TABIIY RESURSLAR VA ULARNI TASNIFLASH Reja: 1.Tabiiy resurslar turlari 2. Tabiatni muhofaza qilish aspektlari 3.Tabiatni muhofaza qilishning asosiy vazifalari

1.Tabiiy resurslar turlari Tabiiy resurslar – insonlarning yashash vositasi bo‘lib, inson ularni tabiatdan oladi va ularsiz ishlab chiqarish faoliyatini amalga oshira olmaydi. Tabiiy resurslar insonga oziq-ovqat, kiyim-kechak, yoqilg‘i va energetika xom-ashyolari berishi sababli yashash va ishlab chiqarish faoliyatining zaruriy shartidir. Tabiiy resurslarning turi juda xilma-xil bo‘lib, ular ijtimoiy ishlab chiqarish moddiy-texnika bazasining tarkibiy qismidir. Tabiiy resurslar kompleksi foydali qazilmalar, iqlim, suv, tuproq, o‘simlik va hayvon resurslari, shuningdek, sayyoraviy hamda kosmik resurslarni o‘z ichiga oladi. Tabiiy resurslar insonning ta’sir etish xarakteriga qarab ikki turga bo‘linadi: tugaydigan va tugamaydigan resurslar. Tugaydigan resurslar, o‘z navbatida, qaytadan tiklanmaydigan va qaytadan tiklanadigan resurslarga bo‘linadi. Qaytadan tiklanmaydigan tabiiy resurslarga er osti boyliklari (neft, toshko‘mir, rudalar va boshqalar) kiradi. Bu resurslardan muttasil foydalanish tobora ular zahira s ining butunlay tugab qolishiga olib keladi. CHunki, ular tabiiy yo‘l bilan qayta tiklanmaydi yoki tiklansada (nazariy jihatdan millionlab yillardan keyin ya’ni, kelgusi geologik davrlarda) foydalanishga nisbatan bir necha million marta sekinlik bilan tiklanadi. Tiklanadigan tabiiy resurslarga – tuproqlar, o‘simliklar hayvonot dunyosi, shuningdek, ko‘llar va dengiz lagunalari tagiga cho‘kadigan ba’zi bir mineral tuzlar kiradi. Bu resurslar foydalanish davomida tiklanadi. Lekin ular tiklana olishi uchun ma’lum tabiiy sharoit kerak. Bu sharoitni buzish resurslarning qayta tiklanish jarayonini sekinlashtiradi yoki butunlay to‘xtatadi. Binobarin, tiklanadigan tabiiy resurslardan foydalanishda bularni hisobga olish lozim. Turli resurslar turlicha tezlikda tiklanadi. Masalan, ovlangan hayvonlarning tiklanishi uchun bir yoki bir necha yil, kesib olingan

o‘rmonlar uchun kamida oltmish yil, tuproqning chirindi qavatining bir santimetri hosil bo‘lishi uchun esa 300–600 yil vaqt talab qilinadi. SHunday ekan, tabiiy resurslarni sarflash sur’ati ularning tiklanish darajasiga muvofiq kelishi kerak. Bu muvofiqlikning buzilishi resurslarning tugab ketishiga, o‘rmonlar maydonining qisqarib ketishiga, ovlanadigan hayvonlar zahirasining kamayishiga, tuproqlar hosildorligining pasayishiga va boshqa salbiy oqibatlarga olib borishi muqarrar. Tiklanmaydigan tabiiy resurslarni muhofaza qilishning asosiy yo‘llari– ulardan rejali va ilmiy asosda oqilona foydalanish hamda keng miqyosda takroriy ishlab chiqarishni amalga oshirishdan iborat. Tiklanadigan tabiiy resurslarni muhofaza qilishda eng muhimi ularning tiklanishiga doimiy imkoniyat yaratishdir. Mana shundagina bu resurslar insonga amalda cheksiz xizmat qilishi mumkin. Tugamaydigan resurslarga – suv, iqlim va kosmik resurslar kiradi. Suv resurslari. Er sharida suv uch xil holatda (suyuq, qattiq va bug‘ holatida) bo‘lib, uning umumiy zahirasi bitmas tuganmasdir. L ekin, insonning xilma-xil xo‘jalik faoliyati tufayli chuchuk suvning miqdori va sifati Er sharining turli joylarida har xildir. Daryo va ko‘llarning sayozlanishi, shuningdek, ko‘pgina hududlarda suvning ifloslanishi natijasida chuchuk suvning etishmasligi allaqachon keskin tus olgan. SHuning uchun chuchuk suvlarning sarflanishi va tozaligi ustidan nazorat o‘rnatish nihoyatda zarur tadbirdir. Dunyo okeani n ing suvi amalda bitmas-tuganmas hisoblanadi, ammo suvning neft mahsulotlari va boshqa chiqindilar bilan ifloslanishi natijasida unda yashovchi suv hayvonlari va o‘simliklarning yashash sharoiti tobora yomonlashib bormoqda. Binobarin, suvning sifatini, ko‘p joylarda esa miqdorini ham jiddiy muhofaza qilishga zarurat tug‘iladi. Iqlimiy resurslar. Iqlimiy resurslar atmosfera havosi, shamol energiyasi va yog‘inlardan iborat bo‘lib, odatda bitmas tuganmasdir. Biroq,

atmosferaning tarkibi va u bilan bog‘liq bo‘lgan sifati mexanik aralashmalar, sanoat va transport gazlari hamda radioaktiv moddalar bilan ifloslanishi natijasida ancha keskin o‘zgarishi mumkin. Havo tozaligi uchun kurash resursni muhofaza qilishning eng muhim vazifalaridan biridir. Kosmik resurslar . Bunday resurslarga quyosh radiatsiyasi hamda dengiz suvlarining ko‘tarilish va pasayish (qalqish) energiyasi kirib, ular ham amalda bitmas tuganmasdir. L ekin, ular insonning faol xo‘jalik faoliyati ta’siri ostida o‘zgarishi mumkin. Masalan, katta sanoat shaharlarida atmosfera gaz tarkibining o‘zgarishi ya’ni, ifloslanishi, quyosh radiatsiyasi miqdoriga ta’sir qiladi. CHunonchi, atmosfera tarkibida karbonat angidrid gazining orta borishi radiatsiya miqdorining proporsional ravishda ortishiga sabab bo‘ladi. Demak, atmosfera havosini muhofaza qilish avvalo uning tozaligi uchun kurash demakdir. 2.Tabiatni muhofaza qilish aspektlari. Tabiat va uning boyliklari inson uchun nihoyatda xilma-xil bo‘lib, iqtisodiy, sog‘lomlashtiruvchi, tarbiyaviy, estetik va ilmiy ahamiyatga ega. SHunga muvofiq tabiatni muhofaza qilish muammosi quyidagi asosiy aspektlarga bo‘linadi. Iqtisodiy aspekti. Tabiatning moddiy ishlab chiqarishdagi ahamiyati aniq va ravshandir. Tabiat va mehnat insonga kerak bo‘lgan moddiy farovonlikning bosh manbalaridir. Inson iste’mol qiladigan har qanday mahsulot o‘simliklar yoki hayvonlar, tuproq unumdorligi, foydali qazilmalar, havo va suv, quyosh radiatsiyasi yoki er ostining issiqliklari evaziga hosil qilinadi. Ilmiy aspekti. Tabiatni muhofaza qilish va undan oqilona foydalanish, avvalo tabiat qonunlarini tadqiq qilish va ularga qat’iy amal qilishni taqozo etadi. Bunda tabiatning bir butunligi, doimiy o‘zgarishda va rivojlanishda ekanligi, landshaftlarning ma’lum darajada o‘zini-o‘zi tiklash imkoniyati

mavjudligi, ularning zonal-regional tarqalish va boshqa qonuniyatlarini chuqur tushunib etish tabiatdan to‘g‘ri foydalanishdagi asosiy shartdir. Sog‘lomlashtirish-gigienik aspekti . Tabiatning sog‘lomlashtiruvchi ahamiyati har bir kishiga ma’lum. Musaffo havo, toza suvdan bahramand bo‘lish, o‘rmonda dam olish, dengizda cho‘milish, tog‘larga sayyohat qilish va hokazolar inson sog‘ligiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi va davolashda keng foydalaniladi. Binobarin, havo, suv va zamin qancha toza bo‘lsa, suv havzalari, o‘rmonlar, bog‘lar qanchalik ko‘p bo‘lsa, aholining sog‘ligi uchun shunchalik yaxshi sharoit yaratiladi. Biroq keyingi vaqtlarda yirik industrial hududlarda atmosfera havosi, suv va tuproq ifloslanishining kuchayishi hamda tabiatning o‘zgarishi munosabati bilan aholining sog‘ligi uchun xavf vujudga kelayapti. SHuning uchun ham keyingi vaqtlarda tabiatni muhofaza qilishning sog‘lomlashtirish gigienik aspektiga ya’ni, qulay ekologik sharoit yaratish masalasiga nihoyatda katta ahamiyat berilmoqda. Tabiatni muhofaza qilishning tarbiyaviy aspekti. Tabiat qo‘ynida bo‘lish kishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatib, uni xushfe’lroq, muloyimroq, olijanob qiladi va unda yaxshi hislar uyg‘otadi. Tabiatning yoshlarni yuksak estetik ruhda tarbiyalashdagi roli ayniqsa katta. Tabiat bilan to‘g‘ri munosabatda bo‘lish yoshlar ongini har tomonlama rivojlantirib, ularda kuzatuvchanlikni o‘stiradi, xarakterining yaxshi tomonlarini shakllantiradi, yuksak vatanparvarlik hissiyotini va tabiatga nisbatan ehtiyotlik bilan munosabatda bo‘lish istagini ro‘yobga chiqaradi. SHuning uchun ham tabiatni muhofaza qilishning tarbiyaviy aspekti juda muhim ahamiyatga ega. Taniqli rus pedagogi V.A. Suxomlinskiy bolalarni tarbiyalashning asosiga ularning tirik tabiat bilan yaqindan aloqada bo‘lishini qo‘ygan edi. Tabiatni muhofaza qilishning estetik aspekti. Tabiat insonning ma’naviy boyligiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Tabiat kishilik jamiyatining barcha