismdan unumli foydalanishga harakat qilib, otliq qismlar soni ko'paytirilgan. Ammo Xitoy otliq qismlari kamonda bexato nishonga urishda va otda tezkor yurishda xunnlarga teng kela olmas edilar. Armiya ta’minoti qiyinchilik bilan amalga oshirilgan. Xunnlar bilan urushda armiya ta’minoti Xitoyning o‘zidan asosan suv yoli orqali amalga oshiriladi. Ayniqsa, ot va eshaklar, qoramol uchun yem-xashak tashish qiyinchilik tug'dirgan. Xachirlar transport vositasi edi, lekin ularga bu muammo edi. Mo‘g\iliston, Sharqiy Turkistonning iqlim sharoitlari harbiy kompaniyaning davomiyligini bir yilda 100 kun bilan chekladi. Mil. aw. Ill asr oxiridan Xitoyda hukmron bolgan Xan sulolasi mil. aw. II asr o'rtalarida xunnlar bilan sulh tuzishga erishdi. Bu tinchlik mil. aw. 135-yilgacha davom etdi va xitoyliklar bu davrdan hal qiluvchi jangga tayyorgarlik uchun foydalandilar. U Di hukmronligi davrida (mil. aw. 147-87-yillar) xitoyliklar xunnlarga qarshi zarba berishning aniq rejasini tuzdilar. Xunnlarning armiyasi harakatchan bolgani uchun ularga pistirma qurish, xunnlarni tuzoqqa tushirib va qurshab yo‘q qilishga qaror qilindi. Bu vazifani bajarish uchun katta armiya tuzilib, chegara yaqinidagi Ma-cheng shahari yonida to'plandi. Xunnlarga elchi sifatida bir savdogar jo ‘natilib, xunnlarning asosiy kuchlarini Ма -Cheng shahariga kelish taklif qilindi. Xunn hukmdori (Shanyuy) bu taklifni qabul qilib, alo kamonchi otliqlardan iborat katta armiya bilan Ма -Cheng shahri tomon yurdi. Xunnlar ≪ Buyuk devor ≫ dan tinch o‘tib, shahargacha 50 km qolganda nimadandir shubhalanib orqaga qaytdilar. Ular Xitoy devori minoralaridan biridagi qo‘riqchilarni qo‘lga oldilar va qo'riqchilar boshliglni Xitoy armiyasi qo‘mondonligi rejasini aytishga majbur qildilar. Shundan so‘ng ular ichki Mo’g’ulistonga jadal chekindilar. Ularni ta’qib qilish foyda bermadi. Natijada, xunnlarning bosqini yanada kuchaydi. Xitoy imperatori armiya boshligl lavozimiga qobiliyatli harbiy sarkarda Vey-Tsingni tayinladi. Vey-Tsing xunnlarni qurshab olib, yo‘q qilish rejasini tuzdi. 0 ‘zlarining uzluksiz g'alabalaridan mast bolgan xunnlar ehtiyotkorlikni unutdilar. Vey Tsing bundan foydalanib, xunnlarning katta armiyasini qurshovga oldi. Ammo xunn armiyasining asosiy qismi qurshovni yorib o‘tdi. Xitoyliklar qolida xunnlarning qarorgohi, ayollar, bolalar va 15 ming asirlar qoldi. Bir necha oydan keyin xitoyliklar katta g'alabaga erishdilar. Shundan so‘ng xitoyliklar xunnlarning hududlariga katta armiya yubordi. Xunnlar bir necha janglardan so‘ng ichki Mo’g’ulistondan siqib chiqarildi.
Sin va Xan sulolasi davrida Xitoy armiyasida jang vaqtida shakillangan jangovor joylashuv tartibiga ega bolgan. Markazda jang aravalari joylashgan , oldinda va qanotlarda piyodalar orqada esa shunday tartibda transport aravalari turgan . Xitoy yaxshi jihozlangan harbiy dengiz flotiga ega bo’lgan. 1 Sarkarda – bu aql, insonparvarlik, jasurlik, qattiqqo’llilik Qonun – bu harbiy saf qo’mondonlik va ta’minot. Qadimgi Xitoyda harbiy san’ at bo’yicha nazariy asarlar yaratildi Qadimgi Xitoyda urush san’ati nazoratchilari tomonidan harbiy san’at nazariyasiga tegishli 7 traktat tuzildi. Ulardan eng qadimgilari sarkarda Sun- Szi mill av 4 asr boshlarida yozilgan traktlar hisoblanadi. Sun – Szi Heluinning iltimosiga ko’ra bu asarni yozdi. Sun- Szi trakti Xitoy harbiy san’atini mazmunini va eng muhum tamoyillarni ochib berdi . Sun-Szi ‘’Harbiy san’at to’grisida’’gi traktida o’zining jangovor tajribasini umumlashtirdi va asarni 13 bobga ajratdi. Urush bu davlat uchun ulug’ ish, bu hayot va o’lim asosi bu hayot va o’limga yo’l. Urushni g’olibona olib borish uchun vaqt hisob - kitobi va geografiyani bilish zarur. Lashkarboshi - Urushni tushunadigan lashkarboshi davlat hafsizligining xo’jayini, xalq taqdirining egasi. Oliy qo’mondonning bilimi uning raqibini baholay bilishi, g’alabani tashkil eta olishi joy va masofa mohiyatini hisobga olishda deb ko’rsariladi lashkarboshining bu bilimidan urushning yutug’i belgilanadi. Sin- Szi fikricha raqibni va o’z armiyasini bilish hal qiluvchi ahamiyatga ega agar raqibni bilsang, o’z armiyangni bilsang yuz marta jang qilsang ham hech qanday xavf – xatar bo’lmaydi doim g’alaba qozonasan agar dushmani bilmasang bir martta g’alaba qozonasan, ikkinchi marta mag’lub bo’lasan. Askarlar hech qachon lashkarboshining reja va niyatlaridan xabardar bo’lishi kerak emas. Askarning urushda faol ishtirokini taminlash uchun unga o’ljani bir qismini berish kerak askar faqat buyruqqa boysunish kerak. San – Szi urush g’olibona va qisqa bo’lishi kerak deb takidlaydi. Uzoq davom etadigan urish kuch va moddiy resurslarni tugallaydi. Hokimiyatni zaiflashtiradi. Mahaliy hokimlarning markaziy hokimiyatga qarshi isyon ko’tarishiga imkon yaratadi. Qisqa muddatli urush u yaxshi olib borilmagan bo’lsa-da muvafaqiyatli bo’ladi. Uzuq davom etgan urush yuqori san’at bilan olib borilsa-da urishning uzoq davom etishi g’alabaga olib kelmaydi.