4-Mavzu: Qadimgi Hindiston va Xitoy fani. Reja: 1. Qadimgi Hind fani rivojining tarixiy sharoitlari. 2. Eramizdan avvalgi 2 ming yillikda Hind fani. 3. Eramizdan avvalgi 1 ming yillik va eramiz arafasida Hind fani. 4. Qadimgi Xitoy fanining vujudga kelishi va qadimgi Xitoy fanining Shan- In bosqichi. 5. Qadimgi Xitoy fanining Chjou, Sin va Xan bosqichlari. Darsning o’quv va tarbiyaviy maqsadi : Talabalarda Fan va texnika fanining tadqiqot obyekti, predmet va vazifalari borasida tushuncha berish, shuningdek turli davlatlarda tadqiqotchilar tomonidan Hindiston va Xitoy tarixi faniga berilgan ma’lumotlarni talabalarga tushuntirib berish. Dars o’tish vositalari: doska, plakat, Fan yuzasidan manba va adabiyotlar, tarixiy ma’lumotlar, mavzu yuzasidan testlar, izohli lug’atlar Tayanch iboralari: Mohinjo-Doro, Xarappa, Hind iyeroglif yozuvlari, dastlabki ilmiy bilimlar, Regveda, Samaveda, Yajurveda, Atxarvaveda, Braxmanlar, Aranyaklar, Upanishadlar, Vedalardagi tibbiy ma’lumotlar, Samxita Choraka va Sushrut tibbiy traktatlari, «Ramayana» va «Moxabxarata» dostonlari, Apastamba va Manu qonunlari, Artxashastra traktatlari va Ashoka ediktlari: Ilk Xitoy iyeroglif yozuvlarining vujudga kelishi, Sya, Shan, In, Chjou, Sin, Xan, shoyi kitoblar, qog’ozning ixtiro qilinishi, Qadimgi Xitoyning ilk yozma asarlari: «Chun-Syu», «Shi-szin» va «Shu-szin», Van-Chun va Van Man islohatlari, falsafa, geografiya, astronomiya va tibbiyot fanlarining rivoji. Hind sivilizasiyasi. Qadimgi Hindiston ham Misr, Mesopotamiya, Xitoy kabi dastlabki sivilizasiya markazlaridan hisoblanadi. Qadimgi Hind madaniyati poydevori ibtidoiy davrlardayoq qurilgan bo’lib, u eramizdan avvalgi III-ming yillikning ikkinchi yarmida, II-ming yillikning birinchi yarmida gullab yashnaydi va eramizdan avvalgi I- ming yillikda eng yuksak darajaga yetadi. Qadimgi Hind madaniyati ko’shni xalqlarning madaniy taraqiyotiga xam anchagina ta’sir ko’rsatgan. Arxeologik manbalarga ko’ra Hindistonda bundan 500-300 ming yillar avval yashagan odam qoldiqlari topilgan. Er.av. V-ming yillikning oxiri-IV ming yillikdan boshlab Hind daryosi vodiysida sun’iy sug’orish asoslangan dehqonchilik markazlarining vujudga kelishi natijasida keyingi ming yillikda ilk shahar-davlatlar

vujudga kelgan. Bulardan eng yiriklari Hind daryosi o’rta oqimida joylashgan Mohinja-Daro va Panjob viloyatida joylashgan Xorappa shahar-davlatlardir. Shimoliy-G’arbiy Hindistondagi bunday shahar-davlatlarning mavjudligi haqidagi eng qadimgi yodgorliklar er.av.III-ming yillikga oiddir. Hind yozuvining eng qadimgi asarlari Shimoliy Hindistinda urug’lik tuzumining yemirilishi davridan boshlab eng qadimgi quldorlik davlatlarining paydo bo’lganiga qadar ilmiy bilimlarning paydo bo’lishi va juda qadimgi shakllanish jarayonini kuzatib borishga imkon beradi. Moxinjo –Daro va Xoranna shahar harobalaridan topilgan iyeroglif yozuvlar shuni ko’rsatadiki, er.av.III-ming yillikdayoq Hindistonda o’ziga xos ravishda vujudga kelgan su’atli yozuv mavjud bo’lgan. Kundalik hayotda bo’lgan ehtiyojlar hindlarni juda qadimgi zamonlardayoq tabiatda turli hodisalarni tartibli suratda kuzatib borishga majbur etgan. Tibiyot, astronomiya va matematika sohasidagi dastlabki bilimlar ana shu tariqa vujudga kelgan. Qadimgi Hindistoning tarixi va madaniyatini o’rganishda qidimgi hindlarnining «Veda» deb ataladigan diniy to’plamlari katta ahmiyatga egadir. Qadimgi Hindistoning bu muqaddas kitoblari er.av.II-ming yillikka iod bo’lib, ular to’rtta katta to’plam (samxita)dan iboratdir; bular: Rigveda, Samaveda, Yajurveda va Atxarvaveda deb ataladi. To’rtinchi to’plam,ya’ni Atxarvaveda eng keyin vujudga kelgan bo’lib, keyingi dastlabki uch to’plamga qo’shilib ketgan. Bu to’plamlarning eng qadimiysi Rigveda bo’lib, u xudolarga bag’ishlangan diniy madhiya (gimn)tardan iboratdir. Boshqa to’plamlarda, jumladan Yajurvedada qo’shiqlar va madhiyalar bilan birga, ibodatxonalarda va diniy marosimlarda o’qiladigan duolar, shunindek ichimlik (may) xudosi Som sharafiga o’qiladigan duolar ham uchraydi. Shunday qilib vedalar er.av. II-ming yilik o’rtalarida Shimoliy-G’arbay Hindiston xalqlarining, shunindek bu yerga bostirib kirgan oriy qabilalarning ham ijtimoiy tuzumi, xo’jalik va madaniy hayoti haqida ko’pgina ma’lumotlarni aniqlashga imkon beradi. Vedalar matnlarining ming yilliklar mobaynida bir qadar o’zgartirilganligi ularning eng qadimgi matnlarining saqlanib qolmaganligi va borgan sari tushunilish qiyinlashib borgani tufayli, er.av.VIII- asirdan boshlab Vedalar diniy marosimlarini tushuntirib beruvchi «Braxmanlar»; har xil diniy-falsafiy fikrlardan iborat bo’lgan «Aranyaklar» va o’ziga xos traktlardan iborat bo’lgan «Upanishadlar» ayniqsa ko’proq mashhurdir. Diniy dunyoqarash hukmron bo’lgan davrda Qadimgi Sharqdagi boshqa xaqlarda bo’lgani kabi qadimgi hindlarda ham fanning boshlang’ich formalari diniy etiqodlar va tassavurlar bilan tirmashib ketgan. Shuning uchun tibiyot fani to’g’risidagi eng qadimgi ma’lumotlar diniy Veda to’plamlarida, jumladan Rigveda madhiyalarida va Atxarvaveda saqlanganligini ko’ramiz. Vaqt o’tishi

bilan qadimgi azayimxon, bxishaj (ya’ni jinlarni quvlovchi) garchi o’zining qadimgi nomini saqlab qolgan bo’lsada, sekin-asta tabibga aylanib boradi. Vedalar tuzilayotgan davrdayoq hind tabiblari odam anatomiyasidan bir qadar xabardor bo’lganlar va ba’zi anotomik terminlarni ko’llaganlar. Miyaga, umurtqa pog’onasiga va ko’krak qafasiga alohida e’tibor berganlar va ularni kasallar uyasi deb bilib, tabib bu yerdagi kasalikni topib olib yo’qotish kerak deb hisoblagan. Vedalarda kasalliklarning har hil turlari-sariq kasali, bod, bosh og’rig’i, moxov, podsho bedarmonligi (ehtimol sil kasaligi bo’lsa kerak) uchraydi, bu esa tibbiyot tekshirishlarning tartibga solib borilganligini hamda kasaliklarni aniqlashga (diagnoz qo’yishga) intilish paydo bo’la boshlaganlagini ko’rsatadi. Qadimgi hind tibbiyotida davolashda ishlatilgan dori-darmonlarning 1000 ga yaqin turi bo’lib, ular dorivor o’simlik (oshadxi)lardan, meneral buyumlar va hayvon a’zolaridan tiyyorlanganlar. Rigvedada aytilishicha dori o’tlarni «podsholar yig’inidek» to’plagan kishi jinlarni (rakshaslarni) qiruvchi illatni quvib chiqaruvcha bilimdon tabib deb ataladi. Hali primitiv bo’lgan bunday tibbiy ilmlarning taraqqiy eta tabiblarning ba’zi bir ixtisosliklari, ya’ni massaj, vanna, ichki kasaliklarni va ko’z kasaliklarni davolash, jarrohlik usuli bilan davolash kabilar vujudga keladi. Tibbiy ilimlarning to’plana borishi eramiz boshlarida tibbiyot sohasida dastlabki traktlarning paydo bo’lishiga sabab bo’ladi. Bunday traktlardan birini avtori Samxita Choraka (eramizning birinchi asri) hisoblanadi. Sutrut tibbiy traktning bir qismi eramizning V-asrida yozilgan. Qadimgi Hindistonda aniq fanlar ham ancha erta rivojlangan. Hind faylasuflari Charvak degan ta’limot yaratganlar. Bu ta’limotga ko’ra «ilm va bilimning bosh manbasi tajribadir». Qadimgi Hindistonda astronomiya va matematika soxasida xam bir qancha bilimlar to’plangan. Hindlar quyosh va suv soatidan foydalanganlar. Quyoshning fazoda yurgandek bo’lib ko’rinishini kuzatish, oyning ma’lum yulduzlar (nakshatras) orasida o’ziga xos shakllarga ega bo’lishini kuzatib borish hatto Vedalar davridayoq oy zodiakini aniqlashga va taqvimlarning o’ziga xos shiklini ishlab chaqishga imkon bergan. Bu taqvimga muvofiq yil 12 oyga (360 kunga), shu bilan birga har bir oy 30 kunga bo’lingan. Taqvim yil bilan astronomiya yili o’rtasidagi tafovut qadimda qo’shimcha o’n uchunchi oy yordami bilan to’g’rilangan. Keyinchalik bu qo’shimcha oyni har besh yilda bir marta qo’shadigan bo’lganlar. Eramizning VI-asriga doir manbalarda eng qadigi Hindistonda olimlar yerning o’z o’qi atrofida aylanishini va oy o’ziga quyoshdan nur olishini anqlaganliklari haqida ma’lumotlar saqlangan. Qadimgi Hindlar yerning sharsimon ekanligini IV-V asrlardayoq bilganlar. Er.av. III-II ming yilardayoq Hindastonda hisobning o’nli tizimi ixtiro qilinadi. Bo’shliqni belgisi sifatida « nol »ning dastlab hind hisobida joriy etilishi sonlar

bilan bo’ladigan amallarni juda osonlashtiradi. Hozir deyarli butun dunyo hindlar hisobidan foydalanmoqda. Biz raqamlarni arab raqamlari deb ataymiz, chunki yevropaliklar uni arablardan bilib olganlar, lekin arablarga bu raqamlarni hind raqamlari deb atashadi. Shu tariqa qadimgi Hiandistonda ilm- faning ancha rivojlanganligini kuzatamiz. Qadimgi Hindistoning er.av. ikkinchi ming yillikdagi tarixini o’rganishda Veda diniy to’plamlari katta ahamiyatga ega bo’lsa, uning er.av. birinchi ming yilikdagi tarixi va madaniyatini o’rganishda ikkita katta epik doston «Ramayana» va «Moxabhorat» asarlari ancha muhim manba hisoblanadi: «Moxobhorat» (Bxarata podsho urug’ining ikki avlodi –Kauravlar va Pandavlarning taxt uchun kurashi haqida buyuk qissa)ning avtori afsonaviy donishmand va shoir Vyasa hisoblanadi. Bu doston birinchi marta er.av. birinchi ming yillikda tuzilgan bo’lib, keyinchalik unga ko’pgina qo’shimchalar kiritilgan va eramizning birinchi asrlarda uzil-kesil bir shaklga kirgan. «Ramayana» (afsonaviy hind qahramoni Rama haqidagi hamda, ukasi Lakshman va xotini Sitalarning sarguzashtlari haqida qissa)ning avtori Valman ismli shoir bo’lib, bu asar taxminan er.av. VI vaII asrlar o’rtasida yozilgan. Bu har ikkala doston er.av. I- ming yilikdagi qadimgi hind fani va madaniyati haqida ko’plab ma’lumotlar beradi. Bundan tashqari er.av I-ming yilik oxirlariga oid «dxarmashastri» deb ataladigan qonun-qoidalar to’plamlari ham qadimgi Hindiston tarixi yuzasidan qimmatli manbalar bo’lib hisoblanadi. Bu qonun qoida to’plamlari orasida eng qadimgilaridan biri, rivoyatlarga ko’ra, qonun ustozi Apastamba tomonidan tuzilgan qonunlar to’plami bo’lib, bu to’plam er.av. IV asrga oiddir. Hindlarning afsonaviy bobosi Manu tomonidan tuzilgan yana bir qonunlar to’plami ayniqsa keng tarqalgan. Manu qonunlari er.av. III asrlarda tuzilgan bo’lib, eramizning III asrida uzil-kesil bir shaklga kirgan. Bu qonunlarda qadimga Hind quldorlik jamiyatining o’ziga xos xususiyatlari, kishilarning burchlari va kastalar tizimi ravshan ifodalab berilib, ular asosan braxmanlar, ya’ni aslzoda qohinlar manfaati himoya qilingan. Bundan tashqari Mauriylar saltanati podsholaridan biri Chandraguptaning vaziri traktati qadimgi Hindistoning siyosiy-iqtisodiy tarixi yuzasidan qimmatli manba hisoblanadi. Budan asosan davlatni idora qilish, podsho va amaldorlar faoliyati, ma’muriy idora ishlari, sud ishlari va harbiy san’at har taraflama tasvirlab berilgandir. Ilk buddizm davrida, podsho Ashokadavrida ham ko’pgina yozuvlar saqlanib qolgan. Ashoka ediktlari deb atalmish bu yozuvlar diniy-ahloqiy nashatlarni hamda butun Hindistonda budizmning keng yoylishini, shuningdek Ashokaning zo’r diniy faoliyatini tasvirlaydi. Xitoy sivilizasiyasi .

Qadimgi Xitoyliklar ham jahon madaniyatiga ulkan hissa qo’shgan xalqlardan biridir. Bu yerda madaniyat juda qadim zamonlardan boshlanib, Xitoy iyeroglif yozuvlarining paydo bo’lishi dastlabki taraqiyot jarayonlarini ko’zdan kechirishga imkon beradi. Arxeolog olimlar Xitoyda bundan 600-400 ming yillar ilgari, ya’ni ilk paleolit rshel davrida yashagan sinatron va lanshan kabi qadimgi odamlarning makonlari va qodiqlarini topganlar. Keynchalik Xitoy aholisi ko’payib er.av. V-III ming yiliklarda Xuanxe daryosining o’rta oqimida dastlabki dehqonchilik va hunarmandchilik markazlari vujudga keladi.Er.av. II-ming yilikning boshldariga kelib mana shu markazlarda daslabki davlat birlashmalariga asos solinadi. Bunday davlatlarga daslab Sya, Shan, In, Chjou, keynchalik Sin, Xan saltanatlari kiradi. In davlati davrida qadimgi Xitoyda madaniyat yanada rivojlanadi va dastlabki ilmiy bilimlar paydo bo’ladi. Bundan 4-3,5 ming ilgari vujudga kelgan qadimgi Xitoy yozuvi misrliklari kabi ayrim belgilardan iborat iyeroglif yozuv bo’lgan. Bu yozuv bir necha o’n ming belgi-iyerogliflardan iborat bo’lgan. In podsholigi davridayoq bu yozuv ancha takomillashgan edi. Dastlab yozuv yupqa yog’och va bambukdan tayyorlangan taxtachalarga yozilgan. Keyinchalik shoyi ixtiro qilingach yozishida shoyi matolardan foydalanilgan. Xat yozilgan «shoyi kitoblar» qoldiqlari Xan davridagi mansub mozorlardan topilgan. Xitoyliklar mato, po’stloq va bambuk aralashmasidan qog’oz tayyorlashni er.av. I-asr oxiri va eramiz boshlarida ixtiro qilganlar. Qog’ozni ixtiro qilinishi ilm-fan, maorif va madaniyatning rivojlanishi hamda davlat hujjat ishlarida juda katta ahamiyatga ega bo’lgan. Shan-In podsholigi davridagi (er.av.XVIII-XII asrlar) savollar tariqasidagi qisqa-qisqa yozuvlar qadimgi Xitoyning xo’jalik, ijtimoiy va davlat tuzumini birmuncha tisvirlashga imkon beradi. Diniy marosimlarda ishlatiladigan bronza idishlardagi yozuvlar Shan-In davrining oxiri va Chjou podsholigi (er.av.XII-XIII asrlar ) davriga oiddir. Bular orasida yorliqlar ham uchraydi. Keyingi podsholik, ya’ni Sin saltanati (er.av. III asrlar) davriga oid tosh barabanlarga yozilgan yozuvlar ham Xitoy sivilizasiyasining yuksak darajada tariqqiy qilganligidan dalolat beradi. Qadimgi Xitoy tarixining so’ngi podsholigi ya’ni Xan saltanati (er.av. III va eramizning III asri) davriga oid Shandun viloyatida saqlanib qolgan bo’rtma suratlar va yozuvlar juda katta madaniy-tarixiy manba hisoblanadi. Bundan tashqari qadimgi Xitoyning dastlab xalq og’zaki ijodi asosida keynchalik yozuvning vujudga kelishi bilan yozma adabiyot asosida yaratilgan mashhur tarixiy, diniy-falsafiy va adabiy mazmunga ega bo’lgan «Chun-syu» (Bahor va kuz – Lu podsholigining xronikasi) va «Shi-szin» (qo’shiqlar kitobi) kabi asarlari diqqatga sazovordir. Xitoy halqining tarixi endi boshlanyotgan davlarda uning turli burchaklaridagi halq qo’shiqlari uzoq vaqlar davomida