O’zbekiston Respublikasi Oliy va O’rta maxsus ta’lim vazirligi Samarqand Davlat Chet tillar Instituti Tarjimaning lingvomadaniy aspektlari fanidan MUSTAQIL ISH Mavzu : Geshtalt tushunchasi

Geshtalt tushunchasi “Geshtalt” tushunchasi Olamning lisoniy manzarasini o‘rganishga bo‘lgan qiziqishning ortishi lisoniy geshtaltlar nazariyasini bilimlar strukturasi sifatida qaralgan freymlar nazariyasi bilan aloqador qilishga urinayotgan kognitiv tilshunoslik bilan ham bog‘liqdir. Lisoniy geshtaltlar nazariyasi kognitiv tilshunoslikning asoschilaridan biri bo‘lgan J.Lakof tomonidan ilgari surilgan.J.Lakoffning qayd qilishicha, fikrlar, idroklar, emotsiyalar, bilish jarayonlari, motorli faoliyat hamda til ayni strukturalar bo‘lgan “geshtaltlar”dan tarkib topgan Geshtalt nemischa so‘z bo‘lib, u “obraz, tuzilma, yaxlit shakl” ma’nolarini anglatadiIlmiy adabiyotlarda geshtaltga biror obyektni qismlar yig‘indisi sifatida emas, balki yaxlit holda idrok etish jarayoni deb ta’rif beriladi Umuman, geshtalt yaxlit obraz hisoblanadi, ya’ni biron bir obyekt ni butunicha idrok qilinishi geshtalt , deb tushuniladi. Geshtalt-psixologiya idrokning yaxlitligiga asoslanadi: ayrim shakllarning alohida bo‘laklari o‘z ma’nosini butunning (geshtaltning ) tarkibida topadi. Masalan, daraxt tushunchasi olinganda, daraxtni predmet sifatida idrok etuvchi shaxs uni qismlar yig‘indisi, ya’ni tana, ildiz, shoxlar va barglardan iborat o‘simlik sifatida emas, balki shu qismlarga bo‘linuvchi yaxlit jism – daraxt sifatida idrok qilishi muhim hisoblanadi. Yoki J. Lakoffning ta’biricha, janjal va urush ayni terminlar bilan tasvirlanadi, Demak, ular bir xil tasavvur qilinadi, ya’ni ular ayni geshtalt (yaxlit obraz – Sh.Usmanova) bilan bog‘lanadiGeshtaltlar botiniy mazmundor bo‘lgan alohida til birliklaridir. Geshtaltlar tilda amalga oshishi bilan birga, insonning borliqni idrok qilishi asosini tashkil qiladi, bilish jarayonlarini yo‘naltiradi, motorli aktlarning o‘ziga xos xususiyatlarini va h.k. aniqlaydi. Tilga nisbatan geshtaltlarning botiniyligi bir necha jihatlarda namoyon bo‘ladi. Chunonchi, tilning zohiriy sathida ayni geshtalt turli fikrlarni keltirib chiqarishi mumkin va bunda faqat maxsus izlanishlar orqaligina ularning birligini aniqlash mumkinShunday qilib, geshtaltlar konseptual bog‘lanishlar bo‘lib, ular inson psixikasining botiniga tegishli bo‘lgan va tabiiy tilning kategoriyalari doirasidant ashqarida yotgan universal tasavvurlar mohiyatidir. Geshtaltpsixologiya (nem. Gestalt — shakl, obraz, qiyofa, tashqi ko rinishʻ va psixologiya) — psixologiyadagi oqimlardan biri. 20-asrning 20— 30-y.larida Germaniyada yuzaga kelgan. G. fon Erenfelsning yaxlitlik idrokning asosiy sifati deb hisoblaydigan ta limotiga asoslanadi. Assotsiativ psixologiyaga ʼ (qarang Assotsiatsiya ) zid ravishda G. psixikaning birlamchi va asosiy elementi sifatida sezgilarni emas, balki yaxlit obrazlar — geshtaltlarni tan oladi. G. tarafdorlari (M. Vertxeymer, V. Kyoler, K. Koffka, K. Levin va b.) psixika

mohiyatini idrokning o ziga xosligi, yaxlitlik bilan izoxlaydilar. G. namoyandalariʻ asarlarida idrokning shakllanishida tajribaning o rni o rganilmagan va bunga ʻ ʻ e tibor ham berilmagan. Ular nuqtai nazariga ko ra, geshtaltlar (obrazlar) go yo ʼ ʻ ʻ odam miyasidagi elektrik jarayonlar tufayli yuzaga keladi. 20-asrning 40-y.larida V. Kyoler miyadagi elektr maydonlari o zaro munosabatlari xususidagi fikrni miya ʻ qismlari elektr zaryadlari bilan to yinishi haqidagi g oyalar bilan to ldirdi. Bu ʻ ʻ ʻ elektr zaryadlar miyaning u yoki bu qismida uzoq vaqtli qo zg alishlarni yuzaga ʻ ʻ keltiradi. Ularning miya bir qismidan kamroq to ldirilgan boshqa qismiga o tishi ʻ ʻ ayrim illyuziyalarni va idrok xususiyatlarini paydo qiladi. Geshtaltpsixologlarning eksperimental metodikasi va ular orqali olingan ma lumotlar idrok va tafakkur psixologiyasini ma lum darajada boyitdi. ʼ ʼ Gestalt nazariyasi- Kontekst va asoslar Gestalt psixologiyasi ushbu fan ichida paydo bo'lgan birinchi tarixiy oqimlardan biri edi. U inson idrokini o'rganishga katta ahamiyat berdi va boshqa tarmoqlardan farqli o'laroq u biz idrok etgan narsa haqiqatning aniq aksi emas, balki biz uni muayyan aqliy mexanizmlar orqali quramiz, deb himoya qildi. Gestalt psixologiyasi 20-asr boshlarida Avstriya va Germaniyada paydo bo'lgan. Uning mualliflari insoniyat tajribasini bir-biriga hech qanday aloqasi bo'lmagan turli xil elementlarga ajratadigan tarixning birinchi oqimi bo'lgan assotsiatsiya psixologiyasiga qarshi chiqishdi. Geshtalt psixologiyasi inson idrokini va uning tamoyillarini o'rganish uchun fenomenologiyadan foydalangan; ya'ni o'rganilayotgan elementni ham, shaxsning sub'ektiv tajribasini ham tahlil qilish niyatida to'g'ridan-to'g'ri psixologik tajribani bepul tavsifi. Shu ma'noda, Gestalt psixologiyasi tarixda aqliy faoliyatni o'rganishga gumanistik nuqtai nazarni qo'shgan birinchi oqim edi. O'sha vaqtga qadar psixologiya inson tajribasini to'liq ilmiy nuqtai nazardan o'rganishga urinib ko'rdi va shu bilan boshdan kechirolmaydigan ko'plab hodisalarni chetga surib qo'ydi. Gestalt psixologiyasini asosan Maks Vertxaymer va uning shogirdlari Volfgang Koxler va Kurt Koffka ilgari surishgan. - idrokni o'rganish Gestalt psixologlari ko'proq e'tibor qaratgan hodisa idrok, ayniqsa ko'rish va tashkilot edi. Bu qiziqish 1912 yilda Vertxaymer "phi fenomeni" ni topgandan so'ng boshlandi, bu juda tez taqdim etilganda bir nechta harakatsiz narsalar

harakatlanadigan optik xayol. Bu ularga ko'rishning doimiyligi printsipini postulyatsiya qilishga imkon berdi. Phi hodisasining kashfiyoti shuni ko ' rsatdiki , bizning dunyoqarashimiz dunyoni haqiqatan ham aks ettiradi degan g ' oya yolg ' ondir . Shunday qilib, Vertxaymer tekshirishni boshladi va tez orada u "paydo bo'lgan hodisalar" deb atagan narsalarning mavjudligini angladi, ular haqiqat elementlaridan emas, balki bizning ongimiz ish uslubidan kelib chiqqan idrok etish tajribasi. Shu paytdan boshlab Vertxaymer va uning shogirdlari bizning vizual in ' ikosimizni boshqaradigan ba ' zi qoidalarni o ' rganishga kirishdilar . Keyinchalik ular ushbu oqim tamoyillarini o'rganish, fikrlash, motivatsiya, shaxsiyat yoki ijtimoiy psixologiya kabi boshqa sohalarga ham tarqatdilar. Hislar sohasida Gestalt psixologiyasi hali ham katta ahamiyatga ega , chunki u shu paytgacha tushunilmagan ko ' plab hodisalarni tushuntirishga muvaffaq bo ' lgan birinchi oqim edi : optik illyuziyalar , harakatni yoki pertseptual barqarorlikni anglash boshqalar .