logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. TARIX FALSAFASI FAN SIFATIDA. MAQSAD VA VAZIFALAR. TARIXNING ANTIK FALSAFASI

TARIX FALSAFASI FAN SIFATIDA. MAQSAD VA VAZIFALAR. TARIXNING ANTIK FALSAFASI

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

72.4833984375 KB
Ko'chirib olish
TARIX FALSAFASI FAN SIFATIDA. MAQSAD VA VAZIFALAR . TARIXNING ANTIK FALSAFASI Reja: 1. Tarix falsafasi: tushuncha va mo hi yat 2. Tarix - inson, zamon va makon falsafasi 3. Tarixiy tafakkur e h t i yoj i 4. Tarix falsafasi va milliy is tiq lol 5. “Avesto” – ijtimoiy-tarixiy hodisa sifatida. 1. Tarix falsafasi: tushuncha va mohiyat Tarixni ilmiy jihatdan tahlil qilish, uni idrok etish, yuz bergan ijtimoiy-siyosiy jarayonlar orqali muayyan davrning siyosiy va ma’naviy muhitini baholash, har bir davr kishilari ruhiyati, ma’naviy-axloqiy me- zonlari, voqea-hodisalarga munosabatini o‘rganish, uni falsafiy idrok etish tarix falsafasi tushunchasining mazmunini belgilaydi. Tarixni idrok etish va o‘ rganishga turli mutaxassislar turli xil yondashishadi. Zotan, inson tafakkuri q irralari xilma-xil b o‘ lib, o‘ tmishni anglash, idrok etishning yagona q olipi y o‘q. SHunday q olipni yaratishga urinish h am not o‘g‘ ri. Ana shuning uchun h am tarix falsafasi ning bir q ator yirik o q imlari dunyoga keldi. Tarix falsafasini teologik (ilohiyot) nuqtai nazardan idrok etish o‘tmishni Alloh irodasi orqali tushunish va unga ilohiy tus berish, ilohiy mazmun orqali anglash hisoblanadi. Metafizik tarix falsafasi h ech qa nday chegaralar va doiralar bilan cheklanmaydigan, turli shakllarga va k o‘ rinishlarga kiradigan tushunchalar tizimi h isoblanadi. Idealistik tarix falsafasiga k o‘ ra esa asosan g‘ oyalar, insonning axlo q iy tushunchalari, ma’naviy-ru h iy kechinmalari asosida tarixga munosabat bildiriladi. Insoniyat tarixiga va h ayotiga tabiiy (naturalistik) yondashish tarix falsafasining yana bir yirik o qi mi sifatida k o‘ zga tashlanadi. Unda h issiyot va tuyg‘ y or q ali inson tabiatiga ba h o berishga va inson tabiati, fe’l-atvori uning ta’sir doirasini belgilashiga e’tibor beriladi. Ana shu h issiyot va tyg‘ y or q ali olamni anglash, o‘ tmishga nazar solish va uni ba h olash mazkur o q imning mo h iyatini belgilaydi. Materialistik tarix fa lsafasi y o‘ nalishida asosan i q tisodiy omillarga kat - ta e’tibor beriladi. Unda tarixni y o‘ naltiruvchi kuch si fatida tarix h a q i q atini, mazmun-mo h iyatini moddiy eh tiyoj va i q gisodiy zarurat or q ali tushunishga h arakat q ilinadi. Kishilik tarixini, inson va jamiyat xususidagi muammolarni o‘ rganishda tarix falsafasining o‘ ziga xos o‘ rni va roli bor. Insonning tarixda va umuman insoniyat tara qq iyotida tutgan o‘ rnini ani q lashning individualistik, ya’ni alo h ida, yakka shax s misolida h amda jamoachilik, kishilar guru h i, fu q arolar uyushmasi (kollektiv) ji h atlaridan qarab fikr yuritadigan tarix falsafasi y o‘ nalishlari h am bor. Tarix falsafasining tarixiy xotira, tarixiy tafak kur mo h iyati va q irralari, tarix fani tushunchasining mazmun-mo h iyati, tarix h a q i qa ti va h ayot h a q i q ati, inson v a insoniyat tara qq iyoti kabi muammolarini o‘ rganish or q ali umuminsoniy va dunyoviy rivojlanish h odisalari n ing bir-biriga bo g‘ li q ji h atlarini tad qiq etish kabi k o‘ plab savollarga javob topish mumkin. Umuman, tara qq iyot bevosita tarix falsafasining a sosi h isoblanadi. Tarix falsafasi Gerodot va Fukididning antik davrdagi tarixiy h arakat kuchi h a q idagi t ad q i q otlaridan boshlanadi. Ulardan far q li h olda Avgustin xristian cherkovi timsolida, uning mazmun- mo h iyati va ta’sir doirasidan ke lib chi q ib, ilo h iy davlat tarix falsafasini yaratdi. Uning falsafasi keyingi ming yillikda katta mav q ega e ga b o‘ ldi. Avgustin va uning bir q ator izdoshlari tarixni ilo h iylashtirishga, tarixiy tafakkurni va tarix falsafa sini ilo h iy falsafa va ilo h iy tafakkur or q ali idrok eti shga da’vat etgan edilar. Ular vo q ealar mo h iyatini, uning sabablarini ilo h iy qud rat va karomatdan izladilar. Insoniyat evolyusiyasini, kishilik h ayoti davomiyligi va uzviyligini, tarix va tara qq iyot birligi g‘ oyalariga ta’sirini o‘ tmishni i lo h iylashtirish or q ali tad q i q qi lishdi. Tarix falsafasining takomil bosqichlari va ana shu ming yillikda yashagan xalqlar ma’naviy-ruhiy ehtiyojlari nuqgai nazaridan qaraganda, qaysidir darajada, davr odamlari tafakkuri, ma’naviy-ruhiy ehtiyojlari bilan Avgustin falsafasi o‘rtasida o‘zaro yaqinlik, uyg‘unlik mavjud edi. SHuning uchun h am Avgustin falsafasi birmuncha uzo q ro q yashadi va ommala sh di. Fa q atgina XVIII asrga kelib tarix falsafasi so h asida Avgustin g‘ oyalari va ta’limoti doirasini sindirib chi qq an yangi ta’limot dunyoga keldi. Butunlay yangi g‘ oya tarixda yakka shaxslarning ru h iy kechinmalari, individualizm or q ali h ayotni anglash, h a yo t q onuniyatlari ayni ana shular ta’sirida amalga oshishini istaydigan, jamiyatni ru h iyatlashtirishga moyil b o‘ lgan g‘ oyalar Avgus tin falsafasini sindirib tashladi. Gegel esa t o‘g‘ ridan-t o‘g‘ ri dunyoviy a ql -zakovat, umuminsoniy tafakkur, insoniyat h atti- h arakati va a ql -idroki u s tunlig i asosida vujudga kelgan, ong va tafakkur h ukmron b o‘ lgan yaxlit borli q ni tarix deb tushunadi. O‘ z falsafa maktabini ana shu g‘ oya asosida q uradi. Shunday q ilib, Gegel falsafasi, uning tarixga munosabati tarix falsafasining yangi davrini ochib berdi. U tarix falsafasiga h a yo t q onuniyati, ma’naviy shakllanish jarayoni va inson rivojlanishining ma’naviy e h tiyoji sifat id a q araydi. H ar q anday g‘ oyalar, ma q sadlar va intilishlar ana shu ichki e h tiyoj h amda shaxsning ma’naviy-ru h iy etuklik darajasidan kelib chi q ishini k o‘ rsatib berdi. Bu, yaxlit xolda, tarix – inson tafakkurining, ma’naviy-ru h iy va axlo q iy kamolotining ma h suli degan xulosaga kelishga imkon beradi. XIX asr va XX asr boshlarida vujudga kelgan tarix falsafasi ayni XVIII asr tarix falsafasi bilan ma’lum darajada ya q inlashadi. Biro q , ba’zi h ollarda, u bi lan baxs h am yuritadi. Bu davrlardagi tarix falsafasi ayrim paytlarda tarixiylikka, tarixiy h a q i q atga, Ar tur SHopengauer, Osvald SHpengler misolida tushkunlikka, pessimizmga moyil, ba’zi paytlarda esa Arnold Toynbi kabi optimizmga, tafakkur j o‘ sh q inligi va ba land ru h dagi musho h adalar o q imiga o g‘ ib turadi. Ayni paytda dinga e’ti q od q iluvchilarning ilo h iy tarix falsafasi k o‘p ro q yoyilmo q da. Kishilik h ayotini, b u t u n sayyoramizni chul g‘ ab olishga intilmo q da. Biro q bu h am k o‘ p ming yillik insoniyat o‘ tmishida mavjud b o‘ lgan t arix falsafasi tushunchasi atrofidagi o q imlarning b iri, xolos. Albatta, turli davrlarda vujudga kelgan ma’naviy-ru h iy e h tiyojlar va dunyo q arashlar or q ali tarix f a lsafasining o q imlari yangidan shakllanib, turlanib t uradi. Biro q bir narsa ani q ki, ularning barchasining t agida ani q tarixiy tafakkur, inson va insoniyat ta qd iri, uning ma’naviy-ru h iy o l ami, a ql -idroki va ana shular asosida vujudga kelgan vo q ea- h odisalar tizimi yotadi. Ana shu tizim, ana shu shajara butun insoniyat ta r ixi h a q i q atini h am, h ayot h a q i q atini h am belgilaydi. Demak, bir s o‘ z bilan aytganda, tarix falsafasi — tarixiy tafakkur muammolari bilan shu g‘ ullanadigan, insoniyat tara qq iyoti asosiy y o‘ nalishlarini q amrab olgan musta q il bilimlar tizimi h isoblanadi. Marksizm asoschilari tarixiy materializm g‘ o yasin i ilgari surdilar. Tarixni falsafiy umumlashtirish, uning asosiy qo nuniyatlarini o‘ rganishga ba g‘i shlangan o‘ zlariga xos «ilmiy» g‘ oyani maydonga olib chi q dilar. Umuman olganda, tarixiy tafakkur va tarix falsafa sini shakllantirish, uni o‘ rganish va tad q i q etishda tur li-tuman, bir-birini rad q iladigan, bir-birini inkor etadigan g‘ oyalar h amon yashayapti, h amon tarix falsa fasini tad q i q etishning turli- tuman y o‘ nalishlari, shakllari va o q imlari paydo b o‘ lmo q da. Bu tabiiy h ol. Zotan, h ayot davom e t mo q da, tarixiy tafakkurning shakllanish jarayoni, tarix falsafasini anglash h odisasi h am insoniyat h ayoti bilan birga davom etmo q da. Ilmiy tara qq iyot, ong va tafakkur rivojlanishining esa chegarasi y o‘q . Biro q , masalaning mu h im tomoni, muammoga yondash i shning eng adolatli va ishonchli ji h ati shundaki, bizning fikrimizcha, inson va insoniyat tarixi, uning tara qq iyot evolyusiyasi h ar q anday qo nuniyatlarga h am si g‘ avermaydi. Birgina misol: kommunistax mafkura nazariyachilari o‘ ylab topgan turli-tuman «izm»lar kishilik t arixining butun k o‘ lamini, mi q yosini h a yo t h a q i q ati nu q tai nazaridan t o‘ la q amrab ololmadi. Marksist i k mafkura insonning tarixiy tafakkuri v a q arashlari xolis h amda erkin rivojlanishiga, shax s ning ozod yashashiga, shakllanishiga imkon bermadi. Ta rixiy tara qq iyot q onunlariga zid bunday g‘ oyalar esa uzo q yashamasligi o‘ tmishdan ma’lum. CHunki bir g‘ oyani, konsepsiyani ilgari surganlar o‘ z ma q sadlari, dunyo q arashlari doirasidangina kelib chi q ib tarixga yondashadilar, xolos. Ana shu tufayli tarixga noxolisona q arash, bir yo q lamalik tendensiyasi vujudga keladi. Natijada tarix soxtalashtiriladi. Buni k o‘ pincha anglab- anglamaymiz, tushunib-tushunmaymiz. O‘ tmishni ba h olashning eng t o‘g‘ ri va xolisona y o‘ li unga h ayot h a q i q ati, inson va jamiyat o‘ rtasidagi bo g‘liq lik, uy g‘ unlik, kishilik h ayotining uzluksiz tara qq iyoti zamirida yotgan munosabatlar, qa rama- q arshiliklar, manfa atlar or q ali ba ho berishdir. Zotan, h ayot h a q i q ati, uning q onuniyatlari barcha g‘ oyalaru nazariyalardan k o‘ ra ustuvorro q , kengro q va chu q urro q dir. Bizning h ar q anday yuksak g‘ oyalarimiz, ilmiy tafakkurimiz va noyob nazariyalarimiz esa ana shu h ayot h a q i q ati va falsafasining q aysi bir ji h atinidir, q ay bir darajadadir q amrab olishi mumkin. Bizning o‘ ta chegaralangan tushuncha va g‘ oyalarimiz tarix va kishilik tara qq iyotidagi buyuk siljishlar va tanazzullarni butun k o‘ lami bilan q amrab ololmaydi. ...Xal q imiz ta q dirida butunlay yangi tarixiy davr boshlandi. Bu davr musta q illik, isti q lol g‘ oyalari or q a li endigina shakllanayotgan somom, h ar tomonlama h ayotiy va inson manfaatlariga xizmat q iladigan g‘ oyalar davri sifatida dunyoga kelmo q da. Ana shu milliy isti q lol, mil liy g‘ oya, milliy falsafa shakl i da endigina paydo b o‘ layotgan munosabatlarimiz butun o‘ tmishimizni yangicha nazar bilan ba h olash, uni q aytadan k o‘ rib chi q ish, shu asosda tarix xotirasi va tarixiy tafakkurni shakllantirishni kuchli bir ichki e h tiyoj darajasiga k o‘ tarmo q da. YAngi tarixiy davr ma’rifat davri, ma’rifatlilik davri sifatida vujudga kelmo q da. Isti q lol g‘ oyalari aso sida bosh islo h otchilik vazifasini bajarayotgan davlat odamlar ongi va tafakkurida tub burilish yasash, h ar q anday islo h otlarni fu q arolar ongi, tafakkuri va q albi or q ali o‘ tkazish y o‘ lini tanladi. Ana shu y o‘ l odamlarning o‘ tmishga, bugunga va kelajakka munosabatlarini o‘ zgartirish, muayyan manfaatlarga yondashish psixologiyasini ya ngilash or q kali asta-sekinlik bilan ularni ma’rifatli, komil inson qi lib voyaga etkazishga olib boradi. Fu q arolarning ma’rifatliligi or q ali ma’rifatli jamiyat barpo etiladi. Tarixiy tafakkur va tarix falsafasi ma’rifatli jamiyat q urishning mu h im omili b o‘ lib xizmat q iladi. Z otan, o‘ tmishni anglash, uni t o‘g‘ ri tushunish or q ali kishilar ru h iyatida jiddiy o‘ zgarishlar yasashga, bu or q ali hayotni, turmush tarzini, oxir- o q ibatda esa jamiyatni ma’naviy islo h q ilishga erishiladi. Buni nimalarda k o‘ rish mumkin? Birinch id an, tarixni anglash or q ali h ayotni anglash, insonning insonligini anglash tuy g‘ usi shakllanadi. Ikk i nchndan, tarixiy tafakkur va tarix falsafasi or q ali bugungi h ayot mazmuni chu q urro q tushuniladi va kelajak falsafasi dunyoga keladi. Bu h ar bir insonning o‘ ziga xos tafakkur tarzini shakllantirish or q ali shax s sifatidagi fenomenini vujudga keltirishga, fe’l-atvorining shakllanishiga xizmat q iladi. Uchinchidan, tarixni o‘ rganish or q ali mustamlakachilik ta’sirida va kommunistik z o‘ ravonlik mafkurasi na t ijasida o‘ zligini y o‘q otgan, o‘ z q adru q immatini butkul unutgan fu q aroni uy g‘ onishga, o‘ zligini anglashga, o‘ z haq - h uku q ini h imoya q ila oladigan barkamol shax s sifatida shakllanishga da’vat etadi. T o‘ rtinchidan, ajdod l ari buyuk b o‘ lgan, jahon sivili zats iyasi va insoniyat tara qq iyo t ga juda katga h issa qo‘ shgan madaniyatga daxldor fu q aroning q albida o‘ tmishini o‘ rganishi or q ali milliy g‘ ururining uy g‘ onishi mamlakat musta q il tara q iyot y o‘ lini tanlagan bir paytda kat t a ma’naviy q udrat va ulkan iroda kuchi b o‘ lib xizmat q ila di. Ayni paytda o‘z o‘ tmishining na q adar buyukligini anglagan fu q aro ajdodlari ru h i oldida q arzdor, kelgusi av lod oldida g‘ oyat mas’uliyatli ekanligini yana bir bor chu q urro q tushunadi. Ana shu anglash jarayoni insonning o‘z ini o‘ zi yangilashiga, o‘ zini o‘ zi ma’naviy tozalashiga, o‘ zini o‘ zi islo h q ilishiga olib keladi. Beshinch i da n , h ar bir fu q aroni ma’naviy-ru h iy va axlo q iy ji h atdan yangilash or q ali jamiyatni yangilash, tur mush tarzini yangilash kabi g‘ oyatda chu q ur, keng mi q yosli islo h ot amalga oshiriladi. Bu bugungi islo h otlar davrida amalga oshirilayotgan k o‘p q irrali o‘ zgartirishlarning asosiy omili sifatida q adriyatga aylanadi. Zotan, siyo siy, i qt isodiy, h u q u q iy islo ho tlar bevosita inson ongi, tafakkuri va qa lbi or q ali o‘ tkazilgan ta q dirdagina uning q adri oshadi, samarasi k o‘ payadi. Q olaversa, siyosiy saviya, i q tisodiy bilim, huquqiy ong or q ali ma’naviy-ma’rifiy ji h atdan yangilangan musta q illik davri fu q arosi shakllanadi. Tarix h a q i qa ti bu konkret vo q ealar, ani q h odisalar va munosabatlar majmuidir. Aksincha, agar u mav h um h odisalar yi g‘ indisidan iborat b o‘ lsa, afsonaga aylanadi. O‘ zi ning ta’sir kuchini, mav q eini y o‘q otadi. Bunday b o‘ lishi mumkin h am emas. Tarix h a q i q ati bevosita konkret davr kishilari tafakkuri va konkret h ayot manti g‘ idir. Demak, uni ma’lum bir davrda vujudga kelgan ijtimoiy- siyosiy jarayonlar, vo q ealar, h odisalar h amda ularni keltirib chi qa rgan bosh omil o‘ sha davr kishilari ma q sad-intilishlari, manfaatlari va dunyo q arashlarini o‘ rganish or q ali anglash va tushunish mumkin. Tarixda mav h um h odisalar va tushunchalar b o‘ lmaydi. Tarix manti q an h am, tabiatan h am konkretlik or q ali idrok etiladi va u ani q vo q elik or q ali o‘ z mazmunini, falsafasini, bosh q acha q ilib aytganda, h ukmini k o‘ rsatadi. Ana shu ji h atdan h am nimayki mav h um b o‘ lsa yoki mav h umlik or q ali vo q ea- h odisalarga yondashsak, u tarix haqiqatiga ziddir. Demak, biz konkret voqealar, konkret hodisalar orqali ularning kelib chi q ish sharoiti, sabablari va mo h iyati xususida fikr yuritishimiz mumkin. Ana shunday yondashuv orqaligina biz konkret vo q elik zamirida yotgan tafakkur, falsafa, manfaat va munosabatni t o‘g‘ ri anglab olamiz. Ayni tarix falsafasigina inson va vo q elik, inso niyat va taraqqiyot to‘g‘risidagi xulosalarimizni ifodalab bera oladi. Ayni tarix falsafasi ru h shunoslik, ilo h iyot, siyosatshunoslik, madaniyatshunoslik va bosh q a bilimlardan far ql i h olda hodisalarga konkret yondashadi, voqealarni konkret ba h olaydi. Ana shu konkretlik – ani q lik asosida fikr yuritadi. Inson ta q diri va umuman vo q elik bevosita ani q dalil orqali ta h lil etiladi. Tarixga to‘g‘ri yondashish, uni to‘g‘ri tushunib, to‘g‘ri tad qiq etish uchun biz o‘zimizni tarixiy taqdirga qo‘shib yuborishimiz, uning ichida yashashimiz kerak. Ana shunda uning tirikligini, yaxlitligini tushunamiz, butun ko‘lami va miqyo si bilan qamrab olamiz, mohiyatini anglab etamiz. Tafakkur mezoniga, falsafa omiliga aylantira olamiz. Tarixiy taqdir bilan taqdirdoshlik, tarixiy taqdir jaraenini ongimiz, qalbimiz va tafakkurimiz orqali o‘tkazib, vorislik hissini tuyganimiz sayin konkret shaxs taqdiri, zamon va makon qiyofasi ko‘zga yorqinroq tashlanadi. Inson, zamon va makonning yaxlit q iyofasi to‘lig‘ icha butun salmo g‘ i bilan gavdalanadi. Inson ma’ naviya ti, uning shaklu shamoyili orqali q aysidir da rajadagi tarixiy vo q elik va taqdirga dax l dorlik ani qlana di. Tarixni o‘ rganishda muarr i xlarimiz s analar va voqeal arni ta h lil etish bilan birga, ularning ortida t urgan taqdirlar, kechinmalar, ru h iyatlar, manfaatlar va h okazolar girdobida h am yashamo g‘i kerak. Ana shunda tarix h a q idagi fikrimiz, xulosamiz asosli, s o‘ zimiz ta’sir chan, g‘ oyalarimiz yashovchan b o‘ ladi! Tarixga munosabatda, uni o‘ rganayotganda butun tari xiy jara yo n mening h ayotim, butun kishilik o‘ tmishi me ning o‘ tmishim, degan fikr bilan yashash lozim. Tarixiy taqdir, butun kishilik o‘ tmishi mening taqdirimga, me ning h a yo timga, mening o‘ tmishimga, kechinmalarim va orzu-umi d larimga aylanishi kerak. O‘ sha bo q iy jarayonning, buyuk va sar h adsiz shajaraning davomchisi sifatida bu tun tarix mening q onimda, jonimda, ru h imda va h ujayr ala rimda yashayotganini anglashim, h is q ilishim lozim. Ana shunda men 2000 yo 3000 yil oldin yashagan odamlar , h a yo tini o‘ rganyapman, bu menga begona davr, tarix xolos, degan xulo s aga kelinmaydi. Aksincha, u olis ajdodlar o‘t mishi insoniyat h ayotining, uning taraqqiyot y o‘ lining majmui, mu q addas va m o‘ ‘tabar xotirasi ekanligini anglaydi. Tarixchilik, tarixnavislik yoki tarixshunoslik shunchaki bayonchilik emas, balki boy tafakkur va keng mushohada, asosli mulohaza va ishonchli fikr orqali vujudga kelgan falsafa mahsulidir. Masalaga shunday yondashsakkina, tarixshunoslik ma’naviy qudratga, oliy qadriyatga, ma’naviy ehtiyojga aylanadi. Bugungi milliy mansublik, turli ma’muriy chegaralar va insoniyat taraqqiyoti tarix va hayot oldida nisbiy ekanligini, o‘sha davrda yashagan ajdodlarimiz qaysi tilda gaplashganlaru qanday umrguzaronlik qilgani, an’analari va urf-odatlaridan qat’i nazar, mana shu muqaddas zaminda yashab o‘tganlar bizning ajdodlarimiz ekanligini chuqur his qilgan va anglagan holda o‘tmishga yondashishimiz kerak. Birinchi Prezident Islom Karimov « h ar q anday sivilizatsiya k o‘ pdan-k o‘ p xal q lar, millatlar, elatlar faoliyatining samarali ta’sirining ma h sulidir. Bir s o‘ z bilan aytganda, k o‘ chmanchilar, bos q inchilar kelib-ketaveradi, lekin xal q bo q iy q oladi, uning madaniyati abadiy yashaydi», - deganida tarixan shu zaminda yashagan xal q tarixi bugungi avlod boyligi, unga ajdodlaridan q olgan buyuk meros ekanligini ta’kidlaydi. Tarixiy taqdirga taqdirdoshlik h issini uy g‘ otadi. Tarix h a q i q atini anglash uchun va, ayni q sa, o‘ tmishi soxtalashtirilgan, boy ma’naviy va madaniy merosidan ajratib tashlangan, z o‘ ravonlik va h ukmron g‘ oyalarga ma h kum etilgan, unga xizmat q ildirilgan tarix haqiqatini q aytadan tiklash uchun ana shunday ma’naviy-ru h iy ya q inlikni h is etish, o‘ sha jarayonlarni bevosita q alb orqali o‘ tkazish zarur. Q albimizda h amisha tarixga vorislik tuy g‘ usi bilan «u mening mulkim, mening boyligim, mening naslu na s abim, ajdodlarim ru h i jo b o‘ lgan ma’vo, me ning insoniy daxldorligim va insoniy sha’nimning q aysidir b o‘lagi » deb q araganimizda uning na q adar mazmuni chu q ur, mo h iyati be q iyos q adriyat ekanligini anglaymiz. Ana shunday tu yg‘ u bilan biz tarixning ichki mo h iyaini, uning sir-asrorlarini ocha olamiz. Insoniyat ta q diriga daxldor b o‘ lgan buyuk ma’naviyatni kashf etamiz. Albatta, tarixni o‘ rganishda, avval aytganimizdek, turli yovdashuvlar, turli g‘ oyalar va o q imlar bor. Biro q , ularning h amma s i sof insoniylik munosabati, bevosi ta daxldorlik va javobgarlik h issi oldida h ech ish emas va ular ilmiy soxtalikka, yuzakilikka olib keladigan illatlardir. Ana shu ji h atdan q araganda h a q i qi y tarix falsafasi bu inson va tarix, inson ta q diri va tarixiy jarayon, insoniyat taraqqiyoti va voqealar, hodisalar o‘ rta si d agi konkret bo g‘ li ql ik ma h suli sifatida dunyoga kela di. Ayni paytda ana shu ikki q utb o‘ rtasidagi uy g‘ unlik, ikki olam o‘ rtasidagi mushtaraklik tarixshunoslik fani t ara qq iyotining va tadrijiy xotirani tiklash asosida tarixiy tafakkurni shakllantirishning mu h im omili h isoblanadi. YAngilanishlar davri va butun h ayot bizdan tarixga munosabatni jiddiy ravishda o‘ zgartirishni ta q ozo etmo q da. Bu bevosita tariximizni q aytadan o‘ rganishimizni, u n ing butun yu t u q lariyu fojialari bilan yaxlitligicha tad q i q etishni talab q ilmo q da. Buning uchun biz eng avvalo, tarixga shunchaki bayonchilik munosabatidan xalos b o‘ lib, uni o‘ zimizga, o‘ z l igimizga, shaxsimizga daxldor b o‘ lgan ma’vo, butun insoniy q adriyatimizni o‘ zida mujassam etgan mu q addas xotirot darajasidagi tafakkur mezoniga aylantirmo g‘i miz darkor. Tarixiy xotirani tik lash, uni q adriyat darajasiga k o‘ tarish y o‘ llarini izlamo g‘ imiz kerak. Tarixiy tafakkur, tarix falsafasi bizning k o‘ p ming yillik o‘ tmishimizni yaxlitligicha idrok etishimizga, uning butun mo h iyatini anglab etishimizga va xolisona ba h olashimizga yordam beradi. SHu ji h atdan biz o‘ tmishga yondashuvning tafakkur va falsafa orqali ba h olash y o‘ liga o‘ tmo g‘im iz lozim. 2. Tarix - inson, zamon va makon falsafasi Tarixni va qt dan ajratib b o‘ lmaydi. U va q t, muddat va zamonda yuz bergan, ma’lum bir makonda vujudga kelgan voqea-hodisalar birligi. Ana shu zamon va makonda shakllangan an’analar, turlicha q arashlar, ma’naviy-ru h iy h odisalar, ijtimoiy munosabatlar zamirida h atti- h arakatlar o‘ z izini q o l diradi. H arakatlar zamirida esa ma’ lum ma q sad va intilishlarni o‘ zida mujassam etgan voqea lar yotadi. Tarixning o‘ ziga xosligi, ijtimoiy hodisaligi ma’ lum bir davr, zamon va makon mo h iyatini o‘ zida mujassam etganligi bilan, uning butun fenomenini belgilashi bilan ba h olanadi. Bosh q acha q i l ib aytganda, uning mazmun-mo h iyati, ijtimoiy, i q tisodiy va siyosiy hod isa sifatidagi o‘ ziga xosligini k o‘ rsatadi. Ayni q sa, yuksak k o‘ tarilishlar, sakrashlar, taraqqiyotning eng baland ch o‘qq ilariga chi qq an davrlarda tarixning sivilizatsiyani vujudga keltiruvchi buyuk hodisa sifatidagi fenomeni k o‘ zga yaqqol tashlanadi. Tarix inson orqali vujudga keladi va inson orqali abadiyatta aylanadi. Inson ongi va tafakkuri, q albi va tuy g‘ ulari orqali yuzaga kelgan h odisa sifatida q adriyatga aylanadi. Ana shu ji h atdan q araganda inson a ql -idroki, uning tafakkur darajasi, h ayotiy falsafasi, jami yatni tara qq iy ettirish y o‘ lidagi sa’y- h arakatlari, bu - tun bir xal q , butun bir jamiyat mentalitetini belgi laydi. Ana shu mentalitet — millat yoki xal q ning umumiy madaniy-ma’naviy darajasi, a ql -idroki va tafakkur maydoni necho g‘ ligiga q arab taraqqiyotning yoxud tanazzulning mazmun- mo h iyati ochiladi. Tarix esa ana shu o‘ ta murakkab, o‘ ta ziddiyatli, ayni paytda ni h oyatda q udratli ru h iyat orqali, faoliyat orqali xotiraga aylanadi. Turli ijtimoiy- siyosiy hodisalar, voqealar shu tarzda vujud ga keladi va tarixiy taraqqiyot shajarasining b o‘g‘ inlarini tashkil etadi. Q adimiy donishmandlarning aytishlaricha, «K o‘ r k o‘ rni etaklasa, ikkovi h am jarga q ulaydi». Ana shu nu q tai nazardan inson tafakkuri va jamiyat taraqqiyoti, insonning madaniy-ma’naviy imkoniyatlari va tarixiy jarayon o‘ rtasidagi munosabatlarni ani q lab olish q iyin emas. Q ariyb uch ming yillik tariximizning turli davrlarida xal q turli h olatlarga tushganligining, buning sabablari va mo h iyatining i l dizi q aerda l igini yu q oridagi xulosalardan bilish mumkin. SHaxsning jamiyatda tutgan o‘ rni, uning jamiyat tara qq iyotida gi roli yana h am mu h im a h amiyat kasb etadi. Tarix falsafasi, tarixiy tafakkur bizni ana shu ulkan muammolar atrofida jiddiyro q musho h ada yuritishimizni ta q ozo etadi. H ar q anday jamiyat taraqqiyot va tanazzul, turli k o‘t a rilish va pasayish davrlarini boshdan kechiradi. Tarix q a h ramonlik davrlarini, h ar tomonlama shakllangan davlatchilik va bosh q aruv tizimiga ega b o‘ lgan h olatlarni, minta q alararo tara qq iyotlar o‘ rtasidagi alo q alar rivojla n gan zamonlarni k o‘ rgan. Sivilizatsiyaning h ayotiyligi, yashovchanligi, uning uzluksiz davom etishi bevosita odamlarning ma’naviy darajasi, h ayotiy omillarning bar q arorligi, inson faoliyatining uzviyligi, faolli g i va doimiy uzluksiz faoliyatning ta’minlanganligi bilan belgilanadi, Ana shu nu qt ai nazardan q araganda, uzo q o‘ tmishimiz n ing yuksak sivilizatsiyalashgan davrlar bilan tanazzulga uchragan davrlari, ularning manti q iy, siyosiy va ij timoiy asoslari, i q tisodiy zamini va siyosiy tafakku ri bilan yaxlit h olda tad q i q etilganda uning bir butun falsafasi vujudga keladi. Bir butun q iyofasi yaratiladi. SHu tarzda tarix fenomeni orqali ajdodlarimiz fenomeni, millat va xal q sifatidagi mentaliteti k o‘ zimizga ya qq ol tashlanadi. Umumja h on tarixini o‘ rganish, umuminsoniyat o‘ tmishini tad q i q etish inson h a q idagi tushunchalarimizni boyitishga, inson faoliyati, uning imkoniyatlari xususidagi xulosalarimizni kengaytirishimizga yordam beradi. Biz insoniyat tarixini, jumladan, o‘ z ajdodlarimiz o‘ tmishini o‘ rganish orqali olamni o‘ rganamiz, olam h a q idagi tasavvurlarimizni boyitib, xulosalarimizga yana h am ani ql ik kiritamiz. Bizning olam va odam h a qid agi tushunchalarimizni kengaytirishimizning yagona y o‘ li olamni tad q i q etish, olamni anglash, uni tushuni shd ir. Tarix kishilik jamiyati taraqqiyotining yaxlit mohiya tini tafakkur orqali idrok etiladigan suvratidir yoki tafakkur orqali ongimizda mangu chizilgan xotirot. SHun day ekan, biz olamni tarix orqali, insoniyat taraqqiyotining bosqichlari, evolyusiyasi orqali anglaymiz. U orqali bugungi kunimizning mazmunini, mohiyatini tushunib olamiz, ertangi kungi maqsadlarimizni, orzu-umidlarimizni belgilaymiz. SHu jihatdan qaraganda biz o‘zimizni olamdan ajralgan holatda tasavvur etolmaymiz. Boshqacha qilib ayttanda, olamdan ayri tusha olmaymiz. Olamdan ayrilsak, o‘zimizdan ayrilamiz. Olamni yo‘qotsak, o‘zimizni, o‘zligimizni yo‘qotamiz. Olam va odam o‘rta sidagi bog‘liqlik ayni olam yaxlitligi va odam butunligidir. Ayni ana shunday mushtaraklik ularning h ar ikkovini ha m, bir-birini h am t o‘ ldirib turadi va butun o‘ tmish, bu g un va isti q bolni bo g‘ lab turadi. Tarix xotirasining abadiyatini, uzviyligini, davomiyligini bel gilaydi. Tarixiy tafakkur va tarix falsafasining noyob q adriyati, buyuk sabo g‘i ana shunda. Tarix – inson h a q idagi, odamlar h a qi dagi fan. Biro q u bugunning odamlari, kechinmalari, h is-tuy g‘ ulari, faoliyatlari va munosabatlari xususida emas, balki o‘ tgan ajdodlarimiz turmush tarzi, ma’naviy-ru h iy kechinma lari, sodir etgan vo q ea-hodisalari, ma q sad va intilishlari haqida gi fandir. Aslini olganda tarix fa q at o‘ tmish haqi dagi ma’lumotlar yoki xotiralar h am emas. Uning buyuk q udrati, tarbiyaviy kuchi, murabbiylik mo h iyati o‘ tmishni o‘ rganish, tad q i q etish orqali bugunni ba h olash, bugunni anglash, bugungi odamlarni tushunish va ularni yo‘ naltirish borasidagi fikrlarni, g‘o yalarni o‘ zida mujassam etganida! Agar biz tarixga ana shu nu q tai nazardan q araydigan b o‘ lsak, uning butun k o‘ lamini, insoniyat va jamiyat tara qq iyotidagi rolini chu q urro q anglaymiz. Muarrix tari xiy sanalar, voqealar, hodisalar atrofida fikr yuritar ekan, u eng avvalo inson, uning dunyosi xususida o‘ ylashi kerak, dedik. Agar h a q i q atan h am inson tarixning tad q i q ot ob’ektiga aylansagina, u orqali, fa q at va fa q at u orqali tarixning butun k o‘ lamini, mo h iyatini ochib bera olamiz. Aks h olda, q uru q bayonchilik d an iborat b o‘ lgan ma’lumotlar t o‘ plamlarini yana yarataveramiz, odamlarni bezdiraveramiz. YU q oridagi xulosalar va musho h adalarni h isobga olib, tarixshunoslikni majoziy ma’noda insonshunoslik, deyishimiz mumkin. Gegel iborasi bilan aytganda, tarix falsafasi bu dunyo q arashlar, tarixiy tafakkur va tarix xotirasi h a qi dagi fandir. U ma’naviyat fenomeni, ru h iyat fenomeni sifatida inson va tarixiy tafakkur o‘ rtasidagi bo g‘liqli kni o‘ rganadi. Agar chindan h am tarixni ma’naviyat va ru h iyat fenomeniga aylantirsak, ani q ro g‘ i, uni shunday idrok etib, shunday tad q i q etsak, yana va yana o‘ tmishni sana va voqea lar orqali emas, inson orqali o‘ rganishga e h tiyoj sezamiz. Oxir- o q ibatda i nson tarixning yaratuvchisi, ishti rokchisi, dunyoga keltiruvchi eng oliy xil q at ekanligini v a bu rad etib b o‘ lmas h a qiq at, tengsiz q adriyat ekanligi ni tan olamiz. Insoniyat tarixi bu h ar birimizga bo g‘ li q b o‘ lgan, o‘zl igimizni k o‘ rsatadigan, bizning olis shajaramizni, n aslu nasab i mizni, insoniy qa dru q immatimizni bel g ilaydigan, mu q addas va m o‘ tabar vo q elik. Biz uni shun day tushunishimiz va shunday qa bul q ilishimiz kerak. Agar o‘ tmishimizga shunday munosabatda b o‘ lsak, ana shu yuksaklik d an turib unga q arasakkina, tarix ayni tafakkur ma h suliga aylangan taqdirdagina bizni ma’naviy ji h at dan boyitishi, ru h iyatimizga q udrat baxsh etishi mumkin b o‘ ladi. Ana shu ji h atdan q araganda butun h a yo t shajarasi n i davom et t irayotgan, o‘ ziga xos tarix yaratayotgan odamlarning dunyo q arashlari, ma’naviy-ru h iy kechinmalari, insonlik sha’ni nimalarga bo g‘liq ligi, uning ildizlari q ayo ql arga etib borishi va qanday ma’naviy sarchashmalardan ozu q a olayotganligi ani q b o‘ ladi va u bevosita tarix va tarixshunoslik bilan bog‘liq ekanligi k o‘ zga ya qq ol tashlanadi. Agar tarix chindan h am falsafa va ta fakkur mahsuliga aylantirilsa, zamondoshlarimizning o‘ tmishi kimlarga borib ta q alishi ayon b o‘ ladi va h ayotda o‘ z o‘ rnimizni belgilashimizga, o‘ zimizning kimligimizni anglab olishimizga yordam beradi. Gegel ta’biriga k o‘ ra tarix davlatchilikdan boshlanadi. «Xal q davlat q urilishisiz h ech qanday tarixga ega emas», - deydi alloma. Ana shu nu qt ai nazardan q aragan da, milliy davlatchilik tariximizning q ariyb uch ming yilligini nishonlash arafasida turgan xal q imiz o‘ z ta q dirini butun insoniyat ta q diri, kishilik tarixiy ta q diri bilan bog‘liq h olda k o‘ radi. Ayni ana shu taqdirdoshlik, ayni ana shu insoniyat tarixining ibtidosi bilan bo g‘liq lik bugun butunlay yangi jamiyat q urayotgan xal qi miz q iyofasini k o‘ rsatmokla. O‘ zining qa dimiy mil liy davlatchilik an’analari bilan ja h on davlatchiligi il g‘ or tajribalarini uy g‘ unlashtirib, sintezlashtirgan h olda « O‘ zbek modeli»ni dunyoga ta q dim etib, dunyoni h ayratga solayotgan o‘ zbek xal q ining fenomeni ja h on me h varida paydo b o‘ lmo q da. O‘ zbek xal q i tarixi, uning kechmishi bevosita tarix falsafasi va tarixiy tafakkur orqali bugun odamlarni uy g‘ otmo q da, ular di qq atini o‘ ziga tortmo q da. Zamondoshlarimiz ongi, q albi orqali butun o‘ tmish o‘ z yutu ql ari va nu q sonlari bilan yaxlit h olda jonlanmo q da. Illy asosda xal q imizning ma’naviy q udratiga, ru h iy tayanchiga aylanmo q da, olis isti q bolni belgilashda o‘ ta mu h im omi l sifatida xizmat q ilmo q da. 3. Tarixiy tafakkur e h t i yoj i O‘ zlikni anglash, eng avvalo, o‘ tmishni o‘ rganishdan, tarixni bilishga e ht iyoj sezishdan boshlanadi. Dar h a q i q at, o‘ zini anglayotgan, o‘ zini tushunayotgan h ar bir odam qanday oilada dunyoga kelgani, o‘ z ajdodlari kimlar b o‘ lgani, ota-bobolari nimalar bilan shu g‘ ullanishgani va qanday umr kechirishganini bilib olishga intiladi. Ularning fazilatlari va meroslari bilan faxrlanib yashaydi. O‘ z naslu nasabini bilish, kelib chi q ishini o‘ rganish kishining h ayotda omonat yo tasodifiy emasligini tushunishga imkon beradi. SHu bilan birga atrof mu h it, uni o‘ rab turgan olam xususida o‘ ylashga undaydi. Darhaqiqat, olamni tad q i q etish tafakkurimizni boyitishning, dunyo q rashimizni kengaytirishning yagona y o‘ i. Olamni anglash hi ssi insonning o‘ zligini anglashga, o‘ zligini tushunishga, olam va odam h a q ida o‘ ylashga da’vat etuvchi be q iyos q udrat. U jami insonga xos b o‘ lgan idrok va irodani uy g‘ otadigan m o‘ ‘jizaviy kuchdir. Biz olamni q anchalik keng va chu q ur anglasak, inson va inso - niyat olamiga shunchalik k o‘ pro q q izi q amiz, uni tushunish ga, mo h iyatini anglashga, inson va h ayot, insoniyat va mav judot o‘ rtasidagi munosabatlarni o‘ rganishga, xullaski, insoniyat tarixi bilan q izi q ishga h arakat q ilamiz. Ana shu xulosalarning aksi sifatida biz olamni q anchalik unutsak, o‘ zimizni shunchalik unutamiz. Bunday h odisa kishilik tarix i da — turli davrlarda turli h olatlarda yuz bergan. U odamzodni h ayotni tushunish, olamni anglash va o‘ zini oliy mavjudot sifatidagi q adriyatini idrok etish orqali butun insoniyat tarixini anglashga da’vat etadi. Bunday noyob ma’naviy-ru h iy e ht iyoj komillik va etuklikka intilish h issini uy g‘ otadi. Ana shu ichki tuy g‘ u insonning o‘ z o‘ tmishiga, o‘ tmishdoshlariga va ajdodlari ga, ular q oldirgan merosiga q izi q ish bilan q arashini ta q ozo etadi. Bunday ma’naviy-ru h iy e h ti yo j uning tari xiy xotirasi chu q urlashishiga, tarix falsafasining paydo bo‘ lishiga, shu falsafa va tafakkur orqali o‘ zining h ayotdagi o‘ rnini ani q belgilab olishiga imkon yaratadi. Isti q bolini k o‘ ra olishga ra g‘ batlantiradi. H ayotda abadiy yashaydigan mavjudot y o‘q. Jamiki mav judotning ibtidosi va inti h osi bor. Ana shu ibtido va i n t ih o o‘ rtasidagi vokelik h ayot tarixiga aylanadi. Aslini olganda h ayotda fa q at abadiyat va unga daxldor b o‘ lgan tafakkurgina bo q iydir. Zamonlar, jarayonlar, hodisa va v o q ealarning bari o‘ tkinchi. Biro q , ularni bir-biri bi lan bo g‘l ab, h ayot shajarasini davom ettirib turgan oliy xil q at – inson mavjud ekan, h ayot abadiyati tarix va ta f akkur abadiyatiga aylanadi. SHuning uchun h am va q t o‘ tkin chi, tarix esa abadiydir. SHuning uchun h am tarixni tafakkurdan ajratib b o‘ lmaydi. Dar h a q i q at, voqealar, jarayonlar shaklan o‘ zgaraveradi, yangi hodisalar, yangi voqealar h ayot mazmunini o‘ zgartiraveradi. Turmush tarzini va, h atto, a qi dalarni h am yangilaydi. Biro q yaxlit abadiyatga aylangan h ayot va inso niyat shajarasi tarix abadiyatini va uz l uksieligini s o‘ zsiz ta’minlaydi. SHu zay ld a hodisalar, voqealar va jarayon lar bir-birini inkor etib, bir-birini rad q ilib da vom etaveradi. Tarixning yaxlitligi, bir butunligi ana shu q arama- q arshiliklarni t o‘ laligicha ifoda etishida! Tarix falsafasi uning konkret voqelik va hayot falsa fasi bilan uzviy bog‘liqligida! Tarixiy tafakkur, tarixiy xotira ana shu tarzda shakllanadi. Rad etib b o‘ lmaydigan, soxtalashtirilmaydigan mutla q h a q i q atga, oliy q adriyatga aylanadi. Inson q albi va ongiga esa o‘ z o‘ tmishini o‘ rganishga q izi q ishning pay do b o‘ lishi orqali ta’sir etadi. Birinchi Prezident Islom Karimov « O‘ zlikni anglash tarixni bilishdan boshlanadi. Isbottalab b o‘ lmagan ushbu haqiqat davlat siyosati darajasiga k o‘ tarilishi zarur», - der ekan, bu bilan tub islo h otlarni amalga oshirish zarur b o‘ lib q olgan bir sharoitda insonni uy g‘o nishga, o‘ zligini anglashga da’vat etmo q da. Ayni o‘ zlikni anglash insonning o‘ z o‘ tmishi va ajdodlariga q izi q ishidan boshlanishini u qt iryapti. Masalaning yana h am mu h imrok tomoni shundaki, in son tafakkuri va ongini yangilash kabi tozarish jarayoniga davlatning o‘ zi h omiylik q ilmo q da. Unga sharoit yaratib bermo q da. Isti q lol davrida inson, ni h oyat, ta rixga ma’naviyat mezoni, milliy uy g‘ onish omili sifa tida q aramo q da. Jamiyatni bir h olatdan ikkinchi bir h olatga o‘ tkazish, mavjud turmush tarzini sindirib tashlab, butunlay yangicha sharoitni vujudga keltirish eng avvalo ong va tafakkur bilan bog‘liqligini alo hi da u q tirar ekan, Birinchi Prezident Islom Karimov «Jamiyat taraqqiyotining asosi, uni mu q arrar h alokatdan q ut q arib q oladigan yagona kuch – ma’rifatdir», degan edi. Ana shu konsepsiya Is lom Karimov siyosatining va bosh islo h otchilik vazifasini bajarayotgan davlatimiz strategiyasining asosini belgilaydi. Taraqqiyot tamoyillari, sivilizatsiya e h tiyojlari shunday. Biz o‘ tmishda yashamasligimiz, uni takrorlamasligimiz, aksincha, uni o‘ rganishimiz, tad q i q etishimiz va ani q xulosalarga kelib yashashimiz kerak. Ayni ana shu xulosalar asosida isti q bolimizni belgilashimiz, o‘ zimizni h am, jamiyatni h am ma’naviy ji h atdan kamolotga etkazishimiz darkor. Biz o‘ tmishni tiklash, tarix h a q i q atini o‘ z o‘ rniga qo‘ yish orqali tafakkurimizni boyitamiz, tushunchalarimizni kengaytiramiz, h ayot falsafasi orqali islo h otlar falsafasini, islo h otlar mo h iyatini chu q urro q anglay boshlaymiz. Natijada o‘ z- o‘ zimizni islo h q ilamiz, o‘ z- o‘ zimizni yangilaymiz. Va ni h oyat, ana shu jarayon orqali jamiyatni yangilaymiz, h ayotni yangilay miz. Uning mazmunini boyitamiz. Zotan, milliy isti q lol mafkurasining, davlatimiz olib borayotgan keng mi q yosli islo h otlarning oliy q adriyati ana shunda! Biz Vatanimiz tarixi va xal q imiz o‘ tmishini o‘ rga nish orqali bugungi kun uchun mas’ullik tuy g‘ usini shakllantiramiz. Taraqqiyotning yangi davri ostonasida turganimizni va xal q imizning buyuk kelajagiga asos solishga mas’ul ekanligimizni, dax l dorligimizni tushuna boshl a ymiz. YAna bir haqiqat bor: o‘ tmish uni anglagangagina xizm at qi lishini, kelajak esa uning h a q i q iy bun yo dkorigagina tegishli ekanligini anglamo g‘ imiz kerak. Xuddi ana shu h a q i qa tni anglash uchun tarixiy tafakkur, tari x iy xotira zarur deb o‘ ylaymiz. Tarixning h a q i q iy fals a fasi. uning a ql -zakovatimiz va ongu shuurimizga ta’siri xuddi ana shu g ‘ oya bilan belgilanadi. YAngilanishlar davri h amisha o‘ tmishga q izi q ishning be q iyos darajada o‘ sishidan boshlanadi. Ayni o‘ tmishga q izi q ish odamni isti q bolga intilishga, uni ani q y o‘ nalishga sola bilishga da’vat etadi. O‘ tmish voqealari, ta rixiy h odisalar bugungi xulosalarimizni tini ql ashtiradi, ertangi kunimizning, rejalarimizning asosini va h a q i q atini k o‘ rsatib beradi. Ana shu nu q tai nazardan biz bugun tarixnavislik va tarix sh unoslikdagi solnomachilik, quruq ra q ambozlik, bayonchilik illatlaridan bugunlay q utulishimiz darkor. Tarixiy obidalarning r o‘ yxati, ularning q urilgan va q ti, sha h arlarning nomlariyu ju g‘ rofiy h ududlari bilan kifoyalanmay, ana shu za shmin va unda asrlar mobaynida yashagan xal q da h osi, uning q udrati va bu q udratning paydo b o‘ lish omillarini o‘ rganmo g‘ imiz kerak. Zotan, buyuk kashfiyotlar, olamshumul ix t irolar, afsonaviy sha h arlar, q udratli si yo satu dongdor davlatlar t o‘ satdan paydo b o‘ lmaydi. Ularning yuzaga chi q ishi uchun yillar tugul, asrlar mobaynida tajriba t o‘ planadi, tafakkur shakllanadi. Tarixshunoslikda ana shu evolyusion jarayon, xal q ning ijtimoiy-ma’naviy dinamikasi h isobga olinmo g‘i kerak. Demak, insonning tarixida keskin burilish yasagan, ja h on sivilizatsiyasiga kuchli ta’sir o‘ tkazgan tafakkur kengliklarini, uning taraqqiyot jarayonlarini o‘ rganishimiz zarur. Biz bugungi va kelgusi avlodni xuddi ana shunday y o‘ l bilan tarbiyalashimiz darkor. Uning voqea va hodisalarga munosabatini ongi or q ali, tafakkuri orqali va eng mu h imi, q albi orqali o‘ tkazishimiz kerak. Toki yosh yurakda va murtak tafakkurda tarix h a qiq ati abadiy q olsin, uni ezgulikka da’vat etib tursin. Buning uchun h ar bir voqea mo h iyati, tarix falsafasi, h ayot manti g‘i mushtarak h olda o‘ rganil mog‘i kerak. Jamiyatni yangilash, eng avvalo, inson tafakkurini yangilash, illatlar ildiz otib ketgan turmush tarzini yangilash orqali amalga oshiriladi. SHuning uchun h am Birinchi Prezident Islom Karimov yangicha tafakkurni q aror toptiradigan, yangicha siyosatni odamlar ongi va q albiga etkazib beradigan, tarix h a q i q atini ochi q -oydin ochib tashlab, ke l ajakka ishonchni kuchaytirishga da’vat etadigan «dovyurak, zamonaviy fikrlaydigan olimlar etishmaydi», deganida ayni tarixnavislik va tarixshunoslikdagi jid d iy nu q sonlarimizni nazarda tutgan edi. SHuning uchun h am u « o‘ z tarixini bilgan, undan ru h iy q uvvat oladigan xal q ni engib b o‘ lmaydi. Biz h a qq oniy tariximizni tiklashimiz, xal q imizni, millatimizni ana shu tarix bilan q urollantirishimiz zarur. Tarix bilan q urollantirish, yana bir bor q urollantirish zarur. Agar olimlarimizning ilmiy tad q i q ot ishlari zamirida ana shu fikr, ana shu ma q sad b o‘ lmasa, ularning sari q cha qa lik a h amiyati y o‘q », - degan q atiy xulosaga keladi. SH o‘ ro davri tarixnavisligi va tarixshunosligi millatimiz va umuman «kichik xal q lar» boshiga keltirgan kulfatlarning ado g‘ i y o‘q. Marksistik nazariya metodologiyasiga asoslangan va kommunistok mafkura bilan tish-tirno g‘ igacha q urollangan tarixnavislik metodologiyasi bu tun o‘ tmishimizni soxtalashtirib yubordi. Milliy o‘ zligimizni unutishga, ajdodlarimizni xotiramizdan o‘ chirishga majbur q ildi. Fa q at o‘ z ma q sadi va g‘ oyalariga mo s keladigan ji h atlarinigina sa ql b q olib, q ariyb uch ming yillik tariximizni xasp o‘ shlab keldi. Tarixiy xotiradan, tarixiy tafakkurdan ayirib qo‘ yish o q ibatida insonni o liy mavjudot sifatidagi qa driyat i ni poymol etdi. Uni h am ma’naviy, h am jismoniy mutelikka, q aramlikka, q ullikka majbur qi ldi. SH o‘ ro olimlari o‘ tmi shd agi fa q at xunrezlik voqea lari, urush va vayronagarchiliklar h a q idagi voqealar bi lan tarixni t o‘ ldirib tashlashdi. Millat tarixi va umu man insoniyat tarixi urushlar, xunrezliklar, bir - birini ma h v etish va q atl q ilishdan iborat qi lib k o‘ rsatildi. Natijada bir yo q lama, o‘q uvchi h afsalasini pir q iladigan urushlar va davlatlar tarixi yaratildi. H a q i q iy tarix – insoniy tafakkur evolyusiyasi, inson q albi ziddiyatla ri, ajdodlarimiz q uvonch va iztiroblari, ular nin g buyukligi, da h olik q udrati va zaif ji h atlari o‘ rta sidagi ziddiyatlardan iborat b o‘ lgan yaxlit tarix barbod q ildi. SHunday q ilib, h ayot h a q i q ati h am, tarix h a q i q ati ha m, ilmiy h a q i q at dam ataylab buzib tashlandi. Tarix h ukmron mafkura q urboni b o‘ ldi. Bularning h ammasi tarixiy tafakkurimizni h am, ta rix t ushunchasi va falsafasini h am chegaralab qo‘ ydi. Tarixiing buyuk yaratuvchilikka va komillikka da’vat etuvchi q udrati ataylab sindirib tashlandi. Va h olanki, ta rix falsafasi mu q arrar tarixiy jarayonlarga ru h va yan g ilanish ato etadigan g‘ oyatda kuchli vositadir. Isti q lol tufayli biz butunlay yangi h ayotga, butunlay yangi jamiyatga q adam qo‘ yyapmiz. Bu borada dastlabki yutu q larga h am erishdik. YAngi jamiyatning poydevori qo‘ yildi. Uning siyosiy, h u q u q iy, i q tisodiy, ijtimoiy v a ma’naviy asoslari yaratildi. Bosh q acha q ilib aytganda, q ariyb uch ming yillik tariximizda butunlay yangi taraqqiyot davri boshlandi. Bu XXI asr taqdiri, mamlakatimiz h amda millatimiz isti q boli bilan bog‘liq b o‘ lgan yangi sivilizatsiya davrining boshlanishi, desak xato q ilmaymiz. Biro q , ana shunday tarixiy yangilanishlar va buyuk sivilizatsiya ostonasida turib, sivilizatsiyalashgan ja miyat madaniyati qanday b o‘ lishi kerak, biz o‘ zimizni bunga q ay y o‘ sinda tayyorlashimiz lozim, bu buyuk tarixiy ja rayonlarga q anday qil ib h issa o‘ shishimiz mumkin? — degan h a q li savollar h am tu g‘ iladi. Bunday savollarga javob berishimiz uchun biz, eng avvalo, yu q orida aytganimizdek, tarixga b o‘ lgan munosabatni tubdan o‘ zgartirishimiz, xususan, marksizm-leninizm g‘ oyalariga asoslangan metodologiyadan voz kechishimiz, fanlarning o‘ zaro ya q inligi va uy g‘ unligini ta’minlashimiz, ularning bir-birini t o‘ ldirishiga, bir-birini boyitishiga y o‘ l ochib berishimiz kerak. Ana shunda biz - ning q aysidir tarixiy ra q amlar va voqealar ortidagi h ayot, kechinmalar, ziddiyatlar borasidagi tushunchalarimiz kengayadi, xulosalarimiz yor q inro q gavdalanadi. Ana shunda biz tor doirada fikrlash, tor tushunchalar va ular o q ibatida paydo b o‘ lgan, kurakda turmaydigan “ a q ida ” lardan q u t ulamiz. O‘ tmishga, bugunga va isti q bolga kengro q q arash g a, uni yaxlitligicha, butun yaxshiligiyu yomonligi, o q va q ora tomonlari bilan bir butunligicha q am rab olishga erishamiz. Natijada eng adolatli, eng asosli va keng q amrovli xulosalar chi q aramiz. Mustamlakachilik davri talabi h amda sof ilmiy h a q i q atdan uzo ql ashgan tarixnavislik konsepsiyasi va metodologiyasining zang bosgan temir q obi ql aridan chi q ib ketish, h ar q anday soxta doiralarni sindirib, h ayotga b o‘ lgan munosabatlarimizni kengaytirish imkoniga ega b o‘ lamiz. Tushunchalar, g‘ oyalar, q arashlar va yondashuvlar o‘ rtasidagi o‘ zaro bog‘liqlikni musta h kamlash chinakam madaniyat, chinakam milliy ravna q e h tiyoji ekanligini anglamo g‘ imiz zarur. Tarixni tad q i q q ilish va yozishda biz o‘ z milliy psixologiyamiz, an’analarimiz va milliy musho h adamizdan kelib chi q amiz. SHu bois o‘ zbek xal q i tarixini yozgan bosh q a millat vakili b o‘ lgan ajnabiy olim bilan o‘ zbek olimining nu qt ai nazari bir- biridan far q q iladi. Buning ikki ji h ati bor: birinchidan, begona q alb, begona dunyo q arash h ar q anday sharoitda h am begonaligicha q olaveradi. U h ech q achon bosh qa bir millatning milliy xususiyatlarini, uning o‘ tmishdagi murakkabliklari va ziddiyatlarini t o‘ laligicha h is q ila olmaydi. Ikkinchidan, fan ni q obidagi siyosiy o‘ yinlar va ma q sadlar h am borki, bu da h shatli va millat boshiga q iron keltiruvchi mafkura bilan bo g‘ li q . U tarix h a q i q atini ataylab buzadi, uni h ech b o‘ lmaganda chalkashtiradi. Bunga zid ravishda o‘ z milliy tarixnavislik an’analarimizni tiklashimiz darkor. Masalan, o‘ tmishda o‘ tgan k o‘ plab muarrixlarimiz asarlarida turli rivoyatlar, af s onalar, h ikmatlar, h ikoyatlar uchraydi. Bu narsalar tarixiy fakt va h a q i q at sifatida alo h ida q immatga ega b o‘ lmasa-da, ammo vo q ealar mo h iyatini anglashimiz va tafakkur, musho h ada tarzimizning shakllanishida mu h im o‘ rin tutadi. Dar h a q i qa t, bizda milliy tarixnavislikning o‘ ziga xos maktabi mavjud. Bu maktab o‘ zining xal q chil, sodda, ravon, barcha uchun birday tushunarli b o‘ lgan uslubi va be q iyos jozibasi bilan alo hid a ajralib turadi. Ana shu s eh r va o h anrabolik o‘ nlab asrlar mu q addam yaratilgan q ator sho h asarlar q atorida «Temurnoma», «Zafarnoma», « B oburnoma», « H umoyunnoma»larning be q i yo s qi ymatini v a bar h a yot ligini ta’minlab kelmo q da. SH o‘ ro davrida h am juda k o‘ p ilmiy tad q i q otlar olib borildi. Ammo, masalaning jiddiy t omoni shundaki, sh o‘ ro davri tad q i q otchilari go h bilib-bilmay, go h atay lab, fidoyilik va tashabbuskorlik bilan kommunistik mafkuraga xizmat q ildilar. Natijada xal q imiz tarixi ni soxtalash - tirdilar, uni kommunistik mafkura talablariga moslashtirdilar. SH o‘ ro h ukumatining mustamlaka chilik siyosatini amalga oshirishga butun vujudlari bi lan xizmat q ildilar. 4. Tarix falsafasi va milliy is tiq lol Birinchi Prezident Islom Karimov tarixga munosabatni tubdan o‘zgartirish hayot taqozosi ekanligini dolzarb masala qilib ko‘tardi. Bugun tarixga munosabatning, tarixnavislikning metodologiyasini, tadqiqot usuli va uslubini tubdan o‘zgar tirish hayot talabi ekanligini ko‘rsatib berdi. Yurtboshimiz o‘tmishimizni qayta ko‘rib chiqib, uni milliy qadriyat darajasiga ko‘tarib, butunlay yangi nazar bilan g‘alvirdan o‘tkazishni kun tartibiga qo‘ymoqda. Buning quyidagi asoslari bor: Birinchidan, bugungi O‘zbekistan jahon xaritasida en digina paydo bo‘lgan tasodifiy mamlakat emasligini, uning ildizlari nihoyatda chuqur va qadimiy ekanligini dunyoga ko‘rsatish va farzandlarimiz ongiga singdirish. Ikkinchidan, sobiq sho‘ro siyosati va kommunistik maf kura tazyiqi bilan soxtalashtirilgan tarixni o‘z o‘rniga qo‘yish, tarix haqiqatini, hayot haqiqatini ilmiy haqiqat asosida qayta tiklash. Unga munosib baho berish orqali millatimiz izzatini joyiga qo‘yish. Uchinchidan, shu asosda xalqimiz, ayniqsa yosh, navqiron avlodimiz qalbida milliy g‘ypyp, milliy iftixor, o‘z ajdodlari bilan faxrlanish tuyg‘ularini kuchaytirish. Buyuk o‘tmishga munosib buyuk millat bo‘lish. Ertangi kunga katta ishonch va istiqlol g‘oyalariga e’tiqod bilan yashashni turmush tarziga aylantirish. Masalaning yana h am jiddiyro q tomoni bor. Bu bevo sita tarixshunoslik, tarixnavislik muammosi bilan bo g‘ li q . H ammamizga ma’lumki, sh o‘ ro h ukumati davrida xal q ni ataylab savodsizlantirish, o‘ z o‘ tmishidan ajratib qo‘ yish, ajdodlari, naslu nasabi va butun tarixidan bexabar q ilish siyosati mavjud b o‘ lib, u davlat siyosati darajasiga k o‘ tarilgan, kommunistik mafkuraning butun mazmun- mo h iyatini tashkil etgan edi. SHuning uchun h am yozilayotgan ilmiy kitoblar nu q ul vo q ealar bayonidan iborat b o‘ lib, ma’lumotnoma tusini olgan edi. Ijtimoiy- siyosiy jarayonlarga bunday yuzaki munosabat va tarixiy sanalarnigina sanab o‘ tish kabi tarix fani metodologiyasi yaratildi. Bu metodologiyaning asosiy ma q sadi odamlar ongini za h arlash, ular fikrini chal g‘ iti sh dan iborat edi. SHuning uchun h am, eng avvalo, yuz bergan vo q ealar va ta rixiy jarayonlar ni h oyatda jozibasiz, h aroratsiz, o‘q uvchiga ta’sir qi lmaydigan, uning q albidan va shuuridan o‘ rin olmaydigan, aksincha, uni zeriktiradigan va oxir-o q ibatda esa butun tari xd an ixlosini q aytaradigan q ilib bayon etildi. Natijada millatlarni y o‘q q ilib tashlash, fu q arolar q albidagi milliy g‘ urur, milliy iftixor tuy g‘ ularini s o‘ ndirish, ular dunyo q arashini chegaralab qo‘ yish uchun harakat q ilindi. O‘ ziga h am, o‘ tmishiyu kelajagiga h am befar ql ik va lo q aydlik bilan q araydigan a h oli q atlami «tarbiya»lab etishtirildi. Ana shunday no q obil va g‘ ayriinsoniy siyosat barbod b o‘ lgach, endi o‘ z tariximizni q aytadan tiklash, uni il miy, tarixiy va h a yo tiy haqiqat nu qt ai nazaridan turib yangitdan yaratishni davlatning o‘ zi talab qilmoqda va bunga h omiylik q ilmo q da. O‘ zbekist o n Fanlar akademiyasi Tarix institutining O‘ zbekist o n Respublikasi Vazirlar Ma h kamasi qa rori bilan tar q atib yuborilishi va uni q aytadan tashkil etish to‘g‘risidagi q arorining siyosiy q adriyatini, ma’naviy va ijtimoiy a h amiyatini alo h ida ta’kidlash joiz. H ukumat q arori va shaxsan Birinchi Prezident Islom Karimov tashabbusi bilan Davlat va jamiyat q urilishi akademiyasi q oshida « O‘ zbekistonning yangi tarixi» markazining ochilishi fikrimizning yor q in dalilidir. Tarixnavislikda sh o‘ ro davrida shakllangan bi q i q «me t odika» barcha tarixga q izi q uvchilarni va o‘ rganuvchilar n i q olipga solib qo‘ ydi. YUz bergan h odisalar va ijtimoiy-siyosiy vo q ealar atrofida fikrlamasdan, fa q at ba yo nchilik bilan shu g‘ ullanish, xabarkashlik tendensiyasi v ujudga keldi. Bora-bora bu ilmiy «ma k tab»ga aylandi. Bu noma q bul maktabning esa ni h oyatda nochoru notavon, g‘ oyaviy ji h atdan buzu q , mafkuraviy ji h atdan aynigan, ilmiy ji h atdan soxtalashgan, siyosiy ji h atdan yaro q siz ilmiy uslubi va h ayotdan uzilgan a q idasi vujudga keldi. Tarixga munosabatning o‘ zgarayotganligi va tobora jiddiy tu s olayotganligi ijobiy h odisa. Biro q h amon shoshma-shosharlik, masalaga yuzaki yondashish, h ar tomonlama puxta o‘ rganmasdan xulosalar chi q arish illatlari bizni tark etgani y o‘q . Natijada ilmiy haqiqatdan uzo q , tarix h a qiq ati buzilgan d ar s liklar paydo b o‘ lmo q da. Oldinlari bir tomonga og‘ib ketgan b o‘ lsak, endi bosh q a tomonga o g‘ yapmiz. Va h olanki, ilmda muvozanat b o‘ lmo g‘ i kerak. Endi tariximizni tiklaymiz degan e h tiroslaru chinakam a ql -idrokdan uzo q b o‘ lgan h issiyotlar j o‘ sh urib ketdi. Natijada palapartishlik, tarixiy dalillarning ola- q uro ql igi, vo q ealarning ma’lum bir tizimga solinmaganligi va tarixiy izchillikning y o‘q ligi k o‘ zga ya qq ol tashlanmo q da. Ayrim dar s liklar nu q ul rivoyat va badiiy asarlardan yaxlit k o‘ chirmalar h olida nashr etilmo q da. Tarixnavisligimizdagi yana bir muammo shundaki, biz h amon musta q il fikrga ega b o‘ lolmayapmiz. H amon kimlarningdir soxta g‘ oyalariga tayanyapmiz. Ma’lumki, sobi q sh o‘ ro tuzumi davrida olimlarimiz h ar bir fikr-mulo h azasini marksizm-leninizm klassiklari uydirmalaridan k o‘ chirmalar olib «asoslab» berishardi. Isti ql ol yillarida h am o‘ zlarining ilmiy ji h atdan ojiz va nochor «fikr»lariga chetdan tirgak izlayotgan tarixchilarimiz y o‘q emas. Ayni q sa, bir paytlar «ilmiy ateizm» fanining dar g‘ alari h isoblangan ayrim olimlarimiz bugun tariximizni butkul diniy y o‘ singa burib yuborish bilan ovora b o‘ lmo q dalar. Ba’zilar h atto yurtimizga islom dini kirib kelgunga q adar b o‘ lgan davrni «majusiylik», «jo h iliyat» davri deb atay boshladi. Bobolarimizning islomgacha b o‘ lgan buyuk vatanparvarlik jasoratlariga t o‘ la tarixiga, ulkan bunyodkorlik, yuksak madaniyatiga nopisand munosabat ya qq ol sezilmokda. «Jo h iliyat» davri atamasi za mirida islomgacha b o‘ lgan davrni kamsitish mazmuni yotmaydimi? Demak, xal q imiz tarixining o‘ ziga xos atamalarini to‘g‘ri belgilash vazifasini tezro q h al etmo g‘ imiz kerak. Bugun biz tariximizning olis-olis q atlamlariga nazar tashlar ekanmiz, h ayot manti g‘ ini h isobga olmasdan tarix haqiqatini tiklay olmaymiz. Birgina misol keltiraylik: Samar q and, Buxoro, Xiva, SHa h risabz (Kesh), Termiz, Q ar shi va bosh q a sha h arlarimizning yoshi 2700 – 3000 yilga borib ta q alishini mutaxassislar e’tirof etishmo q da. X o‘ sh, bizning tariximiz, ana shu zamin, ana shu jannatmakon tupro q tarixi bilan bo g‘ li q b o‘ lgan shu o‘ lka xal q larining tarixi shuginamikin? Axir sha h arlar yoshi bilan xalqlar tarixi belgilanadigan b o‘ lsa, biz yana xato q ilmayapmizmikin? H ar tomonlama barkamol, dunyo xalqlari diqqatini o‘ ziga tortgan, ulkan fan va madaniyat markaziga aylangan shaharlarning dunyoga kelguniga qa dar h am odamlar shu erda yashashgan-ku! Kishilik h ayotining madaniylashish jarayoni, ong va tafakkurning rivojlanishi, insonning da h olik q udrati va zakovati evolyusiyasini nazarda tutsak, shahar paydo b o‘ lgunga qa dar bir necha ming yillik h ayot mavjudligini nega unutmo g‘im iz kerak? 1998 yilda buyuk mutafakkir A h mad al-Far g‘ oniy tu g‘ ilganining 1200 yilligi nishonlandi. Ulu g‘ bobokal i nimiz tu g‘ ilgan va voyaga etgan k o‘h xna SHa h riston xarobalaridan milod d an oldingi asrlarda yasalgan shaffof, niliy shisha idishlar topildi. Bejirimliga bilan k o‘ zimizni q ama sht irayotgan bugungi guldonlaru billur q ada h lar chiroyidan q olishmaydigan bunday shisha buyumlarini yasash uchun insoniyat tarixi necha asrlarni bosib o‘ tgan? Uning texnologiyasini ishlab chi q ish, xom ashyo tarkibi va ranglar jilosini topish uchun q ancha va q t ketgan, q ancha avlod yashab o‘ tgan? O‘ sha paytlarda h ozirgidan o‘ n chandon musta h kam sopol q uvurlar ishlab chi q arilganligi va shaharlar t o‘l a kanalizatsiyalashtirilganligi xalqimiz tafakkurining buyukligini k o‘ rsatmaydimi? Ana shu tafakkurning shakllanishi uchun necha asr kerak b o‘ lgan? Bunday savollarga javob topganimizdagina tarix haqiqati tiklanadi. Birinchi Prezident Islom Karimov tarixga ana shu nu qt ai nazardan q araydi va xalqimiz o‘ tmishini tiklashda ana shunday siyosat, ana shunday manti q va falsafa lozimligini talab etmo q da. Tarix – tafakkur ma h suli. O‘ tmishimizda b o‘ lgan h ar bir h odisa ma’lum ma’naviy-ru h iy, ijtimoiy-siyosiy mu h it ta’sirida yuz bergan. Demak, unga nazar solganda, vo q ealar zamiridagi manti q , falsafa, ru h iyat, siyosat, i q tisod, qo‘ yingki, h ar bir davrning o‘ ziga xos shuku h iyu t ashvishlari, sevinchu iztiroblari k o‘ zga yaxlitligicha ya qq ol tashlansin. Ongimiz va shuurimizga musta h kamro q o‘ rnashsin. Ana shunda kishini fikrlashga, o‘ tmishni id rok q ilib, kelajakni a q l y o‘ ri g‘ i bilan belgilashga yordam beradi. Tarixning tafakkur ma h suli va ulu g‘ murabbiyligi, oliy q adriyat ekanligi ana shu bilan belgilanadi. YU q oridagilardan kelib chi q ib aytish mumkinki, ta rixnavislik bevosita manti q , falsafa, i q tisod, huquq , jamiyatshunoslik, si yo satshunoslik, ru h shunoslik va badiiyat bilan uzviy bo g‘ langan h odisa. Bularni bir-biridan ajratish mumkin emas. Mabodo ana shu unsurlarning biri etishmasa, nomukammallikka y o‘ l qo‘ ygan, tarix haqiqati va ijtimoiy-siyosiy jarayonlar manti g‘ ini buzgan b o‘ lamiz. Fa q at, ma’lum bir davr tarixi ustida ishlar ekanmiz, eng avvalo, tarixnavislik nazaridan ish tutib, bosh q a unsurlardan yordamchi, t o‘l diruvchi vosita sifatida foydalanmo g‘ imiz lozim. CHunki, birinch i dan, h ar bir tarixiy jarayon, ijtimoiy- siyosiy vo q elik q andaydir siyosiy manfaat asosida dunyoga keladi. Ayni q sa bos q inchilik, bir h ukmdor tomonidan ikkinchi bir mamlakatni zabt etish j o‘g‘ rofiy- siyosiy strategik ma q sad ekanligi tabiiy h ol. SHuning uchun h am ayni ana shunday jarayonlarni o‘ rganayotganda, uni ba h olayotganda siyosiy mezonlar nu q tai nazaridan turib h am ba h olash zarur. Ikkinchidan, tarixning iqtisod bilan bo g‘ li q ligi. Davlatlar o‘ rtasidagi o‘ zaro nizolar va bos q inchilik h arakatlari bevosita ma g‘l ub mamlakat va xalq iqtisodiy imkoniyatlarini z o‘ ravonlik bilan o‘ zlashtirish, tarixan shu zaminda yashab kelgan xalq boyliklarini talon-toroj q ilish, er osti va er usti boyliklariga egalik q ilish ma qs adining ma h sulidir. Demak, xalq l ar va mamlakatlar tarixi o‘ rganilganda uning iqtisodiy imkoniyatlariga e’tibor bermo q lozim. Uchinchidan, tarixiy jarayonning mantiq bilan bo g‘ li q ligi muayyan bir h odisaning nima uchun bosh q a shaklda emas, aynan shu shaklda, nima uchun oldinro q h am emas, keyinro q h am emas, ayni shu paytda yuz berganini o‘ rganish bi lan belgalanadi. Zotan, h ar q anday vo q ea tagida mantiq yotishi shub h asiz. Aks h olda mamlakatlar, saltanatlar orasidagi kurashlar ma q sa d siz va natijasiz b o‘ lardi. T o‘ rtinch i dan, masalaning falsafa bilan bo g‘ li q ligi shundaki, tarixiy haqiqat falsafiy tafakkur or q ali ta h lil q ilinsa, o‘q uvchi fikrlashga o‘ rganadi. Tarixni o‘q ish va tarixiy jarayonlarni o‘ rganish asnosida uning musho h adasi kengayadi, dunyo q arashini o‘ zgartiradi, tafak kuri boyiydi. Beshiich i dan, tarixni jamiyatshunoslikdan alo h ida q ilib, ajratib olib o‘ rganib b o‘ lmaydi. CHunki, h ar q an day tarixiy jarayon ma’lum bir jamiyatning ma h suli b o‘ lib, uning ijtimoy-siyosiy va ma’naviy q iyofasini belgilaydi. H ar q anday jamiyat esa odamlar tafakkuri va h ukmron siyosat ma h sulidir. Demak, ma’lum bir davrda, ma’lum bir jamiyatda yuz bergan ijtimoiy-siyosiy jara yonlar o‘ sha jamiyatda va o‘ sha davrda mavjud b o‘ lgan mu h itdan kelib chi q ib ta h lil q ilinmasa o‘ z isbotini va manti g‘ ini topa olmaydi. Oltinchidan, tarixning ru h shunoslik bilan bog‘liq ji h atlari bevosita h ar bir davr odamlari psixologiyasi, h ayotga munosabati, vo q elikni idrok q ilish q obiliyati, turmush tarzi bilan belgilanadi. Ularni h isobga olmay, chetga surib o‘ yib, fa q at sanalar sano g‘ i bilan shu g‘ ullanish tarixnavislik nufuzini tushiradi, mav q eini pasaytiradi. Muarrixning imkoniyatlari cheklanganligini k o‘ rsatadi. E tti nch i dan, tarixnavislikning badiiyat bilan bog‘liqligi bu bevosita muarrix ijodiy uslubi, uning vo q ea va h odisalarga yondashish usuli, tad q i q ot ob’ektini q anchalik chu q ur o‘ rgansa, o‘ z xulosalarini shunchalik yo q imli shakl va jozibali til bilan ifodalab berishi bilan bel g ilanadi. Ifodada h arorat, q alb qo‘ ri b o‘ lishi kerak. Aks h olda o‘qu vchini zeriktiradigan, oxir-o q ibatda esa o‘ z o‘ tmishidan k o‘ nglini sovutadigan bedavo «asar» paydo b o‘ lib q oladi. Afsuski, bunday asarlar bie d a oz emas. Endi biz muarrixlar oldida h am tad q i q otchilik, h am fu q arolik burchi turganini, bir elkamizda tarixga xolislik, ilmiy h a q i q at bilan q arash yuki, ikkinchi elka mizda esa Vatan va Millat oldidagi javobgarlik, o‘ tmi sh imizni asrash, ajdodlar ru h ini e’zozlash va kelgusi a v lod oldidagi qa rzdorlik yuki borligini butun vuju d imiz bilan anglamo g‘ imiz kerak. Zotan, Birinchi Prezident Islom Karimov h am: «Tarix so h asida me h nat qil ayotgan olim mutaxassislarga murojaat q ilmo qch iman: sizlar millatimizning h a qq oniy tarixi n i yaratib bering, toki u xalqimizga ma’naviy kuch- q udrat baxsh etsin, g‘ ururini uy g‘ otsin. Biz yurtimizni yangi bos q ichga, yangi yuksak marraga olib chi q mo qch i ekanmiz, bunda bizga yo py g‘ g‘ oya kerak. Bu g‘ oyaning zamirida xalqimizning o‘ zligini anglashi yotadi. H a qq oniy tarixni bilmasdan turib esa o‘ zlikni anglash mumkin emas», - degan edi. Adabiyotlar: 1. O’zb e kiston R e spublikasining Konstitutsiyasi. – T.: O’zb e kiston, 2011. 2. Davlat tili haqida (yangi tahriri). O’zbekiston Respublikasining qonuni. – T.: O’zbekiston, 1997. – 22 b. 3. Kadrlar tayyorlash milliy dasturi. – T.: Sharq, 1997. – 63 b. 4. Ta'lim to’g’risida. O’zbekiston Respublikasining qonuni. – T.: O’zbekiston, 1989. – 30 b. 5. Mirziyoev SH.M. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekistan davlatini birgalikda barpo etamiz. - Toshkent.O‘zbekiston, 2016. -53 b. 6. Mirziyoev SH.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan quramiz. - Toshkent.O‘zbekiston, 2017 -484 b. 7. Mirziyoev SH.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash- yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. - Toshkent. 2017. - 28 b. 8. Konstitutsiya – erkin va farovon hayotimiz, mamlakatimizni yanada taraqqiy ettirishning mustahkam poydevoridir. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti SHavkat Mirziyoevning O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganligining 25 yilligiga bag‘ishlangan tantanali marosimidagi ma’ruzasi. http://uza.uz . 9. O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti SH.M.Mirziyoevning 2017 yil 19 sentyabr kuni Birlashgan Millatlar Tashkilot Bosh Assambleyasining 72- sessiyasida so‘zlagan nutqi. http://uza.uz . 10. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti SH.M.Mirziyoevning Oliy Majlisga murojaatnomasi//22.12.2017. http://uza.uz . 11. Karimov I.A. Asarlar to‘plami. 1-24 jildlar. - Toshkent. O‘zbekiston, 1996- 2016. 12. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat - engilmas kuch. 2-nashr - Toshkent.Ma’naviyat, 2016. -176 b. 13. Ahmedova M. tahriri ostida.Falsafa. -T.: OFMJ, 2006 14. Shermuhamedova N. A. Falsafaga kirish -T.: -Noshir, 2013. 460 b 15. Qo‘shoqov SH.S. Dialektika rivojlanish konsepsiyasi. – S., 2000. –B. 8 6 . 16. R.G.Collingwood. The Idea of History. Oxford University Press, England, 1994. 17. Ivin A.A. Vvedenie v filosofiyu istorii. M., 1997. 18. Barg M.A. Epoxi i idei. Stanovlenie istorizma. M., 1987. 19. Jo‘raev N. Tarix falsafasining nazariy asoslari. - T., Ma’naviyat, 2008. 20. A.Beruniy. Tanlangan asarlar. – T., Fan, 1968. 21. Berdyaev N.A. Smыsl istorii. M., 1990. 22. Blok M. Apologiya istorii ili remeslo istorika. M., 1986. 23. Veber M. Izbrannыe proizvedeniya. M., 1990. 24. Gegel G.V.F. Filosofiya istorii. Sochinenie 8-mi tomax. M.-L. 1932-1959.

TARIX FALSAFASI FAN SIFATIDA. MAQSAD VA VAZIFALAR . TARIXNING ANTIK FALSAFASI Reja: 1. Tarix falsafasi: tushuncha va mo hi yat 2. Tarix - inson, zamon va makon falsafasi 3. Tarixiy tafakkur e h t i yoj i 4. Tarix falsafasi va milliy is tiq lol 5. “Avesto” – ijtimoiy-tarixiy hodisa sifatida.

1. Tarix falsafasi: tushuncha va mohiyat Tarixni ilmiy jihatdan tahlil qilish, uni idrok etish, yuz bergan ijtimoiy-siyosiy jarayonlar orqali muayyan davrning siyosiy va ma’naviy muhitini baholash, har bir davr kishilari ruhiyati, ma’naviy-axloqiy me- zonlari, voqea-hodisalarga munosabatini o‘rganish, uni falsafiy idrok etish tarix falsafasi tushunchasining mazmunini belgilaydi. Tarixni idrok etish va o‘ rganishga turli mutaxassislar turli xil yondashishadi. Zotan, inson tafakkuri q irralari xilma-xil b o‘ lib, o‘ tmishni anglash, idrok etishning yagona q olipi y o‘q. SHunday q olipni yaratishga urinish h am not o‘g‘ ri. Ana shuning uchun h am tarix falsafasi ning bir q ator yirik o q imlari dunyoga keldi. Tarix falsafasini teologik (ilohiyot) nuqtai nazardan idrok etish o‘tmishni Alloh irodasi orqali tushunish va unga ilohiy tus berish, ilohiy mazmun orqali anglash hisoblanadi. Metafizik tarix falsafasi h ech qa nday chegaralar va doiralar bilan cheklanmaydigan, turli shakllarga va k o‘ rinishlarga kiradigan tushunchalar tizimi h isoblanadi. Idealistik tarix falsafasiga k o‘ ra esa asosan g‘ oyalar, insonning axlo q iy tushunchalari, ma’naviy-ru h iy kechinmalari asosida tarixga munosabat bildiriladi. Insoniyat tarixiga va h ayotiga tabiiy (naturalistik) yondashish tarix falsafasining yana bir yirik o qi mi sifatida k o‘ zga tashlanadi. Unda h issiyot va tuyg‘ y or q ali inson tabiatiga ba h o berishga va inson tabiati, fe’l-atvori uning ta’sir doirasini belgilashiga e’tibor beriladi. Ana shu h issiyot va tyg‘ y or q ali olamni anglash, o‘ tmishga nazar solish va uni ba h olash mazkur o q imning mo h iyatini belgilaydi. Materialistik tarix fa lsafasi y o‘ nalishida asosan i q tisodiy omillarga kat - ta e’tibor beriladi. Unda tarixni y o‘ naltiruvchi kuch si fatida tarix h a q i q atini, mazmun-mo h iyatini moddiy eh tiyoj va i q gisodiy zarurat or q ali tushunishga h arakat q ilinadi. Kishilik tarixini, inson va jamiyat xususidagi muammolarni o‘ rganishda tarix falsafasining o‘ ziga xos o‘ rni va roli bor. Insonning tarixda va umuman insoniyat tara qq iyotida tutgan o‘ rnini ani q lashning individualistik, ya’ni alo h ida, yakka shax s misolida h amda jamoachilik, kishilar guru h i, fu q arolar uyushmasi (kollektiv) ji h atlaridan qarab fikr yuritadigan tarix falsafasi y o‘ nalishlari h am bor.

Tarix falsafasining tarixiy xotira, tarixiy tafak kur mo h iyati va q irralari, tarix fani tushunchasining mazmun-mo h iyati, tarix h a q i qa ti va h ayot h a q i q ati, inson v a insoniyat tara qq iyoti kabi muammolarini o‘ rganish or q ali umuminsoniy va dunyoviy rivojlanish h odisalari n ing bir-biriga bo g‘ li q ji h atlarini tad qiq etish kabi k o‘ plab savollarga javob topish mumkin. Umuman, tara qq iyot bevosita tarix falsafasining a sosi h isoblanadi. Tarix falsafasi Gerodot va Fukididning antik davrdagi tarixiy h arakat kuchi h a q idagi t ad q i q otlaridan boshlanadi. Ulardan far q li h olda Avgustin xristian cherkovi timsolida, uning mazmun- mo h iyati va ta’sir doirasidan ke lib chi q ib, ilo h iy davlat tarix falsafasini yaratdi. Uning falsafasi keyingi ming yillikda katta mav q ega e ga b o‘ ldi. Avgustin va uning bir q ator izdoshlari tarixni ilo h iylashtirishga, tarixiy tafakkurni va tarix falsafa sini ilo h iy falsafa va ilo h iy tafakkur or q ali idrok eti shga da’vat etgan edilar. Ular vo q ealar mo h iyatini, uning sabablarini ilo h iy qud rat va karomatdan izladilar. Insoniyat evolyusiyasini, kishilik h ayoti davomiyligi va uzviyligini, tarix va tara qq iyot birligi g‘ oyalariga ta’sirini o‘ tmishni i lo h iylashtirish or q ali tad q i q qi lishdi. Tarix falsafasining takomil bosqichlari va ana shu ming yillikda yashagan xalqlar ma’naviy-ruhiy ehtiyojlari nuqgai nazaridan qaraganda, qaysidir darajada, davr odamlari tafakkuri, ma’naviy-ruhiy ehtiyojlari bilan Avgustin falsafasi o‘rtasida o‘zaro yaqinlik, uyg‘unlik mavjud edi. SHuning uchun h am Avgustin falsafasi birmuncha uzo q ro q yashadi va ommala sh di. Fa q atgina XVIII asrga kelib tarix falsafasi so h asida Avgustin g‘ oyalari va ta’limoti doirasini sindirib chi qq an yangi ta’limot dunyoga keldi. Butunlay yangi g‘ oya tarixda yakka shaxslarning ru h iy kechinmalari, individualizm or q ali h ayotni anglash, h a yo t q onuniyatlari ayni ana shular ta’sirida amalga oshishini istaydigan, jamiyatni ru h iyatlashtirishga moyil b o‘ lgan g‘ oyalar Avgus tin falsafasini sindirib tashladi. Gegel esa t o‘g‘ ridan-t o‘g‘ ri dunyoviy a ql -zakovat, umuminsoniy tafakkur, insoniyat h atti- h arakati va a ql -idroki u s tunlig i asosida vujudga kelgan, ong va

tafakkur h ukmron b o‘ lgan yaxlit borli q ni tarix deb tushunadi. O‘ z falsafa maktabini ana shu g‘ oya asosida q uradi. Shunday q ilib, Gegel falsafasi, uning tarixga munosabati tarix falsafasining yangi davrini ochib berdi. U tarix falsafasiga h a yo t q onuniyati, ma’naviy shakllanish jarayoni va inson rivojlanishining ma’naviy e h tiyoji sifat id a q araydi. H ar q anday g‘ oyalar, ma q sadlar va intilishlar ana shu ichki e h tiyoj h amda shaxsning ma’naviy-ru h iy etuklik darajasidan kelib chi q ishini k o‘ rsatib berdi. Bu, yaxlit xolda, tarix – inson tafakkurining, ma’naviy-ru h iy va axlo q iy kamolotining ma h suli degan xulosaga kelishga imkon beradi. XIX asr va XX asr boshlarida vujudga kelgan tarix falsafasi ayni XVIII asr tarix falsafasi bilan ma’lum darajada ya q inlashadi. Biro q , ba’zi h ollarda, u bi lan baxs h am yuritadi. Bu davrlardagi tarix falsafasi ayrim paytlarda tarixiylikka, tarixiy h a q i q atga, Ar tur SHopengauer, Osvald SHpengler misolida tushkunlikka, pessimizmga moyil, ba’zi paytlarda esa Arnold Toynbi kabi optimizmga, tafakkur j o‘ sh q inligi va ba land ru h dagi musho h adalar o q imiga o g‘ ib turadi. Ayni paytda dinga e’ti q od q iluvchilarning ilo h iy tarix falsafasi k o‘p ro q yoyilmo q da. Kishilik h ayotini, b u t u n sayyoramizni chul g‘ ab olishga intilmo q da. Biro q bu h am k o‘ p ming yillik insoniyat o‘ tmishida mavjud b o‘ lgan t arix falsafasi tushunchasi atrofidagi o q imlarning b iri, xolos. Albatta, turli davrlarda vujudga kelgan ma’naviy-ru h iy e h tiyojlar va dunyo q arashlar or q ali tarix f a lsafasining o q imlari yangidan shakllanib, turlanib t uradi. Biro q bir narsa ani q ki, ularning barchasining t agida ani q tarixiy tafakkur, inson va insoniyat ta qd iri, uning ma’naviy-ru h iy o l ami, a ql -idroki va ana shular asosida vujudga kelgan vo q ea- h odisalar tizimi yotadi. Ana shu tizim, ana shu shajara butun insoniyat ta r ixi h a q i q atini h am, h ayot h a q i q atini h am belgilaydi. Demak, bir s o‘ z bilan aytganda, tarix falsafasi — tarixiy tafakkur muammolari bilan shu g‘ ullanadigan, insoniyat tara qq iyoti asosiy y o‘ nalishlarini q amrab olgan musta q il bilimlar tizimi h isoblanadi.

Marksizm asoschilari tarixiy materializm g‘ o yasin i ilgari surdilar. Tarixni falsafiy umumlashtirish, uning asosiy qo nuniyatlarini o‘ rganishga ba g‘i shlangan o‘ zlariga xos «ilmiy» g‘ oyani maydonga olib chi q dilar. Umuman olganda, tarixiy tafakkur va tarix falsafa sini shakllantirish, uni o‘ rganish va tad q i q etishda tur li-tuman, bir-birini rad q iladigan, bir-birini inkor etadigan g‘ oyalar h amon yashayapti, h amon tarix falsa fasini tad q i q etishning turli- tuman y o‘ nalishlari, shakllari va o q imlari paydo b o‘ lmo q da. Bu tabiiy h ol. Zotan, h ayot davom e t mo q da, tarixiy tafakkurning shakllanish jarayoni, tarix falsafasini anglash h odisasi h am insoniyat h ayoti bilan birga davom etmo q da. Ilmiy tara qq iyot, ong va tafakkur rivojlanishining esa chegarasi y o‘q . Biro q , masalaning mu h im tomoni, muammoga yondash i shning eng adolatli va ishonchli ji h ati shundaki, bizning fikrimizcha, inson va insoniyat tarixi, uning tara qq iyot evolyusiyasi h ar q anday qo nuniyatlarga h am si g‘ avermaydi. Birgina misol: kommunistax mafkura nazariyachilari o‘ ylab topgan turli-tuman «izm»lar kishilik t arixining butun k o‘ lamini, mi q yosini h a yo t h a q i q ati nu q tai nazaridan t o‘ la q amrab ololmadi. Marksist i k mafkura insonning tarixiy tafakkuri v a q arashlari xolis h amda erkin rivojlanishiga, shax s ning ozod yashashiga, shakllanishiga imkon bermadi. Ta rixiy tara qq iyot q onunlariga zid bunday g‘ oyalar esa uzo q yashamasligi o‘ tmishdan ma’lum. CHunki bir g‘ oyani, konsepsiyani ilgari surganlar o‘ z ma q sadlari, dunyo q arashlari doirasidangina kelib chi q ib tarixga yondashadilar, xolos. Ana shu tufayli tarixga noxolisona q arash, bir yo q lamalik tendensiyasi vujudga keladi. Natijada tarix soxtalashtiriladi. Buni k o‘ pincha anglab- anglamaymiz, tushunib-tushunmaymiz. O‘ tmishni ba h olashning eng t o‘g‘ ri va xolisona y o‘ li unga h ayot h a q i q ati, inson va jamiyat o‘ rtasidagi bo g‘liq lik, uy g‘ unlik, kishilik h ayotining uzluksiz tara qq iyoti zamirida yotgan munosabatlar, qa rama- q arshiliklar, manfa atlar or q ali ba ho berishdir. Zotan, h ayot h a q i q ati, uning q onuniyatlari barcha g‘ oyalaru nazariyalardan k o‘ ra ustuvorro q , kengro q va chu q urro q dir. Bizning h ar q anday yuksak g‘ oyalarimiz, ilmiy tafakkurimiz va noyob nazariyalarimiz esa ana shu

O'xshashlar

ANTIK TARIX FALSAFASI
Tarix falsafasi
I.G.Gerder tarix falsafasi
Ibn Xaldunning tarix falsafasi
MUSTAQIL O‘ZBEKISTONDA TARIX FALSAFASI.