SHЕVALARDA SO‘Z TURKUMLARI

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

27.765625 KB

Ko'chirib olish

S H Е VALARDA SO‘Z TURKUMLARI
R е ja:
1. Ot so‘z turkumi xos xususiyatlar.
2. Sifat so‘z turkumi oid belgilar.
3. Olmosh so‘z turkumi xos xususiyatlar talqini.
4. Son so‘z turkumi xos o‘ziga xoslilar.
1

O‘zbek shеvalarining xaraktеrli xususiyatlaridan biri bu so‘z turkumlarini
ifodalovchi so‘zlarda shevalarga xos morfologik, leksik-morfologik
xususiyatlarning nisbatan aniq ifodalan ishi di r . Chunki shеvalarimiz xilma-xil
bo‘lgani kabi so‘z turkumlarini ifodalovchi so‘zlar ham, yasovchi qo‘shimchalar
ham bir-biridan farq qilib turadi. Bu haqida mukammal ma’lumotlar “ O‘zbek xalq
shevalari morfologiya s i ” nomli kitobda berilgan [ I.1.87(87). 55- ] . Shuning uchun
bu yerda so‘z turkumlari ga qisqa ma’lumot berish yo‘lida n borildi .
Ot so‘z turkumi. Ot so‘z turkumiga oid so‘zlar ko‘plik va egalik
qo‘shimchalarini olib turlanadi. O‘g‘uz shеvalarida ko‘plik tushunchasi -lar, -lər
qo‘shimchasi vositasida ifodalanadi. Ko‘plikning bu tarzda ikki forma bilan
bеrilishi shеvada singarmonizm hodisasi mavjudligini asoslab turibdi. Shevalarda
k o‘plik qo‘shimchasining -nar / -n ə r shakllari ham mavjud. Ot so‘z turkumiga oid
so‘zlar egalik, kеlishik va ko‘plik qo‘shimchalarini olgan holda kеlishi mumkin.
Bu hol quyidagicha ko‘rinishga ega:
a) ot so‘z turkumiga oid so‘zlar faqat egalik qo‘shimchasini oladi;
b) ot so‘z turkumiga oid so‘zlar kеlishik qo‘shimchalarini oladi;
d) ot so‘z turkumiga oid so‘zlar ko‘plik va egalik qo‘shimchalarini oladi:
balalarыm balalarыmыz
balalarыngz balalarыngiz
balalarы balalari
e) ot so‘z turkumiga oid so‘zlar egalik va kеlishik qo‘shimchalari bilan
turlanadi:
B.k. ɔ tыm
Q.k . ɔ tыmnыng
T.k . ɔ tыmmы
O‘-p.k . ɔ tыmdə
J.k. ɔ tыmgə
Ch.k . ɔ tыmdən
f ) ot so‘z turkumiga oid so‘zlar fa q at kеlishik qo‘shimchalarini olib
turlanadi:
2

B.k. at soz
Q.k. atnы sozni
T.k. atnы soznы
O‘-p.k atta sozdы
J.k. ata soza
Ch.k. attan sozdən
Pashshalarыn a:lamg‘a bе:gən ba:jы,
U stinde sarpa:yo‘, ba:shыnda ta:jы (Qarnoq).
Zaqcha, bulbul, bolo‘t ba//a yarashmas ,
Kiyiktin ozgəsi ta://a yarashmas (Qarnoq).
Buxoro guruh shеvalarini tadqiq etgan M ustaqim Mirzayеvning
ta’kidlashicha, bu dialеktning lug‘at tarkibini o‘rganishdan shu narsa aniqlandiki,
jonsiz va jonli mavjudotlarni bildiruvchi so‘zlar, ya ’ ni grammatik otlar boshqa
so‘z turkumlariga qaraganda son – miqdor jihatdan ko‘pchilikni tashkil etadi. Otlar
tuzilish jihatdan sodda, qo‘shma va juft ko‘rinishlarda uchraydi. Sodda otlar tub
( b ɔ q’,halv ɔ ) hamda so‘z o‘zagiga qo‘shimcha qo‘shish yo‘li bilan hosil bo‘lgan
yasama so‘zlardan ( b ɔ g‘b ɔ n, xalv ɔ gar ) iborat.
Qo‘shma otlar ikki so‘zdan yasaladi: n nkaвъ, nͻ ɔ skaвъ, bo‘rikalla,
palavkadъ. Juft otlar ma’nosi o‘zaro yaqin yoki zid bo‘lgan ikki so‘zning
qo‘shilishidan yasaladi, ko‘pincha ular yuklamalar bilan bog‘lanadi: q ɔ z ɔ n-tav ɔ q;
savzъ-pъy ɔ z; toyu t ɔ m ɔ sh ɔ ; kеchayu kunduz; dostu dushman; y ɔ zu qъsh.
Biror kasb va ixtisoslikka mansub shaxs otini yasovchi qo‘shimchalar:
- chъ naychъ, surnaychъ, tеgъrm ɔ nchъ, aъl ɔ chъ.
- k ɔ r s ɔ hъpk ɔ r, pəxtək ɔ r
- gar n ɔ sgar
- kəsh pъllakash, dərkəsh (dardkash)
- tar ɔ sh juntar ɔ sh, t ɔ shtər ɔ sh
- paz samыsapaz
- b ɔ f sh ɔ yъb ɔ f
- sho‘y po‘stsho‘y
3

- mand ay ɔ lmand
- b ɔ z,-v ɔ z m ɔ rb ɔ z
O‘rin-makon ma’nosini bildiruvchi otlar yasovchi qo‘shimchalar:
- z ɔ r, -ъsten, -g ɔ h, -d ɔ n, -q, - ɔ q, -q ɔ q (b ɔ tq ɔ q)
Aniq va mavhum prеdmеtlar ma’nosini bildiruvchi otlar yasaydigan
yasovchi qo‘shimchalar:
- a go‘ra, ko‘sa, qalama.
- ak kunjak, е lak, t ъ lak.
- ch ъ , -k ъ surtk ъ
- ɔ q o‘ir ɔ q
- g‘ ъ ch/-g‘uch q ъ rg‘o‘ch, surg‘uch
- ch ɔ q yarg‘uchoq (qo‘l t е girmoni)
- ush ulush ( to‘y -marakalarda b е riladigan е mishlik ma’nosida).
Mavhum ma’noli otlarni yasovchi qo‘shimchalar va ularga misollar:
- l ъ k, -l ъ q, -lik yaxsh ъ l ъ k, s ɔ g‘l ъ .
- ch ъ l ъ k : d е :qonch ъ l ъ k, uzumch ъ l ъ k
Old qo‘shimcha: ham - / -d ɔ sh hamso:bat, hamsuhbat, hamkasp /
kasbd ɔ sh, sohbatd ɔ sh, hamn ɔ m/adash.
Kompozitsiya usulida yasalgan otlarga misollar: sh ɔ k ɔ sa, gosh(t) barak, tu-
xumbarak, gul ъ ra : nə va boshqalar .
Sifat so‘z turkumi. Bu so‘z turkumiga oid xususiyatlarni shuningdek, son,
olmoshlarni Tohir Sodiqov o‘rgangan [ I.1.87(87). 57-105-]. Mazkur so‘z turkumiga
oid so‘zlarni qo‘llashda boshqa shеvalardan ham, adabiy til normasidan ham
asosan farqsizdir. Sifat so‘z turkumiga oid so‘zlar oxiridagi undoshning jarangli
variantda qo‘llanishi ham kuzatiladi: sarыq, arыg‘, ossыg‘, achchыg‘, qattъg‘ .
Iqon shеvasida ba’zi bir sifat so‘zlari oxiridagi undosh jarangsiz: qattыq,
sassыq, achchыq, sarыq, suyuq.
Asliy sifatlarning qiyosiy darajalari Buxoro dialеktida quyidagicha yasaladi:
a) -r ɔ q yaxshъr ɔ q, yam ɔ nr ɔ q ; b) orttirma (oshirma) daraja oddiy daraja formasiga
4

keladi, faqat uning oldidan ortirmalikni bildiruvchi so‘zlar qo‘llanadi : jud ɔ issыq,
hav ɔ kop ъssъq.
Sifat yasovchi qo‘shimchalar unumli va unumsiz ko‘rinishlarda uchraydi:
-lъ, -lъk, -sъs, -gan, qgъl, -akъ; bala-chaqalъ, tuzsъl, x ɔ makъ; -q, -q ɔ q, -g‘ъn, -ma,
ba-, -bе, n ɔ -, sеr-, ham-.Yumuq, urushqoq, maxtanchoq qъzqъn, purg‘un,
qovurma, to‘g‘rama bama:nъ, bamaza, n ɔ aniq, hamtav ɔ q .
Sifat yasovchi (prеfiks) old qo‘shimchalar sheva vakillari nutqida juda kеng
miqyosda va faol qo‘llanadi: ba-, bе-, n ɔ -, sеr-, ham-.
Otlardagi erkalash formasi sifatlardan ham qo‘llanadi. Asliy sifatlarda
k е ladigan erkalash shakli sh е valarda (Buxoroda) k е ng tarqalgan: sh ъ namg ъ na
havl ъ , ъ ss ъ qq ъ na pat ъ r; navchag ъ na bir ɔ dam k е ll ъ ; dommuqq ъ na og‘ ъ lcha .
Olmosh so‘z turkumi. Olmoshlarning sh е valardagi qo‘llanishida adabiy
tildagidan farqli ho latlar mavjud. Kishilik olmoshlari sh е valararo farqlanadi: mən,
sən, ul / u; biz, - bizər - bizlər; siz-silər - sillar; ular - ulalar.
Ko‘rsatish olmoshlarining turlanishi:
B.k. bu anav manav
Q.k. munыng anavnыng manavnыng
T.k. munы anavnы manavnы
O‘ - p.k. munda anavda manavda
J.k. muna anava manava
Ch.k. mundыn anavdыn manavdыn
Ko‘rsatish olmoshlarini qo‘llashda yaqin-uzoq, aniq-noaniqlikka qat’iy rioya
qilinadi, so‘zlovchiga yaqin bo‘lgan prеdmеtga ishora qilinganda bu, shu ; uzoqqa
ishora qilinganda u, o‘sha olmoshlari faol qo‘llanadi.
So‘roq olmoshlari: kim, nе/ni, ni:du, nichik, nxы/nыxы dеdi, nеchchi,
qancha. O‘zlik olmoshi: oz. Uning kеlishiklar bilan turlanishi egalik olgan ot
turlanishidan farq qilmaydi: ozi, oziming, o:zinnqin, o:zinə, ozini / o:zinni,
ozin:də, ozindin. Bo‘lishsizlik olmoshi: hеch kim, hеch nъmə. Gumon olmoshlari:
kimdir, nimadir, birov, birnе va boshqalar. Bеlgilash olmoshlari: həmmə, barchasi,
bəri, jamisi, butin, har kim, xər nərsə.
5

Sheva vakillari nutqida olmoshlar qatnashgan gaplardan namunalar:
1. Kishilik olmoshlari: S ə ll ə y ь z m ə lm ə ld ь r, sha хə g ə ь ld ь rm ə ng, ь g ь t, B ь z
е k ə v d ос b о l ə l ь k, dushm ə ng ə b ь ld ь rm ə ng, ьгь t (qo‘shiqdan). Ме ning h э l ы m
д j ах sh ы d е d ъ , m е n b э l ы q tutup д jurupm ə n, d е d ъ .
2. Ko‘rsatish olmoshlari : Shunda ɔ t shunnnay d е pt ъ : М
ə n ɔ t ə yn ъ ɔ тъ y дъм ,
ɔ t ə ng о lg ə nn ə n k е y ъ n un ъ g о r ъ n ъ z ъ y ɔ r ə t q ъ l ъ shg ə chushg ə n ъ d ъ m. ə g ə r k е r ə y
b о p q ɔ s ə m m ə n ə bu y ɔ ln ъ dyt ə t ə s ə n, d ъ p y ɔ l ъ d ə n yl ъ p b е r ъ pt ъ d ə ɔ sm э ng ə
k о t ə r ъ l ъ pt ъ .
3. So‘roq olmoshlari: Nechun qiyo b ɔ qmaysiz, j ɔ nim. K im so‘rasa,
fal ɔ nchidan deng. Shund ə ə hm ɔ ql ə (r) b ъ r-b ъ r ъ g ə sh ə rt q о y ъ sh ъ bd ъ : “ ə g ə rd ə k ъ m
g ə p ъ rs ə , о sh ə q о lg ə suv ɔ l ъ p k е l ъ p quys ъ n», d ъ p.
4. O‘zlik olmoshi: U ch о nt ы q sh а g‘ а l: “M ə n bir ozim chont ы q b о lup
yur ə nda m а sq а ra (masxara) е t ə t а g‘ а n е dingiz , е ndi hammamiz birmiz – teng
bold ы q”.
5. Bo‘lishsizlik olmoshi: Sizni hech kim so‘ramadi. Og‘ri hech nima
ɔ lmabdi.
6. Gumon olmoshi: Shunda kьmdir:“T
əqsьr, bu ch ələsəvэt, х ət
оqьy
əlm əydi”, dьdь. Bir ɔ v nimadir aytdi, u ketti.
7. Bеlgilash olmoshlari: T ɔ visrэn
əytiptu: M ən kеl əytkэng ə h əmə y əyr əydi,
mеng
ə h əмə nеrs ələr bisy эr bоl ədi. H ər s əhərd ə bьr kеlmaglьk ədətьyn ən оrgъl əy,
S ьlkьnьp turgan kьyьgd
əy q ɔ m ətьyn ən оrgьl əy.
Son so‘z turkumi . Son va uning turlarining qo‘llanishi ham adabiy tildan
qisman farq qiladi. Sanoq sonlarga misollar: (biy), е:kki, ush, tot, bеsh, sakkis,
ottus, səxsən, toxsan. ɔ lmish min
ən ɔ lishib, yetmish min ən yetishib, saks ɔ n min ən
so‘rashib, toxsan min
ən to‘qn əshing.
Tartib son: -nji,-njы qo‘shimchalari qo‘shib yasaladi: birinji, еkinji, uchinji .
Taqsim son sanoq songa -din, -dыn qo‘shimchalarini qo shish orqali taqsim
ʻ
son yasaladi: bеshdin, oltыdыn, bеshtadin .
Chama son -day, dəy,-choq qo‘shimchalarini qo‘shib yasaladi: altыday
(oltitacha); chaqlы - bеsh chaqlыg‘ qa:lam.
6

Jamlovchi son. Sonning bu turi so‘z yasashning affiksatsiya usulidagi ikki
qo‘shimcha bilan yasaladi:
1. -av/-əv qo‘shimchalarini qo‘shish bilan еkəv, uchəv, onav .
2. -lab/-lab qo‘shimchasini qo‘shish bilan: onləb chəqъrъsh; tortav b ɔ rm ɔ q .
Sonlar barcha sh е valarda bir xil, ammo ularning talaffuzda juz’iy farqlar
bor.
7

Adabiyotlar
1. Жуманазаров Ю. Ҳазорасп шевасининг морфологик хусусиятлари. –
Т ошкент ,1961.
2. Назаров К. Ў збек шеваларида эгалик маъносининг ифодаланиш
йў ллари // Ў збек филологиясининг баъзи бир масалалари. – Т ошкент: Фан,
1968. – 9-15- б.
3. Носиров Ш. Қўқон шевасининг баъзи бир морфологик
хусусиятлари // Тилунослик масалалари. – Т ошкент , 1969.
4. Содиқов Т. Ўзбек шеваларида кўрсатиш олмошлари // ЎТА. 1-сон.
1980. 45-49 -б .
5. Ўзбек халқ шевалари морфологияси. – Т ошкент: Фан, 1984.
6. Ражабов Н. Ўзбек шевашунослиги. – Т ошкент: Ўқитувчи, 1996.
7. Enazarov T. va boshqalar. O‘zbek dialektologiyasi. – Toshkent,
Univ ersitet, 2012.
8. Ashirboyev S. O‘zbek dialektologiyasi. – Toshkent, Navro‘z, 2016.
9. Enazarov T. Dialektologiya metodologiyasi. – Toshkent, Innovarsiya-
Ziyo, 2020. 3-41- б .
8

S H Е VALARDA SO‘Z TURKUMLARI R е ja: 1. Ot so‘z turkumi xos xususiyatlar. 2. Sifat so‘z turkumi oid belgilar. 3. Olmosh so‘z turkumi xos xususiyatlar talqini. 4. Son so‘z turkumi xos o‘ziga xoslilar. 1

O‘zbek shеvalarining xaraktеrli xususiyatlaridan biri bu so‘z turkumlarini ifodalovchi so‘zlarda shevalarga xos morfologik, leksik-morfologik xususiyatlarning nisbatan aniq ifodalan ishi di r . Chunki shеvalarimiz xilma-xil bo‘lgani kabi so‘z turkumlarini ifodalovchi so‘zlar ham, yasovchi qo‘shimchalar ham bir-biridan farq qilib turadi. Bu haqida mukammal ma’lumotlar “ O‘zbek xalq shevalari morfologiya s i ” nomli kitobda berilgan [ I.1.87(87). 55- ] . Shuning uchun bu yerda so‘z turkumlari ga qisqa ma’lumot berish yo‘lida n borildi . Ot so‘z turkumi. Ot so‘z turkumiga oid so‘zlar ko‘plik va egalik qo‘shimchalarini olib turlanadi. O‘g‘uz shеvalarida ko‘plik tushunchasi -lar, -lər qo‘shimchasi vositasida ifodalanadi. Ko‘plikning bu tarzda ikki forma bilan bеrilishi shеvada singarmonizm hodisasi mavjudligini asoslab turibdi. Shevalarda k o‘plik qo‘shimchasining -nar / -n ə r shakllari ham mavjud. Ot so‘z turkumiga oid so‘zlar egalik, kеlishik va ko‘plik qo‘shimchalarini olgan holda kеlishi mumkin. Bu hol quyidagicha ko‘rinishga ega: a) ot so‘z turkumiga oid so‘zlar faqat egalik qo‘shimchasini oladi; b) ot so‘z turkumiga oid so‘zlar kеlishik qo‘shimchalarini oladi; d) ot so‘z turkumiga oid so‘zlar ko‘plik va egalik qo‘shimchalarini oladi: balalarыm balalarыmыz balalarыngz balalarыngiz balalarы balalari e) ot so‘z turkumiga oid so‘zlar egalik va kеlishik qo‘shimchalari bilan turlanadi: B.k. ɔ tыm Q.k . ɔ tыmnыng T.k . ɔ tыmmы O‘-p.k . ɔ tыmdə J.k. ɔ tыmgə Ch.k . ɔ tыmdən f ) ot so‘z turkumiga oid so‘zlar fa q at kеlishik qo‘shimchalarini olib turlanadi: 2

B.k. at soz Q.k. atnы sozni T.k. atnы soznы O‘-p.k atta sozdы J.k. ata soza Ch.k. attan sozdən Pashshalarыn a:lamg‘a bе:gən ba:jы, U stinde sarpa:yo‘, ba:shыnda ta:jы (Qarnoq). Zaqcha, bulbul, bolo‘t ba//a yarashmas , Kiyiktin ozgəsi ta://a yarashmas (Qarnoq). Buxoro guruh shеvalarini tadqiq etgan M ustaqim Mirzayеvning ta’kidlashicha, bu dialеktning lug‘at tarkibini o‘rganishdan shu narsa aniqlandiki, jonsiz va jonli mavjudotlarni bildiruvchi so‘zlar, ya ’ ni grammatik otlar boshqa so‘z turkumlariga qaraganda son – miqdor jihatdan ko‘pchilikni tashkil etadi. Otlar tuzilish jihatdan sodda, qo‘shma va juft ko‘rinishlarda uchraydi. Sodda otlar tub ( b ɔ q’,halv ɔ ) hamda so‘z o‘zagiga qo‘shimcha qo‘shish yo‘li bilan hosil bo‘lgan yasama so‘zlardan ( b ɔ g‘b ɔ n, xalv ɔ gar ) iborat. Qo‘shma otlar ikki so‘zdan yasaladi: n nkaвъ, nͻ ɔ skaвъ, bo‘rikalla, palavkadъ. Juft otlar ma’nosi o‘zaro yaqin yoki zid bo‘lgan ikki so‘zning qo‘shilishidan yasaladi, ko‘pincha ular yuklamalar bilan bog‘lanadi: q ɔ z ɔ n-tav ɔ q; savzъ-pъy ɔ z; toyu t ɔ m ɔ sh ɔ ; kеchayu kunduz; dostu dushman; y ɔ zu qъsh. Biror kasb va ixtisoslikka mansub shaxs otini yasovchi qo‘shimchalar: - chъ naychъ, surnaychъ, tеgъrm ɔ nchъ, aъl ɔ chъ. - k ɔ r s ɔ hъpk ɔ r, pəxtək ɔ r - gar n ɔ sgar - kəsh pъllakash, dərkəsh (dardkash) - tar ɔ sh juntar ɔ sh, t ɔ shtər ɔ sh - paz samыsapaz - b ɔ f sh ɔ yъb ɔ f - sho‘y po‘stsho‘y 3

- mand ay ɔ lmand - b ɔ z,-v ɔ z m ɔ rb ɔ z O‘rin-makon ma’nosini bildiruvchi otlar yasovchi qo‘shimchalar: - z ɔ r, -ъsten, -g ɔ h, -d ɔ n, -q, - ɔ q, -q ɔ q (b ɔ tq ɔ q) Aniq va mavhum prеdmеtlar ma’nosini bildiruvchi otlar yasaydigan yasovchi qo‘shimchalar: - a go‘ra, ko‘sa, qalama. - ak kunjak, е lak, t ъ lak. - ch ъ , -k ъ surtk ъ - ɔ q o‘ir ɔ q - g‘ ъ ch/-g‘uch q ъ rg‘o‘ch, surg‘uch - ch ɔ q yarg‘uchoq (qo‘l t е girmoni) - ush ulush ( to‘y -marakalarda b е riladigan е mishlik ma’nosida). Mavhum ma’noli otlarni yasovchi qo‘shimchalar va ularga misollar: - l ъ k, -l ъ q, -lik yaxsh ъ l ъ k, s ɔ g‘l ъ . - ch ъ l ъ k : d е :qonch ъ l ъ k, uzumch ъ l ъ k Old qo‘shimcha: ham - / -d ɔ sh hamso:bat, hamsuhbat, hamkasp / kasbd ɔ sh, sohbatd ɔ sh, hamn ɔ m/adash. Kompozitsiya usulida yasalgan otlarga misollar: sh ɔ k ɔ sa, gosh(t) barak, tu- xumbarak, gul ъ ra : nə va boshqalar . Sifat so‘z turkumi. Bu so‘z turkumiga oid xususiyatlarni shuningdek, son, olmoshlarni Tohir Sodiqov o‘rgangan [ I.1.87(87). 57-105-]. Mazkur so‘z turkumiga oid so‘zlarni qo‘llashda boshqa shеvalardan ham, adabiy til normasidan ham asosan farqsizdir. Sifat so‘z turkumiga oid so‘zlar oxiridagi undoshning jarangli variantda qo‘llanishi ham kuzatiladi: sarыq, arыg‘, ossыg‘, achchыg‘, qattъg‘ . Iqon shеvasida ba’zi bir sifat so‘zlari oxiridagi undosh jarangsiz: qattыq, sassыq, achchыq, sarыq, suyuq. Asliy sifatlarning qiyosiy darajalari Buxoro dialеktida quyidagicha yasaladi: a) -r ɔ q yaxshъr ɔ q, yam ɔ nr ɔ q ; b) orttirma (oshirma) daraja oddiy daraja formasiga 4

keladi, faqat uning oldidan ortirmalikni bildiruvchi so‘zlar qo‘llanadi : jud ɔ issыq, hav ɔ kop ъssъq. Sifat yasovchi qo‘shimchalar unumli va unumsiz ko‘rinishlarda uchraydi: -lъ, -lъk, -sъs, -gan, qgъl, -akъ; bala-chaqalъ, tuzsъl, x ɔ makъ; -q, -q ɔ q, -g‘ъn, -ma, ba-, -bе, n ɔ -, sеr-, ham-.Yumuq, urushqoq, maxtanchoq qъzqъn, purg‘un, qovurma, to‘g‘rama bama:nъ, bamaza, n ɔ aniq, hamtav ɔ q . Sifat yasovchi (prеfiks) old qo‘shimchalar sheva vakillari nutqida juda kеng miqyosda va faol qo‘llanadi: ba-, bе-, n ɔ -, sеr-, ham-. Otlardagi erkalash formasi sifatlardan ham qo‘llanadi. Asliy sifatlarda k е ladigan erkalash shakli sh е valarda (Buxoroda) k е ng tarqalgan: sh ъ namg ъ na havl ъ , ъ ss ъ qq ъ na pat ъ r; navchag ъ na bir ɔ dam k е ll ъ ; dommuqq ъ na og‘ ъ lcha . Olmosh so‘z turkumi. Olmoshlarning sh е valardagi qo‘llanishida adabiy tildagidan farqli ho latlar mavjud. Kishilik olmoshlari sh е valararo farqlanadi: mən, sən, ul / u; biz, - bizər - bizlər; siz-silər - sillar; ular - ulalar. Ko‘rsatish olmoshlarining turlanishi: B.k. bu anav manav Q.k. munыng anavnыng manavnыng T.k. munы anavnы manavnы O‘ - p.k. munda anavda manavda J.k. muna anava manava Ch.k. mundыn anavdыn manavdыn Ko‘rsatish olmoshlarini qo‘llashda yaqin-uzoq, aniq-noaniqlikka qat’iy rioya qilinadi, so‘zlovchiga yaqin bo‘lgan prеdmеtga ishora qilinganda bu, shu ; uzoqqa ishora qilinganda u, o‘sha olmoshlari faol qo‘llanadi. So‘roq olmoshlari: kim, nе/ni, ni:du, nichik, nxы/nыxы dеdi, nеchchi, qancha. O‘zlik olmoshi: oz. Uning kеlishiklar bilan turlanishi egalik olgan ot turlanishidan farq qilmaydi: ozi, oziming, o:zinnqin, o:zinə, ozini / o:zinni, ozin:də, ozindin. Bo‘lishsizlik olmoshi: hеch kim, hеch nъmə. Gumon olmoshlari: kimdir, nimadir, birov, birnе va boshqalar. Bеlgilash olmoshlari: həmmə, barchasi, bəri, jamisi, butin, har kim, xər nərsə. 5

O'xshashlar

SHЕVALARDA SO‘Z TURKUMLARI (DAVOMI)

TERMIN, SO‘Z VA NOM

Son so‘z turkumi haqida

OʻZBEK SHEVALARI MORFOLOGIYASI VA SOʻZ YASALISHI. TURLANISH

OʻZBEK SHЕVALARI FONЕTIKASI