TARIX FALSAFASI FAN SIFATIDA. MAQSAD VA VAZIFALAR. TARIXNING ANTIK FALSAFASI
TARIX FALSAFASI FAN SIFATIDA. MAQSAD VA VAZIFALAR . TARIXNING ANTIK FALSAFASI Reja: 1. Tarix falsafasi: tushuncha va mo hi yat 2. Tarix - inson, zamon va makon falsafasi 3. Tarixiy tafakkur e h t i yoj i 4. Tarix falsafasi va milliy is tiq lol 5. “Avesto” – ijtimoiy-tarixiy hodisa sifatida.
1. Tarix falsafasi: tushuncha va mohiyat Tarixni ilmiy jihatdan tahlil qilish, uni idrok etish, yuz bergan ijtimoiy-siyosiy jarayonlar orqali muayyan davrning siyosiy va ma’naviy muhitini baholash, har bir davr kishilari ruhiyati, ma’naviy-axloqiy me- zonlari, voqea-hodisalarga munosabatini o‘rganish, uni falsafiy idrok etish tarix falsafasi tushunchasining mazmunini belgilaydi. Tarixni idrok etish va o‘ rganishga turli mutaxassislar turli xil yondashishadi. Zotan, inson tafakkuri q irralari xilma-xil b o‘ lib, o‘ tmishni anglash, idrok etishning yagona q olipi y o‘q. SHunday q olipni yaratishga urinish h am not o‘g‘ ri. Ana shuning uchun h am tarix falsafasi ning bir q ator yirik o q imlari dunyoga keldi. Tarix falsafasini teologik (ilohiyot) nuqtai nazardan idrok etish o‘tmishni Alloh irodasi orqali tushunish va unga ilohiy tus berish, ilohiy mazmun orqali anglash hisoblanadi. Metafizik tarix falsafasi h ech qa nday chegaralar va doiralar bilan cheklanmaydigan, turli shakllarga va k o‘ rinishlarga kiradigan tushunchalar tizimi h isoblanadi. Idealistik tarix falsafasiga k o‘ ra esa asosan g‘ oyalar, insonning axlo q iy tushunchalari, ma’naviy-ru h iy kechinmalari asosida tarixga munosabat bildiriladi. Insoniyat tarixiga va h ayotiga tabiiy (naturalistik) yondashish tarix falsafasining yana bir yirik o qi mi sifatida k o‘ zga tashlanadi. Unda h issiyot va tuyg‘ y or q ali inson tabiatiga ba h o berishga va inson tabiati, fe’l-atvori uning ta’sir doirasini belgilashiga e’tibor beriladi. Ana shu h issiyot va tyg‘ y or q ali olamni anglash, o‘ tmishga nazar solish va uni ba h olash mazkur o q imning mo h iyatini belgilaydi. Materialistik tarix fa lsafasi y o‘ nalishida asosan i q tisodiy omillarga kat - ta e’tibor beriladi. Unda tarixni y o‘ naltiruvchi kuch si fatida tarix h a q i q atini, mazmun-mo h iyatini moddiy eh tiyoj va i q gisodiy zarurat or q ali tushunishga h arakat q ilinadi. Kishilik tarixini, inson va jamiyat xususidagi muammolarni o‘ rganishda tarix falsafasining o‘ ziga xos o‘ rni va roli bor. Insonning tarixda va umuman insoniyat tara qq iyotida tutgan o‘ rnini ani q lashning individualistik, ya’ni alo h ida, yakka shax s misolida h amda jamoachilik, kishilar guru h i, fu q arolar uyushmasi (kollektiv) ji h atlaridan qarab fikr yuritadigan tarix falsafasi y o‘ nalishlari h am bor.
Tarix falsafasining tarixiy xotira, tarixiy tafak kur mo h iyati va q irralari, tarix fani tushunchasining mazmun-mo h iyati, tarix h a q i qa ti va h ayot h a q i q ati, inson v a insoniyat tara qq iyoti kabi muammolarini o‘ rganish or q ali umuminsoniy va dunyoviy rivojlanish h odisalari n ing bir-biriga bo g‘ li q ji h atlarini tad qiq etish kabi k o‘ plab savollarga javob topish mumkin. Umuman, tara qq iyot bevosita tarix falsafasining a sosi h isoblanadi. Tarix falsafasi Gerodot va Fukididning antik davrdagi tarixiy h arakat kuchi h a q idagi t ad q i q otlaridan boshlanadi. Ulardan far q li h olda Avgustin xristian cherkovi timsolida, uning mazmun- mo h iyati va ta’sir doirasidan ke lib chi q ib, ilo h iy davlat tarix falsafasini yaratdi. Uning falsafasi keyingi ming yillikda katta mav q ega e ga b o‘ ldi. Avgustin va uning bir q ator izdoshlari tarixni ilo h iylashtirishga, tarixiy tafakkurni va tarix falsafa sini ilo h iy falsafa va ilo h iy tafakkur or q ali idrok eti shga da’vat etgan edilar. Ular vo q ealar mo h iyatini, uning sabablarini ilo h iy qud rat va karomatdan izladilar. Insoniyat evolyusiyasini, kishilik h ayoti davomiyligi va uzviyligini, tarix va tara qq iyot birligi g‘ oyalariga ta’sirini o‘ tmishni i lo h iylashtirish or q ali tad q i q qi lishdi. Tarix falsafasining takomil bosqichlari va ana shu ming yillikda yashagan xalqlar ma’naviy-ruhiy ehtiyojlari nuqgai nazaridan qaraganda, qaysidir darajada, davr odamlari tafakkuri, ma’naviy-ruhiy ehtiyojlari bilan Avgustin falsafasi o‘rtasida o‘zaro yaqinlik, uyg‘unlik mavjud edi. SHuning uchun h am Avgustin falsafasi birmuncha uzo q ro q yashadi va ommala sh di. Fa q atgina XVIII asrga kelib tarix falsafasi so h asida Avgustin g‘ oyalari va ta’limoti doirasini sindirib chi qq an yangi ta’limot dunyoga keldi. Butunlay yangi g‘ oya tarixda yakka shaxslarning ru h iy kechinmalari, individualizm or q ali h ayotni anglash, h a yo t q onuniyatlari ayni ana shular ta’sirida amalga oshishini istaydigan, jamiyatni ru h iyatlashtirishga moyil b o‘ lgan g‘ oyalar Avgus tin falsafasini sindirib tashladi. Gegel esa t o‘g‘ ridan-t o‘g‘ ri dunyoviy a ql -zakovat, umuminsoniy tafakkur, insoniyat h atti- h arakati va a ql -idroki u s tunlig i asosida vujudga kelgan, ong va
tafakkur h ukmron b o‘ lgan yaxlit borli q ni tarix deb tushunadi. O‘ z falsafa maktabini ana shu g‘ oya asosida q uradi. Shunday q ilib, Gegel falsafasi, uning tarixga munosabati tarix falsafasining yangi davrini ochib berdi. U tarix falsafasiga h a yo t q onuniyati, ma’naviy shakllanish jarayoni va inson rivojlanishining ma’naviy e h tiyoji sifat id a q araydi. H ar q anday g‘ oyalar, ma q sadlar va intilishlar ana shu ichki e h tiyoj h amda shaxsning ma’naviy-ru h iy etuklik darajasidan kelib chi q ishini k o‘ rsatib berdi. Bu, yaxlit xolda, tarix – inson tafakkurining, ma’naviy-ru h iy va axlo q iy kamolotining ma h suli degan xulosaga kelishga imkon beradi. XIX asr va XX asr boshlarida vujudga kelgan tarix falsafasi ayni XVIII asr tarix falsafasi bilan ma’lum darajada ya q inlashadi. Biro q , ba’zi h ollarda, u bi lan baxs h am yuritadi. Bu davrlardagi tarix falsafasi ayrim paytlarda tarixiylikka, tarixiy h a q i q atga, Ar tur SHopengauer, Osvald SHpengler misolida tushkunlikka, pessimizmga moyil, ba’zi paytlarda esa Arnold Toynbi kabi optimizmga, tafakkur j o‘ sh q inligi va ba land ru h dagi musho h adalar o q imiga o g‘ ib turadi. Ayni paytda dinga e’ti q od q iluvchilarning ilo h iy tarix falsafasi k o‘p ro q yoyilmo q da. Kishilik h ayotini, b u t u n sayyoramizni chul g‘ ab olishga intilmo q da. Biro q bu h am k o‘ p ming yillik insoniyat o‘ tmishida mavjud b o‘ lgan t arix falsafasi tushunchasi atrofidagi o q imlarning b iri, xolos. Albatta, turli davrlarda vujudga kelgan ma’naviy-ru h iy e h tiyojlar va dunyo q arashlar or q ali tarix f a lsafasining o q imlari yangidan shakllanib, turlanib t uradi. Biro q bir narsa ani q ki, ularning barchasining t agida ani q tarixiy tafakkur, inson va insoniyat ta qd iri, uning ma’naviy-ru h iy o l ami, a ql -idroki va ana shular asosida vujudga kelgan vo q ea- h odisalar tizimi yotadi. Ana shu tizim, ana shu shajara butun insoniyat ta r ixi h a q i q atini h am, h ayot h a q i q atini h am belgilaydi. Demak, bir s o‘ z bilan aytganda, tarix falsafasi — tarixiy tafakkur muammolari bilan shu g‘ ullanadigan, insoniyat tara qq iyoti asosiy y o‘ nalishlarini q amrab olgan musta q il bilimlar tizimi h isoblanadi.
Marksizm asoschilari tarixiy materializm g‘ o yasin i ilgari surdilar. Tarixni falsafiy umumlashtirish, uning asosiy qo nuniyatlarini o‘ rganishga ba g‘i shlangan o‘ zlariga xos «ilmiy» g‘ oyani maydonga olib chi q dilar. Umuman olganda, tarixiy tafakkur va tarix falsafa sini shakllantirish, uni o‘ rganish va tad q i q etishda tur li-tuman, bir-birini rad q iladigan, bir-birini inkor etadigan g‘ oyalar h amon yashayapti, h amon tarix falsa fasini tad q i q etishning turli- tuman y o‘ nalishlari, shakllari va o q imlari paydo b o‘ lmo q da. Bu tabiiy h ol. Zotan, h ayot davom e t mo q da, tarixiy tafakkurning shakllanish jarayoni, tarix falsafasini anglash h odisasi h am insoniyat h ayoti bilan birga davom etmo q da. Ilmiy tara qq iyot, ong va tafakkur rivojlanishining esa chegarasi y o‘q . Biro q , masalaning mu h im tomoni, muammoga yondash i shning eng adolatli va ishonchli ji h ati shundaki, bizning fikrimizcha, inson va insoniyat tarixi, uning tara qq iyot evolyusiyasi h ar q anday qo nuniyatlarga h am si g‘ avermaydi. Birgina misol: kommunistax mafkura nazariyachilari o‘ ylab topgan turli-tuman «izm»lar kishilik t arixining butun k o‘ lamini, mi q yosini h a yo t h a q i q ati nu q tai nazaridan t o‘ la q amrab ololmadi. Marksist i k mafkura insonning tarixiy tafakkuri v a q arashlari xolis h amda erkin rivojlanishiga, shax s ning ozod yashashiga, shakllanishiga imkon bermadi. Ta rixiy tara qq iyot q onunlariga zid bunday g‘ oyalar esa uzo q yashamasligi o‘ tmishdan ma’lum. CHunki bir g‘ oyani, konsepsiyani ilgari surganlar o‘ z ma q sadlari, dunyo q arashlari doirasidangina kelib chi q ib tarixga yondashadilar, xolos. Ana shu tufayli tarixga noxolisona q arash, bir yo q lamalik tendensiyasi vujudga keladi. Natijada tarix soxtalashtiriladi. Buni k o‘ pincha anglab- anglamaymiz, tushunib-tushunmaymiz. O‘ tmishni ba h olashning eng t o‘g‘ ri va xolisona y o‘ li unga h ayot h a q i q ati, inson va jamiyat o‘ rtasidagi bo g‘liq lik, uy g‘ unlik, kishilik h ayotining uzluksiz tara qq iyoti zamirida yotgan munosabatlar, qa rama- q arshiliklar, manfa atlar or q ali ba ho berishdir. Zotan, h ayot h a q i q ati, uning q onuniyatlari barcha g‘ oyalaru nazariyalardan k o‘ ra ustuvorro q , kengro q va chu q urro q dir. Bizning h ar q anday yuksak g‘ oyalarimiz, ilmiy tafakkurimiz va noyob nazariyalarimiz esa ana shu