Mavzu : Mikroorganizmlarni morfologiyasi, anatomiyasi va sistematikasi Reja: 1. Mikroorganizmlarning o‘lchamlari va guruhlanishi, prokariot va eukariotlar. 2. Bakteriyalar va ularning shakllariga qarab guruhlanishi. 3. Bakteriya hujayrasining tuzilishi. 4. Bakteriyalarning sporalar hosil qilish va harakatlanishi. 5. Mikroorganizmlarning sisematikasi va toksonomiyasi. 6. Zamburug‘lar,bakteriya, aktinomisetlarning ahamiyati, sistematikasi. 7. Tuproq suv o‘tlari va ularning asosiy vakllari. 8. Sodda organizmlar, ularning tuzilish ahamiyati. 9. Rikketsiya va mikoplazmalar, tuzilishi, ahamiyati. 10. Viruslar, tuzilishi, ahamiyati.

1. Mikroblar yer yuzidagi tirik organizmlarning eng qadimiysidir. Ular yer yuzida 3 mld yil oldin paydo bo‘lgan. Ba’zi olimlarning fikrlariga qaraganda yer yuzidagi hayot mikroblardan boshlangan, yana boshqa bir olimlarning fikricha yer yuzida avval hujayrasiz tirik organizmlar (arxebiontlar, fotobiontlar, protobiont va boshq.) bo‘lgan.Hayotning rivojlanishi oddiy organizmlardan murakkab organizmlarga qarab taraqqiy etgan. Avvalo viruslar paydo bo‘lib, undan so‘ng riketsiyalar, mikoplazmalar, bakteriyalar, ko‘k-yashil suvutlari, zamburug‘lar, o‘simliklar va nihoyat hayvonlar vujudga kelgan. Ko‘pgina mikroblarning xarakterli xususiyati ularning bir hujayraligidir. Boshqa mikroorganizmlardan ancha kattaroq bo‘lgan zamburug‘lar bundan mustasno. Bularning orasida ko‘p hujayrali organizmlar uchraydi. Mikroorganizmlarning katta-kichikligi mikrometr (10 -6 m) bilan o‘lchanadi SI birligi sistemasida mkm deb belgilanadi. Shar simon mikroblarning diametri 0,7 dan 1,2, tayoqchasimonlarning uzunligi 1 dan 10, eni 0,5-1 mkm gacha bo‘ladi. Viruslarning hajmi ju4da mayda, shu sababli ular nanometr (nm) bilan belgilanadi. (1 nm = 10 -9 m). Ipsimon mikroorganizmlar uzun bo‘lib, bir necha o‘n mikrometrga yetadi. Mikroblarning hajmi juda mayda bo‘lib, bir tomchi suvda bir necha million mikroblar joylashishi mumkin. Tabiatda uchraydigan mikroorganizmlar asosan beshta katta guruhga bo‘linadi: 1. Bakteriyalar. 2. Zamburug‘lar. 3. Sodda organizmlar. 4. Riketsiyalar. 5. Filtrlovchi viruslar. Mikroorganizmlar dunyosi keng va xilma-xil bo‘lganligi sababli ularni tekshirish usullari doimo mukammal emas. Ularni klassifikasiyalashda anchagina qiyinchiliklarga duch kelinadi. Ammo shunga qaramay, dunyodagi mikroorganizmlarning bir-biriga o‘xshash belgilari hisobga olinib, guruhlarga

ajratilib klassifikasiya qilinyapti. Avvalo mikroorganizmlarni klassifikasiya qilishda ularning morfologik belgilariga asoslanilardi. Keyinchalik mikroblarni sistemaga solishda morfologik belgilar bilan birga fiziologik belgilar ham hisobga olinadigan bo‘ldi. Hozirda hamma hujayrali jonivorlar hujayrasining tuzilishiga, o‘zoq va organellalarning sitoplazma bilan munosabatiga, qabig‘ining tarkibiga va boshqa belgilariga qarab ikkita guruhga bo‘linadi: 1. Prokariotlar. 2. Eukariotlar. Prokariot mikroorganizmlarda o‘zoq modda va organellalar sitoplazmadan mahsus parda bilan ajratilmagan. Eukariotlar gruppasidagi mikroorganizmlarda esa o‘zoq va organellalar maxsus pardalar bilan o‘ralgan va shu4 parda ularni sitoplazmadan ajratib turadi. Mikroorganizmlarning toloy qismi (bakteriyalar, aktinomisetlar, spiroxetalar, riketsiyalar va ko‘k-yashil suv o‘tlar) prokariot guruhiga kiradi, qolganlari (achitqi, mog‘or zamburug‘lar, mikroskopik suv o‘tlar va sodda organizmlarning ba’zilari) eukariot guruhiga kiradi. 2. Bakteriya – lotincha so‘z bo‘lib, tayoqcha ma’nosini bildiradi. Bakteriyalar o‘simlik, odam va hayvonlarning kasallanishlariga sababchilar orasida katta o‘rin tutadi. Bakteriyalar bir hujayrali, xlorofilsiz, prokariot turli organizmlardir. Tashqi ko‘rinishi jihatidan 4 ta asosiy: 1. Kokklar – sharsimon bakteriyalar. (Kokkus – lotincha don). 2. Bakteriya va basillalar – tayoqchasimon. 3. Vibrion va spirillalar – bukilgan va spiralsimon 4. Xlomidobakteriyalar – ipsimon guruhlarga bo‘linadi. 1 . Kokkler – (lotincha kokkus - don) sharsimon bakteriyalardir. O‘zoro joylashishiga qarab monokokk, diplokokk, tetrokokk, streptokokk, stafilokokk va sarsinalarga bo‘linadi. Monokokklar (mono – grekcha bir, yakka ma’nosini bildiradi) bo‘lingandan keyin har qaysisi alohida joylashadi.

Diplokokklar (di – grekcha ikki, juft) bir tekislikda bo‘linadi va juft-juft bo‘lib joylashadi. Tetrokokklar – (tetra – grekcha to‘rt) o‘zoro perpendekulyar ikki tekislikka bo‘linadi va to‘rttadan joylashadi. Streptokokklar (streptus – grekcha zanjir) zanjirsimon joylashadi. Sarsinalar (sarsio – lotincha bog‘layman) o‘zaro perpendekulyar, uch tekislikka bo‘lingan kokklar ular 8 – 16 ti dan to‘p-to‘p bo‘lib joylashadi. Stafilokokklar (stafilokokkus – lotincha shingil) tartibsiz uzum shingili shaklida joylashadi. 2 . Tayoqchasimon – o‘z navbatida 3 ga bo‘linadi: bakteriyalar, basillalar, klostridiyalar. Bakteriyalar spora hosil qilmaydigan, basillalar spora hosil qiladigan, klostridiyalar ham spora hosil qiladigan yig‘simon bakteriyalar hisoblanadi. 3. Spiralsimon bakteriyalar – bularga vibrionlar (vibrio – lotincha egilaman) vergul shaklli bir burmali. Spirillalarga (spira – lotincha buralaman) 2 – 3 hatto beshtagacha burmali mikroblar kiradi. Spiroxetalar juda ko‘p mayda, uzun va ingichka burmali bakteriyalar kiradi. 4. Xlamidobakteriyalar odam va hayvonlarda kasallik qo‘zg‘atadigan bakteriyalar bo‘lmaydi. Ularga tiniq suv omborlarida yashaydigan oltingugurt va temir bakteriyalari kiradi. 3. Bakteriya hujayrasi qabiq, protoplazma va o‘zakli moddalardan iborat. Bulardan tashqari, ayrim bakteriyalarda doimiy bo‘lmagan harakatlanish organlari – xivchinlar, noqulay sharoitda muayyan turining saqlab qolish vazifasini bajaradigan g‘ilof ham bo‘ladi. Bakteriya hujayrasining qobig‘i 3 ta yoki 5 ta qavatdan iborat bo‘lib, zich va elastikdir. Bakteriyalar odatdagi shaklini saqlab turishi bilan doimo shaklini

o‘zgartiruvchi amyobalardan farq qiladi, besh qavatli qobiqningtarkibida asosan aromatik, oltingugurtli va boshqa moddali aminokislotalar, oddiyroq tuzilgan 3 qavatli grammusbot bakteriyalar hujayrasining qobiq tarkibida quruq modda, 80% gacha glikopeptid murin bo‘ladi. Umumiy mikrob hujayrasining tarkibidagi quruq moddalarning 1/5 mikrob hujayrasining qobig‘ida joylashadi. Grammusbot mikroblar qobig‘ining qalinligi 50 nm, grammanfiy mikroblar qobig‘ining qalinligi esa 15 nm. Bakterial qobiq elektron mikroskopda ravshan ko‘rinadi. Bakteriya sitoplazmasi – yarim suyuq, tiniq va rangsiz modda. Sitoplazma kolloidlarning dispers aralashmasidir. Uning tarkibida suv, oqsil, uglevodlar, lipidlar, mineral va boshqa moddalar bor. Sitoplazmaning zichligi yuqori bo‘lib, tarkibida 10-20 nm li mayda zarrachalar mavjud. Zarrachalar 60% RNK, 40% proteindan iborat ribonukleoproteidlar va ribosoma nomini olgan. Bakteriyalarning o‘zagi (nukleid nukleoplazma) – zichlashmagan va uning moddasi g‘uj bo‘lmaydi. Prokariotlar o‘zagida DNK ning ikki qavatli iplaridan iborat dum-dumaloq bo‘ladi. U sitoplazmada hyech qachon parda bilan ajralmaydi. Bakteriya va ko‘k-yashil suv o‘tlarining o‘zagi diffuz holatda va 3 nm – 5 nm yo‘g‘onlikdagi DNK fibrillalar bilan to‘lgan. G’ilof (kapsula). Qobiqning shilimshiq qavati juda ham rivojlangan bo‘lib, bakteriyalarning kapsulasini hosil qiladi. Kapsulaning tarkibida polisaxaridlar, glyukoproteidlar va 98% gacha suv bor. G’ilof bakteriyalar organizmga kirganda yoki qon qo‘shilgan sun’iy oziq muhitida o‘stirilgan hosil bo‘ladi. U bakteriyalarni himoya qilish vazifasini o‘taydi, jumladan, bakteriyalarni qon leykositlari tomonidan, qurishdan, antitelalardan saqlaydi. Ko‘pchilik bakteriyalar kapsulalarida 3-4 ta bakteriyalar joylashadi va zooglel deyiladi. 4. Ko‘pincha tayoqchasimon bakteriyalar spora hosil qilib, muayyan turining saqlanib qolishiga imkon beradi. Kokklarda spora hosil bo‘lishi juda kam uchraydi. Vibrion va spiralsimonlarda spora hosil bo‘lishi noma’lum. Spora hosil qiluvchilar ko‘pincha havo, suv va hayvonlarning tanasida yashovchi saprofit mikroblardir. Hayvonlarda yuqumli kasallik qo‘zg‘atuvchilarda ham spora hosil qiluvchilari bor