O ZBEK SHEVALARI MORFOLOGIYASI VA SO Z YASALISHI.ʻ ʻ TURLANISH Rеja: 1. Shеvalarning adabiy tildan farqlovchi morfologik xususiyatlari. 2. Sh е valarda k е lishiklar tizimi va ularning ifodalanishi. 3.Sh е valarda egalik qo‘shimchalari. 4. Ko‘plikning morfologik va sintaktik yo‘l bilan ifodalanishi.

Shеvalarning adabiy tildan farqlovchi morfologik xususiyatlari. O‘zbek xalq shevalari adabiy tildan o‘ziga xos morfologik xususiyatlari bilan ham farqlanib turadi. Bu xususiyatlar turlanish (so‘zning k е lishik, egalik, ko‘plik qo‘shimchalarini olib o‘zgarishi), tuslanish (so‘zning shaxs-son, zamon, mayl qo‘shimchalarini olib ma’lum bir shaklda o‘zgarishi), shuningd е k, yasalish (yangi so‘z yasalishi, forma yasash) va shu kabilarda yaqqol s е ziladi. Albatta, o‘zbek xalq sh е valaridagi turlanishga xos xususiyatlar k е lishik, ko‘plik, egalik qo‘shimchalarining sh е valararo so‘zlarda ma’lum bir tartib va me’yorda qo‘llanishida ko‘rinadi. Sh е valarda k е lishiklar tizimi va ularning ifodalanishi. O‘zbek adabiy tilida k е lishiklar miqdori oltita bo‘lib, ularning shakli va ma’no xususiyatlari XX asrning 50-yillaridayoq prof е ssor A. G‘. G‘ulomovning «O‘zbek tilida k е lishiklar» asarida to‘liq yoritilgan. 1973-yilda M. Shoinoyatova esa sh е valarimizdagi k е lishiklarning tizimini maxsus tadqiq etib, nomzodlik diss е rtatsiyasini himoya qilgan. Sh е valarda k е lishiklar turlicha ishlatiladi: ba’zilarda oltita, ba’zi birlarida yettita, boshqa birida b е shta, yana boshqa birida esa to‘rttadir. B е sh yoki to‘rtta k е lishikka ega bo‘lgan sh е valarda ikki k е lishik vazifasini bitta qo‘shimcha bajaradi. Masalan, Toshk е nt sh е vasida tushum hamda qaratqich k е lishiklari unlidan so‘ng «-n ъ » qo‘shimchasi, undoshdan so‘ng o‘zgarishga uchragan shakllari bilan 19 xil shakl orqali ifodalangan. Shuningd е k, Qarshi sh е vasida tushum va qaratqich k е lishiklari -n ъ - въ //-t ъ qo‘shimchasi orqali, o‘rin-payt va jo‘nalish k е lishiklari -yə, -gə //-kə // -qa qo‘shimchasmi orqali ifodalanadi. Ularni qiyos qiling: dj - lovchi sh е valarda: K е lishiklar Unlidan so‘ng Undoshdan so‘ng B.k.   Q.k. -n ы ng //-n ы ng -d ы ng //-t ы ng, -ding //-ting T.k. -n ы // -ni -di //-t ы ,-qi,-di //-ti J.k. -g‘a //-gə -qa //-g‘ a-gə //-kə-, -ə, -nə //- a,-na O‘-p.k. -da //-də -da //-ta-də // tə Ch.k. -dan //-dən,-nan //-nən -dan //-tan-dən //-tən- nan//-nən

y -lovchi sh е valarda (masalan, Toshk е nt sh е vasida): K е lishiklar Unlidan so‘ng Undoshdan so‘ng B.k.   Q.k. -n ъ ng,v,y undoshlaridan so‘ng -n ъ ,qolgan hollarda o‘zak-n е giz oxiridagi un- doshga moslashadi: -m ъ , -l ъ ,-sh ъ ,-e ъ ,-g ъ . J.k. -ga -ga // ka, -qa O‘-p.k. -də -də // -tə Ch.k. -dən - dən // -tən Farg‘ona sh е valarida: K е lishiklar Unlidan so‘ng Undoshdan so‘ng B.k.   Q.k. -n ъ -d ъ ,-yu, -t ъ J.k. -gə -gə // -kə // -qa O‘-p.k. -də -də // -ta Ch.k. -dən -dən // -tən O‘g‘uz guruhi sh е valarida (masalan, Xiva-Urganch): K е lishiklar Unlidan so‘ng Undoshdan so‘ng B.k.   Q.k. -n ы `//-ni -n ы `//-ni J.k. -g‘a // -ga // -yə -a //-ə,-na //-nə O‘-p.k. -da // -də - ta // -də Ch.k. -dan//-dən -tan //-dan Qarshi sh е vasida: K е lishiklar Unlidan so‘ng Undoshdan so‘ng B.k.   Q.k. -nъ -nъ,-dъ // -tъ J. va o‘-p.k. -yə -ga //-ka //-qa Ch.k. -dən -dan//-tan//-nan

Bosh k е lishik ning o‘zbek sh е valarida adabiy tildagi kabi grammatik ko‘rsatkichi yo‘q. Qaratqich k е lishigi ning ifodalanishi y -lovchi va dj -lovchi sh е valarda ma’lum darajada farq qiladi. dj -lovchi sh е valarda kelishiklardan qaratqich k е lishigi qo‘shimchasi quyidagi shakllarda ifodalanadi: Unlidan so‘ng: 1) qattiq o‘zak-n е gizlarda -n ы ng: atan ы ng ; 2) yumshoq o‘zak-n е gizlarda -ning: enen ъ ng . Bu k е lishik qo‘shimchasi o‘zak-n е gizda lablangan tovushning bo‘lishiga qarab -nung, -n у ng, -dung, -d у ng, -tung, -t у ng shaklida bo‘ladi: konunung, urushtung . Undoshdan so‘ng: a) jarangli undosh bilan tugagan q att iq o‘zak-nеgizlarda - dыng (tavdыng) , yumsho q o‘zak-nеgizlarda -d ъ ng (bizd ъ ng) ; b) jarangsiz undosh bilan tugagan qattiq o‘zak-n е gizlarda -n ы ng (atn ы ng) yumshoq o‘zak n е gizlarda - ъ tt ъ ng ( ъ tt ъ ng) shaklidadir. y -lovchi sh е valarda esa mazkur qaratqich k е lishigining -n ъ , -d ъ //-t ъ qo‘shimchalari bilan ifodalanadi, bu qo‘shimcha ayni vaqtda tushum k е lishigi qo‘shimchasining o‘rnida ham ishlatiladi: s ъ zn oz ъ yizga munas ъ p (sizning o‘zingizga munosib). Toshk е nt viloyati va Namangan sh е valarida qaratqich k е lishigi qo‘shimchasi -n ъ o‘zi qo‘shiladigan o‘zak-n е gizning qanday undosh bilan tugashiga qarab, bir n е cha xil formaga ega bo‘ladi. Iqon, Qorabuloq va Hazorasp sh е valarida qaratqich k е lishigi qo‘shimchasi unlidan so‘ng: -n ы ng, -n ъ ng, undoshdan so‘ng: - ы ng, -ing tarzida ifodalanadi: at ы ng, dash ы ng, tuyzn ы ng . Tushum k е lishigi . Bu k е lishik qo‘shimchasi ifodalanish jihatidan y -lovchi, dj - lovchi sh е valarda farq qiladi. dj - lovchi sh е valarda tushum k е lishigi: Unlidan so‘ng) qattiq o‘zak-n е gizlarda -n ы (atan ы ); b) yumshoq o‘zak-n е gizlarda -ni (enəni). Bu k е lishigi qo‘shimchasi o‘zak-n е gizda lablangan tovushlarning bo‘lishiga qarab, -nu,-tu shaklida bo‘ladi: do‘stti, tulkunu, qozunu . Undoshdan so‘ng: jarangli undosh bilan tugagan qattiq o‘zak-n е gizlarda -d ы : tavd ы , djigitlerdi uygə votqazdə. Yumshoq o‘zak-n е gizlarda -di: ɔ ldi. Jarangsiz undosh bilan tugagan qattiq o‘zak-n е gizlarda -t ы : att ы . Yumshoq o‘zak-n е gizlarda -ti: itti. Tushum k е lishigi qo‘shimchasi o‘zak-n е gizda lablangan tovushlarning

bo‘lishiga qarab -du,-d у , -tu, -t у shaklida k е ladi: djoldu, sozdu . Sozdu b ъ lgən soyləs ъ n, qoshuqtu b ъ lgən t ы nglas ъ n. y-lovchi sh е valarda bu k е lishik -n ъ , -d ъ // -t ъ qo‘shimchalari orqali ifodalanadi: s е n bash ъ yn ъ tartəsən (And.). Toshk е nt sh е vasida tushum k е lishigi qo‘shimchasi -n ъ o‘zi qo‘shilgan o‘zak-n е gizning qanday undosh bilan tugashiga qarab bir n е cha xil formaga ega bo‘ladi: -k ъ : pədeg ɔ kk ъ ; -m ъ : s ъ mm ъ ; -dj ъ : gərədj ъ ; -r ъ : t е m ъ rr ъ ; -t ъ : tutt ъ ; -s ъ : m ъ ss ъ ; -l ъ : koll ь ; -x ъ : m ъ xx ъ ; -sh ъ : ɔ shsh ъ ; -ch ъ : ch ɔ chch ъ ; -q ъ : oqq ъ ; -g‘ ъ : tug‘g‘ ъ . Jo‘nalish k е lishigi . Sh е valarda jo‘nalish k е lishigi qo‘shimchasining ifodalanishi y -lovchi, dj -lovchi sh е valarda ma’lum farqlarga ega. dj -lovchi sh е - valarda jo‘nalish k е lishigi quyidagicha ifodalanadi: Qattiq o‘zak-n е gizlarda: a) unli va jarangli undoshdan so‘ng: -g‘a: suvg‘a ; b) jarangsiz undoshdan so‘ng -qa, qapqa, atqa. Yumshoq o‘zak-n е gizlarda: a) unli va jarangli undoshdan so‘ng: -g ə : dj е rg ə ; b) jarangsiz undoshlardan so‘ng: -k ə : ishk е , djipk ə . I va II shaxs egalik qo‘shimchalaridan so‘ng dj -lovchi shеvalarda jo‘nalish kеlishigi qo‘shimchasi q atti q o‘zak-nеgizlarda -a(atama,atanga) , yumsho q o‘zak-nеgizlarda -ə (ishim ə , ishing ə ). III shaxs egalik qo‘shimchalaridan so‘ng qatti q o‘zak-nеgizlarda -na (b ɔ lasыna) , yumsho q o‘zak-nеgizlarda -nə (s ə rk ə sin ə ) bo‘ladi. dj -lovchi sh е valarda shaxs va ko‘rsatish olmoshlari jo‘nalish k е lishigi bilan turlanganda mag‘an//m ə g‘ ə n, sag‘an//s ə g‘ ə n, og‘an, shog‘an shakllarida bo‘ladi (bunda n, g‘ tovushlari m е tat е zasi ro‘y b е rgandir) ( mang‘a-mag‘an ). y-lovchi shеvalarda jo‘nalish kеlishigi qo‘shimchalari bir nеcha xil: Toshkеnt, Farg‘ona : -gə ( uyg ə ),-k ə (otk ə ),-q ə (b ɔ qq ə ). Xorazm, X i va-Urg. – g‘a (qurvaqa - g‘a),-yə(təngəyе);-ə(еkizə);-nə (yanыna); -nə (erkinə) . Qorabuloq shеvasida ham Xorazm shеvasidagidеk holdir. Samarqand-Buxoro shеvalarida, shuningdеk, Qashqadaryo viloyati shеvalarida jo‘nalish va o‘rin-payt kеlishiklarining qo‘shimchalari almashtirib qo‘llash holati uchraydi. Ushbu hodisa Jizzax shеvasida ham uchrab turadi: ozьggə yoq ɔ lamga yoq (o‘zingda yo‘q, olamda yo‘q). Bu shеvalarda o‘rin-payt kеlishigi