TEXNIK BILIMLAR VA ULARNING DARAJALARI Reja: 1. Texnik bilimlarning mohiyati.... 2. Texnik bilim darajalari... 3. Texnik ijodkorlik...

Texnik bilimlarning mohiyati. Tabiiy voqelikni talqin qilishga asoslangan texnik bilimlarning xarakterli xususiyati asosan ilmiy-amaliy xarakter egaligi bilan ajralib turadi. Bunda "sof" nazariy fanlar (fizika,kimyo,biologiya va sh.k.) tabiatning umumiy qonuniyatlarini aniqlashga intilayotgan bo‘lsa, ilmiy-amaliy fanlar esa ularni amaliy jihatdan ifodalashga.ya’ni amalga oshirishga intiladi. Agar "sof" fan asosan nazariy konstruksiyalardan iborat bo‘lsa, unda ilmiy-amaliy fan umumiy tabiat qonuniyatlarni amalga oshirish usuli sifatida talqin qilinadigan texnologiyalar iborat bo‘ladi. Texnikaviy fanlar (materiallar qarshiligi nazariyasi, mashinalar va mexanizmlar nazariyasi va boshqalar) nazariy bilimlarning barcha xususiyatlariga (konseptual apparatlar, qonunlar, qoidalar va boshqalar) ega. Ushbu turdagi bilimlar abstraktlikning yuqori darajasiga qaramay, asosan nazariy emas, balki amaliy (texnik) muammolarni yechishga qaratilgan. Texnik fanlar, bir tomondan, tabiiy fanlarni, ishlab chiqarish sohasidagi qonunlarni "moddiylashtirishga" hissa qo‘shadi, boshqa tomondan, ular fundamental tabiatshunoslik tahlilini talab qiladigan eksperimental ma’lumotlar va maqsadli parametrlar haqida nazariy tushunchalarni beradi. Shu bilan birga, texnik bilimlar ichki qonunlarga mos keladigan, tabiiy qonunlar (tabiatshunoslik) yoki jamiyat ehtiyojlariga (insoniyat tarixi) bevosita bog‘liq bo‘lmagan bilimlarni ishlab chiqaradi. Shunday qilib, texnik bilimlarfundamental fanlarning nisbatan mustaqil bo‘lgan bir sohasi hisoblanadi. 2-§. Texnik bilim darajalari Texnik bilimlarning predmeti,metodlari va funksiyalari bo‘yicha sifat jihatidan bir birlaridan farq qiladigan, alohida fanlar doirasida yagona tizimga birlashtirilgan amaliy bilimlarning turlari texnik bilimlarning umumiy darajasi deb ataladi. Texnobilimlarning empirik va nazariy darajalari bir biridan faqlanadi. E mpirik daraja - bu asosan tajriba (kuzatish va eksperimentdan to‘g‘ridan- to‘g‘ri ishlab chiqarishgacha) asosida olingan bilimlar tizimi bo‘lib, unda texnogen

ob’ektlarning ma’lum umumlashtiruvchi xususiyatlari aniqlanadi. Buni odatda texnik tizimlar ham deb atashadi. Texnik tizim ikkita turdagi ob’ektlarni o‘z ichiga oladi. I.Sun’iy tarzda yaratilgan ob’ektlar .Bularga alohida mashinalar,apparatlar,priborlar,inshootlar,qo‘lda ishlatiladigan mehnat qurollari,ularning agregat,blok,qismlardan iborat bo‘lgan elementlari kiradi. Texnik tizim uchta modus(ko‘rinish) ko‘rinishida: 1) ishlab chiqarish mahsuloti; 2) foydali ta’sir ko‘rsatishga tayyor bo‘lgan qurilma; 3) atrof-muhitning tarkibiy qismlari sifatida mavjud bo‘ladi. II.Muayyan ehtiyojni qondirish uchun mo‘ljallangan qurilmalar. Texnik tizimlar quyidagilarni:alohida mashinalar, apparatlar, qurilmalar, inshootlar, qo‘l asboblari, shuningdek ularning elementlari bo‘lmish: qismlar, bloklar, yig‘malar va boshqalarni o‘z ichiga oladi. Texnik tizimlar, shuningdek, bir-biriga bog‘langan mashinalar, apparatlar, inshootlar va boshqalarning murakkab komplekslarini ham o‘z ichiga oladi. Adabiyotda texnik tizim tushunchasi bilan bir qatorda texnik ob’ekt tushunchasi ko‘pincha ishlatiladi. Bilimning nazariy darajasi mantiqiy bilish asosida aniqlangan qonuniyatlar kabi empirik materiallardan foydalanishni ham o‘z ichiga oladi. Bu yerda, birinchi navbatda, texnik va texnologik nazariyaga murojaat qilish kerak bo‘ladi. Texnik nazariya - bu texnik ob’ektlar va ularning tizimlari to‘g‘risida umumlashtirilgan bilimlar tizimidir. Texnik bilimlarning nazariy qismi ham qonuniyatlar, ham empirik ma’lumotlar asosida rivojlanadi. Birinchi texnik ilmiy nazariyalar (texnik mexanika, materiallarning qarshiligi, gidrostatika va boshqalar) 19-asrning boshlarida paydo bo‘lgan va ular asosida tegishli texnik tizimlar ishlab chiqilgan. Texnik nazariyani shakllantirish jarayoni – bu ideal tabiiy fan ob’ektlaridan ideal texnik ob’ektlarga o‘tish bilan bog‘liq bo‘lib,u yerda mohiyatan, tabiiy fanlar doirasida ishlab chiqilgan qoidalar texnologik bilimlar sohasiga o‘tkazish bilan ifodalanadi.

Tabiiy fanlarning ayrim bo‘limlari tegishli texnik bo‘limlarni shakllantirish uchun zarur shart sifatida xizmat qiladi. Bunda tabiiy qonunlar o‘rniga ko‘roqni texnik nazariyalarni shakllantirishga e’tibor qaratilmoqda. Bundan tashqari, har bir texnika fani o‘zining tabiiy fanlari bilan belgilanadigan asoslariga ham egadir. Masalan,nazariy mexanika – mexanizmlar va mashinalar nazariyasi uchun asos bo‘lsa,termodinamika - issiqlik muhandisligi, elektrotexnika – elektr fanlari tizimining asosi bo‘lib xizmat qiladi. Texnik nazariyaning quyidagi darajalari farqlanadi: 1)ob’ekt yoki jarayonning matematik tavsifiga yo‘naltirilgan funksional; 2) texnik ob’ektda ro‘y beradigan tabiiy jarayonlarni tavsiflovchi dinamik; 3) ob’ektning konstruktiv parametrlari va muhandislik hisob-kitoblarini beradigan tarkibiy. Texnik nazariyani shakllantirishdagi asosiy muammo bu uning ideal ob’ektlarini aniqlashdir. Texnik nazariya ko‘pincha texnik va texnologik tizimlarni loyihalashga qaratilgan bo‘ladi. Shuning uchun ham,eng avvalo tegishli texnik fanlarni shakllantiriladigan tabiiy fan (asosiy) fanlarni takomillashtirish va o‘zgartirish orqali texnik fanlarni shakllantirish kerak bo‘ladi. Texnik nazariyani amalga oshirish quyidagilarga bog‘liq. 1) texnik bilimlarning texnologik darajasiga; 2) texnik va texnologik yechimlarning iqtisodiy samaradorligiga; 3) ijtimoiy jihatdan talabgorligiga. Texnologik nazariya – bu insonning aniq amaliy faoliyatida texnika predmetlari va texnika ob’ektlarining o‘zaro aloqadorliklarini bir butun holda ifodalovchi texnologik qonuniyatlarni o‘zlashtirishdan hosil bo‘lgan ilmiy bilimlarning tizimlashtirgan oliy darajadagi shaklidir. Texnologik nazariyaning asosiy tarkibiy qismlariga: nazariy izohni talab qiladigan ko‘plab texnologik faktlar; texnologik kategoriyalar va ular asosida tuzilgan gipotezalar; texnologik shovqinning idealizatsiya qilingan ob’ektini (modelini) qurish va tavsiflashga imkon beradigan prinsiplar, ideallashuv, postulatlar, aksiomalar; o‘rnatilgan texnologik qonunlar, ya’ni tomonlarning o‘zaro

munosabatlari (texnika tuzilishining qonun va qonuniyatlari), tomonlarning o‘zaro munosabatlari (texnikaning ishlash qonunlari va qonunlari), ob’ektning sifat va miqdoriy o‘zgarishlari (texnikaning rivojlanishi qonunlari va qonunlari) kiradi. Texnologik nazariya texnologik amaliyot bilanto‘g‘ridan-to‘g‘ri aloqaga ega bo‘lmasdan,uning vazifasi texnologik shovqinlarning umumiy jarayonlarini tavsiflash, ularning xususiyatlari, parametrlari va tegishli qonunlarni aniqlashdir. Biroq, shu bilan birga, texnologik nazariya muayyan texnologik usullarni ishlab chiqishda texnik ijodkorlikning asosiga aylanishi mumkin. Tushunishning empirik va nazariy darajasi dialektik aloqada. Texnik bilimlarda bilishning empirik darajasi juda katta yukni o‘z gardaniga oladi, ammo texnik bilimlar doirasida yechishni talab etadigan vazifalarning murakkablashib borishi esa uning nazariyaga bo‘lgan moyilligini yanada oshiradi. Texnologik bilimlarda, empirik va nazariy bilimlarning nisbati, “nazariylashish” darajasi yuqori bo‘lgan tabiatshunoslikdagidan farqli o‘laroq boshqa ma’noni ifodalaydi. Dastlab, texnik bilimlar empirik bilimlar asosida ishlab chiqilgan bo‘ladi. Nazariy bilimlar esa aniq texnik ob’ektlarni yaratish va ulardan foydalanish jarayonida yuzaga keladigan savollarga javob berish jarayonida shakllandi. Texnik nazariyani shakllantirish tegishli empirik tadqiqotlar asosida amalga oshiriladi. 3-§. Texnik ijodkorlik Texnik ob’ektni samaradorlik yoki samarasizlik kabi ba’zi bir mezonlariga ko‘ra takomillashtirish yoki yangi ijtimoiy ehtiyojni qondirish uchun mutlaqo yangi texnik ob’ektni yaratish zaruriyati texnik ijodkorlikka zamin yaratadi. Bu yerda yaratilajak texnik ob’ektga turli xil asboblar, texnologiyalar, qurilish materiallari va moddalar kiradi. Texnik ijodkorlikning hosilasi unga berilgan patent orqali ixtiro maqomini oladi. Patent - bu ixtiro (foydali model, sanoat namunasi) uchun berilgan va ixtiro egasining ma’lum bir muddat davomida undan foydalanishdamutlaq huquqi borligini tasdiqlovchi himoya hujjatidir. Patentlarning milliy va mintaqaviy shakllari mavjud bo‘lib,milliypatentlar bu sanoat mulki idorasi tomonidan