SABZAVOT EKINLARINI KARANTI HAShAROTLARI VA KASALLIKLARI Reja: 1.Kartoshka kuyassini utish yullari rivojlanish xususiyatlari.karantin kurash tadbirlari. 2.Kalarado kung‘izining utish yullari, rivojlanish xususiyatlari karantin kurash tadbirlari 3.Kartoshka rakini utish yullari, rivojlanish xususiyatlari karantin kurash tadbirlari

Zararlaydigan o‘simliklari: kartoshka, tamaki, pomidor, baqdajon, qalampir va boshqa yovvoyi ituzumdoshlar. Kartoshka, tamaki va boshqalarni dala va omborxona sharo- itlarida zarar yetkazadi. Qurtlar kartoshka tugunagini, pomidor, baqlajon, mevasini bargini kemiradi. Zararlangan kartoshka iste’mol uchun yaroqsiz bo‘lib qoladi. Yaponiyada bu zararkunanda tamaki va kartoshkaga dala va omborxonada 60-80 % gacha zararlagan. Kapalagi. Och kulrang rangda. Qanotlarini yozganda 12-15 mm (erkagini sal kichikroq 12-13 mm). qanotida uzunasiga qora. chiziq va to‘q rangli nuqgalar bor. Oyoqlari och rang. Qorni sarg‘ish kulrang. Erkagi qornining oxirgi bo‘g‘imi qornining 3/1 qismiga teng. Erkagining qorin qismini oxiri sochsimon taramlar bilan qoplangyn. Tuxumi ovalsimon shaffof, yashil rangda. Eni 0,35-0,56 mm, uzunligi 0,3 mm gacha. Qurti tuxumdan chiqqan qurtlar 1,2 mm gacha uzunliqda, rangsiz to‘q jigarrang boshi bo‘ladi.. Katga yoshdagi qurtlar 10-13 mm, eni 1,5 mm gacha, sarg‘ish pushti rangda yoki yashil rangda bo‘lishi mumkin. Kartoshka tuganaklaridagi qurtlar barglardagiga nisbatan ochroq rangda bo‘ladi. Har bir segmentida 10-14 ta ochiq rangdagi tukchalar bor. Qurti 4 marta po‘st tashlaydi, va pilla ichida g‘umbakka aylanadi. G‘umbagi. Kumushsimon kulrang pilla ichida g‘umbakka aylanadi. Pilla uzunligi 10 mm gacha, eni 4 mm bo‘ladi. Qurt oldin ipak to‘r to‘qiydi, keyin pillani ustki qismini tuproqqa, chiqindi yoki o‘simlik qoldiqlariga yopishtiradi. Qurtlar chiqqan teshikchadan ichkariga kirib 3-4 kundan keyin g‘umbakka aylanadi. Kartoshka kuyasi dala sharoitida qurtlik yoki g‘umbaklik davrida qishlaydi. AQSh ning Kaliforniya shtatida kapalaklar may oyining oxirida paydo bo‘ladi. Kapalaklar kartoshka, pomidor, baqpajon, qalampir barglariga

bittadan qilib tuxum qo‘yadi. Omborxonalarda qoplarga, kartoshka tugunaklariga, saqlanayotgan ombordagi pardalarga ham tuxum qo‘yishi mumkin. Kapalaklar 30 kungacha yashashi mumkin va ular 150-200 tagacha tuxum qo‘yadi. Kapalaklar ertalab va kech bo‘lib quyosh botganda uchadi. Lichinkalyr barg etini yeb oziqpanishni boshlaydi, kartoshka tugunagini, pomidor mevasi va bargini kemiradi. 2-3 haftadan so‘ng lichinkalar yetiladi va g‘umbakka aylanadi. Kartoshka kuyasi omborxonada to‘xtovsiz rivojlanadi, g‘umbaklari qoplarda bo‘lishi mumkin. g‘umbaklardan 6-7 kundan keyin yetuk hasharot paydo bo‘ladi. Bir avlodning to‘liq rivojlanishi uchun yozda 22-32 kun, kuzda 40-55 kun, qishda 2-3 oy davom etadi. Avst- raliyada kartoshka kuyasi omborxonalarda 11 marta avlod bergani ma’lum (Atterton D). Kartoshka kuyasi nast harorartlarda ham hayotchanligini saqlab qoladi. Kartoshka kuyasi hamma rivojlanish bosqichlarida kartoshka tugunaklari, pomidor, baqlajon mevalari, idishlar va boshqalar orqali tarqaladi. Karayagan tadbirlar. Chetdan kirib kelayotgan kartoshka, pomidor, baqlajon mahsulotlarini tekshirish va ekspertiza qilish. Kartoshka kuyasi tarqalgan hududdardan kartoshka keltirish taqiqlanadi. Faqatgina kam miqdorda ilmiy maqsadlarga keltirishga ruxsat beriladi. Ilmiy maqsadlarda keltirilayotgan kartoshka zararsizlantiriladi va introduksion karantin pitomniklarda butun vegetatsiya davrida tekshiriladi. Kurash choralari. Kartoshka kuyasi tarqalgani ma’lum bo‘lsa uni yo‘q qilish choralari ko‘riladi. Bunda kimyoviy preparatlar qo‘llaniladi, Bir qancha mamlakatlarda kartoshqa kuyasi parazitlari ggpsgogesop yoe! es1a Assh.., gasop LoNapszopI LU^ey. muvaffqiyatli qo‘llaniladi. Yuqoridagi turlar AQSh dan Fransiyaga keltirilgan va kartoshka kuyasi

zararini pasaytirgan. SashrorNx r1optasa Yeiv turi Janubiy Afrikada tarqalgan bo‘lib t 50 % gacha kartoshka kuyasi lichinkalarini zararlagan.(1,2) Kolorado qo‘ng‘izi yoki kartoshka qo‘ng‘izi Kartoshkaga zarar yetkazadigan kolorado qo‘ng‘izi-tarqalgan joylarida kartoshka o‘simligining eng asosiy zararkunandasi ^ bo‘lib hisoblanadi. Voyaga yetgan hasharot va uning lichinkasi to-* matdoshlar oilasiga mansub o‘simliklarni bargi, yosh novdalarni kemirib, bu o‘simliklarni hosildorligini bir nechaga kamaytiradi. Kolorado qo‘ng‘izining vatani AQSh dagi qoyali tog‘lardir. Bu yerda kartoshka qo‘ng‘izi yovvoyi ituzumsimon o‘simliklar bilan oziqlanar edi. O‘tgan asrning ikkinchi yarmida AQSh da (Kolorado .shatatida) qo‘ng‘iz kartoshkaning jyddiy zararkunandasi ekanligi ma’lum bo‘lib qoldi. 1945 yilda Yevropada va keyinchalik 1947 yilda Ukrainaga kelgan va shundan keyin har yid 40-500 km ga tarqalib kelayapti. 1972 yilda O‘zbekistonda Bo‘stonliq tumanida aniqlangan edi. Hozirgi kunda O‘zbekistonda hamma viloyatlarda tarqalib kelmoqda, faqatgina Surxondaryo vohalarida ayrim tumanlarida yo‘q. Voyaga yetgan qo‘ng‘iz oval shaklda, usti juda ham qavariq, osti yassi. Tanasining asosiy rangi sariq yoki qo‘ng‘ir; har bir usty bo‘ylab beshtadan qora yo‘l o‘tadi. Pastki qanotlari och pushti qizil, boshining ustida uchburchak qora dog‘chasi bor, orqasining oldingi qismida 11 ta qora dog‘chasi bo‘ladi, ulardan eng yirigi rim raqamlaridan V shaklida bo‘lib, o‘rtada joylashadi. Odatda qo‘ng‘izning kattaligi 9-11 mm keladi, lekin kattaligi 7-9 va 12-16 mm bo‘lgan ayrim qo‘ng‘izlar ham uchraydi. Tuxumi cho‘zinchoq, oval shaklda, rangi sariqsan tortib ravshan zarg‘aldoq tusda, uzunligi 0,8-1,5 mm.

Tuxumlarini bir-biriga yaqin qilib qo‘yadi, ularni barg yuzasiga tippa-tik qilib yoki sal qiyshaytirib qo‘yadi. Lichinkalarning kattaligi odatda 0,9 sm gacha boradi. Lichinkaning usti ayniqsa orqa qismi juda qavariq osti yassi. Lichinkalar birinchi va ikkinchi yoshda qizil tusda, uchinchi va to‘rtinchi yoshda esa zarg‘aldoq-sariq, boshi, qalqoni birinchi ko‘krak segmentining ustida, oyoqlari qora, tanasining ikki yonida ikki qatordan qora dog‘lari bor; ular so‘galsimon do‘mboqchalarning ustida joylashgan. G‘umbak oval shaklda, zarg‘aldoq yoki pushti ranglidir 0,9 mm gacha. Hayot kechirishi. Qo‘ng‘izlar kartoshka bilan juda uzoq masofaga borib qolishi mumkin. Hatto qish faslida ham bu hasharot ovqatsiz yashay oladi. Qo‘ng‘iz uchib o‘tish yo‘li bilan tarqaladi. Masalan kolorado qo‘ng‘izi kartoshka ekiladigan jbylarning tuprog‘ida 18 sm dan 70 sm chuqurliqsa imago holida qishlaydi. Qo‘ng‘iz tarqalgan joylarning tuprog‘i 11,3°S qizigandan keyin ikki hafta mobaynida qo‘ng‘izlar qishki uyqudan, yer yuzasiga chiqa boshlaydi. Qishlab chiqqan qo‘ng‘izlar ovqat izlab uchadi, kartoshka bo‘lmasa baqlajon, garmdori, tamaki, pomidorga tushadi. qo‘ng‘izlar ko‘klamda uygongandan keyin tez orada tuxum qo‘ya boshlaydi. Urg‘ochi qo‘ng‘iz odatda 400-800 ta, ko‘pi bilan 2400 tagacha tuxum qo‘yadi. Qo‘ng‘iz tuxumlarini o‘zi oziqlanadigan o‘simlik bargning pastki • tomoniga" aynyqsa kartoshka bargiga 30 tadan qilib qo‘yadi. Kolorado qo‘ng‘izining embrional rivojlanishi temperatura sharoitiga bog‘liq bo‘lib 5 kundan 20 kungacha davom etadi. Tuxumdan chiqqan lichinkalar avvalo o‘zining tuxum pardasini yeydi, so‘ngra o‘zi turgan joy yaqinidagi barglarni yeb, quruq tomirini qoldiradi. Keyinchalik o‘simlikning uchiga qarab surilaveradi.