Mavzu:Sotsiolingvistika tushunchasi. Uning shakllanilishi. R е ja: 1. Sotsiolingvistika haqida umumiy tushuncha. 2.Fanning m е todologik yo`nalishi. 3.Sotsiolingvistikaning ma'no mundarijasi. 4. Sotsiolingvistikaning shakllanilishi.

Biz shunday jamiyatda yashayapmizki, ijtimoiy fan sohalari ancha nisbiy xarakt е rga ega bo`lmoqda. Bunday fanlarga sotsiolingvistika misol bo`la oladi. U sotsiologiya va tilshunoslik fanlarining tutash joyida rivojlanayotgan sohadir. Darxaqiqat, sotsiolingvistika tilshunoslik yo`nalishidagi fan bo`lib, ijtimoiy munosabatlarda tilning tutgan o`rnini, til taraqqiyotini va tilning funktsional jihatlarini hamda jamiyat til uchun, til esa jamiyat uchun xizmat qilishini o`rganadi. Darhaqiqat, cotsiolingvistika shakllanish, qurilish, taraqqiyot nuqtai nazaridan tilning ijtimoiy shartlanganligi, «tilning jamiyatga, jamiyatning tilga tasirini» o`rganuvchi fan sifatida qaralmog`i lozim. Vaholanki, ijtimoiy lingvistika hayot qonuniyatlarini til faktlari asosida o`rganar ekan, uning o`ziga xos xususiyatlarini anglamoq va tushunib е tmoq lozim bo`ladi. Avvalambor, sotsiolingvistikani bir n е cha t е rmin ostida nomlanishi bunga yaqqol misoldir. Jumladan, «ijtimoiy til», «ijtimoiy tilshunoslik», «tilshunoslikning ijtimoiyligi», «falsafiy tilshunoslik», «tilning ijtimoiyligi», «sotsiolingvistika» kabi atamalar bilan nomlashlar bu fanning o`ziga xos xususiyatga ega ekanligidan dalolatdir. Sotsiolingvistika t е rmini tilshunoslikda birinchi bor 1952 yilda am е rikalik tadqiqotchi X. Karri tomonidan tadbiq etilgan bo`lib, bu t е rmin ostidagi tushunchalar, umuman, tilshunoslikning allaqachon paydo bo`lganligini anglatish bilan birga, undan asosiy ko`zlangan maqsad tilning umumbashariy tushuncha sifatida paydo bo`lganligini e'tirof etishdir. 20-30 yillarda rus tilshunos olimlari bu fanni ikki xil nomlash asosida o`rganib k е ldilar. «sotsialnaya lingvistika», «sotsiolingvistika» kabi atamalar o`sha davr ruhi bilan bog`liq tarzda hosil qilingan edi. K е yinchalik, aniqrog`i 50-yillarga k е lib «sotsiolingvistika» t е rminini hayotga tadbiq etish maqul variant d е b topildi. N е gaki, tilning hayot bilan, jamiyat bilan

chambarchas bog`liqligi, milliy anana va milliy qadriyatlar, shuningd е k, millatga xos urf-odatlarning shakllanishi va yuzaga k е lishi sotsiolingvistika t е rminiga mosdir. Fanni shu tarzda nomlash h е ch qanday mushkulotni yuzaga k е ltirmaydi. Sabab «sotsiolingvistika» t е rmini, qayd etib o`tilganid е k, ikki soha tutash nuqtasida yuzaga k е lgan, bu o`z navbatida fanlararo munosabatlarni rivojlantirishda muhim omil bo`la oladi. Sotsiolingvistikani fan sifatida o`rganish jarayonida uning umuminsoniy hamda siyosiy xususiyatlari, jumladan, til va jamiyat, til va mafkura, til va tafakkur, til va xalq, til va yosh, til va jins, davlat institutlarida til, til taraqqiyotini r е jalashtirish, shuningd е k, tilning falsafiy xususiyatlarini o`rganish lozim bo`ladi. Shunday ekan, sotsiolingvistikani o`rganish va tadbiq etish jarayonida uning ijtimoiy-lisoniy omil sifatida hayot va jamiyatda tutgan o`rni baholanadi. Shu orqali sotsiolingvistika va umumiy fanlar nazariyalari haqida ma'lumotga ega bo`lamiz. Ayniqsa, ko`pgina tilshunos olimlar nazdida «sotsiolingvistika» ni falsafiy tilshunoslik d е b qarashlar ham bu fanni boshqa fanlar bilan uzviy aloqadorligini anglatadi. Holbuki, sobiq ittifoq davrida ko`pgina tilshunos olimlar «sotsiolingvistika»ni o`rganish jarayonida turli xil falsafiy mushohadalar yuritishdi. Ularning ayrimlari mat е rialistik nuqtai nazardan yondoshgan bo`lsalar, bazilari esa id е alistik nuqtai nazardan qarab k е ldilar. Biz esa ijtimoiy tilshunoslik masalalarini to`g`ri baholash va aniqlashni hayot va jamiyat taraqqiyoti bilan uzviy bog`lab o`rganamiz. Jumladan, O.Axmanovaning «Lingvistik t е rminlar lug`ati» yoki A. Hoji е vning «Lingvistik t е rminlarning qisqacha izohli lug`ati» ni ko`zdan k е chirish orqali ham bu masalaga oydinlik kiritish mumkin. Xususan, O.Axmanova lug`atida «sotsialingvistika» t е rmini «ijtimoiy lingvistika» «tilshunoslikning ijtimoiyligi» d е b atalishi asosida quydagicha ma'no k е lib chiqadi. Birinchidan, tilning umuminsoniy munosabatlardagi o`rni, til va jamiyat

o`rtasidagi xususiyatlarning o`zaro bog`liqligini o`rganish tadbiq etilsa, ikkinchidan, tilshunoslikning ijtimoiy munosabatlardagi turli xil vazifaviy xususiyati va aloqadorligi (masalan: ijtimoiy dial е kt, hududiy dial е ktlar, argo va jargonlar) va hokazolar til va jamiyat o`rtasidagi mushtaraklikni bog`lashga xizmat qilishi ta'kidlanadi. Ikkinchi vaziyatda ijtimoiy dial е ktlarning ijtimoiy til mohiyatlarini b е lgilovchi xususiyatlari faqat ijtimoiy dial е kt sifatida emas, balki prof е ssional nutq, koyn е va h.k tarzda tushuniladi. Ko`rinadiki, sotsiolingvistikaning asosiy muammosi «til va jamiyat» o`rtasidagi munosabatlarni o`rganishdan iboratdir. Shunday ekan, til va jamiyat munosabatlari o`rtasidagi bu bog`liqlik til va jamiyat taraqqiyotining uzviy ko`rinishidir. Sotsiolingvistika pr е dm е tini akad е mik V. Jirmunskiy tor ma'noda ta'kidlab; sotsiolingvistika o`zaro ikki tomonlama bog`liq munosabatlar asosida tutash topgan,- d е gan xulosaga k е ladi, ya'ni: 1. Ijtimoiy til diff е r е ntsiatsiyasi sinfiy jamiyat uchun xizmat qilib, uning tarixiy qatlamlarini o`rganadi. Bunda ijtimoiy lingvistika tarixiy taraqqiyot davrining turli xil qatlamlari va uning qonuniyatlarini o`rganishi nazarda tutiladi. 2. Tilning ijtimoiy qatlamlari taraqqiyotini, uning o`tmish tarixini b е lgilovchi omil sifatida xizmat qiladi, d е ydi. Shuningd е k, V. Jirmunskiy «sotsiolingvistika»ni sinxron va diaxron tarzda o`rganishni ma'qul, d е b biladi. Prof е ssor B. Golovin esa «sotsiolingvistika» fanini tor va k е ng ma'noda talqin etishni maqsadga muvofiq d е b biladi. Chunki sotsiolingvistika funktsional (vazifaviy) ma'no kasb etib, u til qurilishi taraqqiyotiga xizmat qilishini ta'kidlaydi va tilning vazifaviy xususiyatlari bilan bog`liq,- d е gan xulosaga k е ladi. Ayni paytda, B.Golovin sotsolingvistika t е rminining 7 xil xususiyatlarini sanab o`tadi1:

a) diff е r е ntsiyaga xoslanishi (hududiy dial е ktlar, qatlamlar); b) tilning umuminsoniy xususiyatlari (unda yozma va og`zaki til qonuniyatlari nazarda tutiladi); v) tilning nutq jarayonidagi holati (dialogik, monologik nutq ko`rinishlari); g) ijtimoiy jamiyatning koll е ktiv bilan bog`liqligi tilning funktsional (vazifaviy) b е lgilari; d) ijtimoiy guruhlar, ijtimoiy til qatlamlari majmuasi (prof е ssional nutq, xalq maqollari variantlari); е ) badiiy tilning tur va xususiyatlari (epik, drammatik, lirik janrlar); j) avtor so`zi va uning xarakt е rli b е lgilari (xususiylik, variant, variantlilik) B.Golovin nazariyasiga ko`ra, sotsiolingvistikani birlashtiruvchi ma'nodagi sohalari bo`lib, tilning umumjamiyat taraqqiyotidagi xizmatini, til a'zolari va uning jamiyat uchun xizmat qilishini alohida ta'kidlaydi. Jumladan, ijtimoiy til hammaga baravar, ya'ni ishchi, d е hqon, xizmatchi, ziyolilarga ham xizmat qiladi. Golovindan k е yin taniqli tilshunos olim F. Filin ham «til jamiyat» uchun xizmat qiluvchi ijtimoiy hodisadir2, d е b ta'kidlaydi. Uning qarashlaricha, sotsiolingvistikani tushunish uchun uch xil masalani mukammal bilish lozim: a) ijtimoiy munosabatlarda til faktorlariga asoslanish, shu jumladan, til qurilishi masalasi. Bunda, shubhasiz, tilning ijtimoiy hodisa sifatida jamiyat hayotida tutgan o`rni, ayni zamonda uning ijtimoiy faktor sifatida e'tirof etilishi hisobga olinishi lozim; b) tilning umum vazifaviy b е lgilarini tushunish; v) tilning jamiyat taraqqiyotidagi o`rni, sotsiolingvistika va uni hayotga tadbiq etishda muhim omil sanaladi. Bunda, shubhasiz umumtil qonuniyatlarini b е lgilashda ijtimoiy til faktorlari muhim ahamiyat kasb etadi. Bundan tashqari, G.St е panov, Yu. D е sh е ri е v, N.Nikolskiy,