logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. Kognitiv jarayonlarni shaklllanishi. Insonda aks ettirish darajalari.

Kognitiv jarayonlarni shaklllanishi. Insonda aks ettirish darajalari.

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

43.7705078125 KB
Ko'chirib olish
Kognitiv jarayonlarni shaklllanishi. Insonda aks ettirish darajalari. Reja: 1. Insonda aks ettirish darajalari. 2. Ongni vujudga kelishi va rivojlanishi 3. Individual va jamoaviy ong Insonda aks ettirish darajalari Barcha psixologik mexanizmlar ma’lum bir tahlildarni talab qiladi ular ma’lum bir muammolarning yechimlariga qaratilgan bo’lishi kerak. Bu muammolar o’zining holatlariga ko’ra ijtimoiy tarixiy tabiatga egadir. Kognitiv psixologiya boshqa insonlar haqidagi ma’lumotlarni tahlil qilish imkoniyatiga ega bo’lishi zarur. Barcha kognitiv jarayonlar bir biri bilan bog’liq bo’lgan kompleks tarzdagi ma’lumotlarni o’zida jamlaydi. An’anaviy kognitiv jarayonlar tarixiy muammolarni tahlil qilish holatini yaratishi mumkin 1 . Psixika ta’rifidan kelib chiqqan holda, ikki asosiy vazifani bajaradi: aks ettiruvchi va regulyativ (moslashuvchanlik). P.A. Ponomarev psixikaning quyidagi vazifalarini ko’rsatib o’tadi: atrof-olam ta’sirlarining aks etishlari; insonlar hulq- atvorlari va faoliyatlarini tartibga solish; insonlarning atrof-olamdagi o’zlari tutgan o’rinlarini anglashlari. Voqyelikni psixik aks ettirish o’ziga xos xususiyatlarga e ga: psixika obyektiv voqyelikni haqqoniy aks ettiradi; haqqoniy aks ettirish amaliyotda tekshiriladi; u rivojlantiriladi va takomillashtiriladi; faol harakatda namoyon bo’ladi; psixika shaxsiyat orqali o’z ma’nosini o’zgartiradi; u ilgarilab ketish xususiyatiga ega 2 . Psixik voqyelikni shartli ravishda: ekzopsixika, endopsixika va intropsixikaga ajratish mumkin. E kzopsixika – inson psixikasining bu bo’lagi organizmga nisbatan tashqi bo’lgan voqyelikni aks ettiradi. E ndopsixika – inson organizmining holatini aks ettiruvchi psixik voqyelikning bir bo’lagi. Intropsixika – fikr, iroda kuchi, xayolot, tushlarni o’z ichiga olgan psixik voqyelikning bir qismi. Psixika rivojining ikki darajasi mavjud: tuban va yuqori. Psixikaning tuban darajasi anglanmagan ong ostini, yuqorisi esa – ongni tashkil etadi. Bundan shunday xulosa kelib chiqadiki, psixika ongdan ko’ra anchagina kengroqdir. Ong – muzlikning ko’rinayotgan qismi bo’lib, uning katta qismini esa insonning anglangan nazoratidan yashiringan ong osti tashkil etadi. 1 Buss, David M. Evolutionary psychology: the new science of the mind / David M. Buss. - 3rd ed р389 2 Buss, David M. Evolutionary psychology: the new science of the mind / David M. Buss. - 3rd ed р389 Inson psixikasi tarkibiga: psixik jarayonlar: bilish, hissiy, irodaviy va anglanmagan jarayonlar; psixik holatlar: motivatsion sohada – ehtiyojlar, qiziqishlar, istaklar, intilishlar; emotsional sohada – sezgilarning hissiy toni, emotsional aks ta’sir, kayfiyat, stress, affekt; irodaviysohada – tashabbuskorlik, qaror qabul qilish, maqsadga yo’nalganlik, qat’iyatlilik; ongning umumiy tarkibini ifodalovchi – diqqatning turli darajalari, frustratsiya, apatiya va boshqalar; psixik xossalar: yo’nalganlik, temperament, fe’l-atvor, qobiliyatlar kiradi. Shu tarzda, inson psixikasi aks ettirish va tartibga solish faoliyatining yaxlit psixik hodisasi demakdir. Psixikani tushunishga oid turli yondoshuvlar mavjud: 1. Antropsixizm ta’limoti (R. Dekart) – psixika faqat insonga xos. 2. Panpsixizm ta’limoti (frantsuz materialistlari) – tabiatning umumiy ruhlanganligi; psixika butun tabiatga, butun olamga xos (shu jumladan toshga ham). 3. Biopsixizm ta’limoti – psixika – bu tirik tabiatning xossasi (o’simliklarga ham xos) 3 . 4. Neyropsixizm ta’limoti (Ch. Darvin) 4 – psixika asab tizimi mavjud bo’lgan organizmlargagina xos. 5. Miyapsixizmi ta’limoti (K.K. Aflotunov) – psixika faqat bosh miyali, naysimon asab tizimiga ega organizmlarda mavjud (bunga ko’ra, hasharotlarda psixika mavjud emas, chunki ular bosh miyasiz tugunli asab tizimiga ega). 6. Tirik organizmlarda psixika kurtaklarining namoyon bo’lish mezoni bo’lib ta’sirchanlik hisoblanadi(A.N. Leontyev) – hayotiy ahamiyatsiz bo’lgan muhit omillariga javoban ta’sirlanish (tovush, hid va sh.o’.), ular obyektiv barqaror aloqasiga ko’ra muhim hayotiy ta’sirlanuvchilar (ozuqa, xavf) uchun ogohlantiruvchi bo’lib xizmat qiladi. Psixologiyaning fan sifatida rivojlanishi tarixiy bosqichlari . Shunday qilib, psixologiya predmetini to’liq bayon etish psixologiya fanining o’zini ko’rib chiqishni taqazo etadi. 3 Buss, David M. Evolutionary psychology: the new science of the mind / David M. Buss. - 3rd ed р387 4 Buss, David M. Evolutionary psychology: the new science of the mind / David M. Buss. - 3rd ed р388 «Psixologiya» so’zi birinchi marta 1590 yilda nemis teolog olim R. Gokle- nius tomonidan qo’llanilgan edi. XVIII asrda esa nemis olimi X. Volf birinchi marta ilmiy atamalar qatoriga «psixologiya» atamasini kiritdi. U dastlabki yirik ilmiy-psixologik asarlar: «Yempirik psixologiya» (1732) va «Ratsional psixologiya» (1734) ni yaratdi. Psixologiya – ham qadimiy, ham ma’lum darajada yangi fan. Qadimiy fan sifatida u ikki ming yil avval paydo bo’lgan. Psixika haqidagi dastlabki ilmiy tasavvurlar qadimgi dunyo (Hindiston, Xitoy, Misr, Bobil, Yunoniston)da falsafa bag’rida paydo bo’lgan va jamiyatdagi amaliyot, davolanish va tarbiya ehtiyojlaridan kelib chiqqan edi. XIX asrning 70-80-yillarida psixologiya mustaqil fan sifatida ajralib chiqdi. Ilmiy psixologiyaning, xususan, eksperimental psixologiyaning asoschisi sifatida 1879 yilda Leyptsig shahrida dunyoda birinchi bo’lib eksperimental psixologik laboratoriyani ochgan nemis tadqiqotchisi V. Vundt tan olingan. Bunga mos ravishda ushbu yil psixologiyaning fan sifatida yuzaga kelgan sanasi bo’lib hisoblanadi. Dastlab eksperimental psixologiyaning asosiy mavzulari sifatida sezgilar va ta’sirlanish vaqti (F. Donders), keyinchalik esa – assotsiatsiyalar (G. Ebbingauz), diqqat (Dj. Kettel), hissiy holat (U. Djeyms, T.A. Ribo), ong va iroda (Vyurtsburgskaya shkola, A. Bine) xizmat qildi. XX asrning birinchi yarmida amaliy psixologiyaning ko’plab maxsus bo’limlari yuzaga keldi – bu mehnat psixologiyasi, pedagogik psixologiya, tibbiyot psixologiyasi va boshqalar, shu bilan bir qatorda ilmiy psixologiyaning ko’plab maxsus sohalari – psixofiziologiya, oila, yosh, differentsial psixologiya va boshqalar ajralib chiqdi. Ilmiy amaliy psixologiya turli yo’nalishlar bo’yicha rivojlanib bordi, inqiroz ma’lum darajada bartaraf etilgan bo’lsada, ko’plab masalalar hal etilmagan edi. XX asrning ikkinchi yarmida ilmiy-texnik inqilob psixologiyaga katta ta’sir ko’rsatdi. Fanda matematika, kibernetika, informatika nazariyalari metodlari, shuningdek, elektron-hisoblash texnikasi kengroq qo’llanila boshladi. Psixologiya tibbiyot va biologiya sohalaridagi eng so’nggi yutuqlardan faol tarzda foydalana boshladi. Shunday qilib, psixologiya rivojlanish yo’lida uzoq tarixiy yo’lni bosib o’tgan holda, o’rganish predmeti va fan sifatidagi nomlanishini o’zgartirib bordi. L.D. Stolyarenko psixologiyaning fan sifatidagi rivojlanishini to’rt bosqichga ajratadi. Birinchi bosqich. Psixologiya – ruh haqidagi fan (Arastu). Psixologiyaning bunday ta’rifi ikki ming avval keltirilgan edi. Ruhning mavjudligi bilan inson hayotidagi barcha noma’lum hodisalarni tushuntirib berishga urinar edilar. Ikkinchi bosqich. Psixologiya – ong haqidagi fan (R. Dekart, B. Spinoza, D. Lokk, G. Leybnits, D. Gartli). XVII asrda tabiiy fanlar rivoji bilan yuzaga keldi. Fikrlash, sezish, xohishga bo’lgan layoqat ong deb ataldi. O’rganishning asosiy metodi bo’lib, insonning o’zini kuzatishi va voqyelikni bayon etishi hisoblanar edi. Uchinchi bosqich. Psixologiya xulq-atvor haqidagi fan sifatida XX asrda paydo bo’ldi (D. Uotson, e. Torndayk). Psixologiyaning vazifalari – tajribalar qo’yish va bevosita ko’rish mumkin bo’lganlarni, aynan, insonning xulq-atvori, harakatlari, ta’sirlanishga javoblarini kuzatish (harakatlarni keltirib chiqaruvchi motivlar hisobga olinmas edi). To’rtinchi bosqich. Psixologiya obyektiv qonuniyatlarni, psixikaning faoliyat va ifodalanish mexanizmlari, shuningdek, faktlarni o’rganuvchi fan sifatida. Ongni vujudga kelishi va rivojlanishi Inson ongining birlamchi psixologik xossasi o’zini bilish subyekti sifatida his etish, mavjud va tasavvurdagi voqyelikni xayolan tasvirlash layoqati, shaxsiy psixik va hulq-atvor holatlarini nazorat qilish, ularni boshqara olish, atrofdagi reallikni tasavvurlar shaklida ko’rish va idrok qilish layoqati kabilarni o’z ichiga oladi. O’zini bilish subyekti sifatida his etish insonning olamni o’rganish va bilishga, ya’ni, olam haqida u yoki bu darajada aniq bilimlarni egallashga tayyor va layoqatli, bu olamdan bo’lak qilingan mavjudot sifatida anglashini bildiradi. Ongsizlik (uyqu, gipnoz, kasallik va sh.o’.) holatlarida bunday layoqat yo’qoladi. Xayolan tasavvur qilish va voqyelikni tasvirlash – ongning ikkinchi muhim psixologik xossasi. U, ong kabi yaxlitligicha, iroda bilan uzviy bog’langan. Odatda, tasavvurlarni ongli boshqarish va tasavvur qilish haqida ularning inson iroda kuchi yordamida yuzaga kelgan va o’zgarishlarga uchragan holatlarda so’z yuritiladi. Ushbu holatda inson ixtiyoriy, ya’ni, ongli ravishda atrofni idrok qilishdan, taalluqli bo’lmagan xayollardan chalg’igan holda, o’z diqqatini qandaydir g’oya, tasavvur, xotira va shu kabilarda jamlab, o’z tasavvurida ushbu damda bevosita ko’rolmaganlarini aks ettiradi va rivojlantiradi. Ong uzviy ravishda nutq bilan bog’langan bo’lib, o’zining yuksak shakllarida usiz mavjud bo’la olmaydi. Ongli aks ettirish sezgilar va idrokdan, tasavvurlar va xotiradan farqli o’laroq, qator o’ziga xos xossalari bilan ajralib turadi. Ulardan biri – tasavvur etilayotganlarning anglanganligi, ya’ni, ularning so’z-tushunchaviy ma’nodorligi, inson madaniyati bilan bog’liq holda ma’lum mohiyatga ega ekan-ligi. Ongning keyingi xossasi ongda jism, voqyea va hodisalarning faqat asosiy tub mohiyatga ega bo’lganlarining aks ettirishidir. Inson ongining to’rtinchi xossasi – bu uning kommunikatsiyaga, ya’ni, ma’lum odamning o’zi bilgan ma’lumotlarni til va boshqa belgi tizimlari yordamida boshqalarga yetkaza olish layoqati. Insonlar bir-biri bilan turli axborotlar bilan almashinuv jarayonida asosiy xabarni ajratib oladilar. Shu tarzda abstraktlashtirish, ya’ni, ahamiyatga ega bo’lgan ma’lumotlarni ikkinchi darajalilaridan ayirib olish sodir bo’ladi. Inson tabiat muhitiga oddiy holatda moslashibgina qolmasdan, ongli ravishda mehnat qurollari yasagan holda, uni o’ziga bo’ysundirishga intiladi. Shu asnoda inson turmush tarzi ham o’zgarib boradi. Atrofdagi tabiatni o’zgartirish maqsadida mehnat qurollari yasash qobiliyati ongli ravishda mehnat qilish layoqati mavjudligini bildiradi. Mehnat – insonni yashash sharoitlari bilan ta’minlash, shuningdek, moddiy va ma’naviy boylik yaratish maqsadida tabiatga ta’sir ko’rsatishni amalga oshirishdan iborat bo’lgan, faqat inson uchun xos maxsus faoliyat turi. Shunday qilib, mehnat faoliyati inson ongining ahamiyatga molik bo’lgan xossasidir. Inson ongi quyidagi muhim va ahamiyatli bo’lgan o’ziga xos xususiyatlarga ega: 1. Inson o’z hulq-atvoriga tegishli bo’lgan irsiy va tajribada orttirilgan shakllari bilan bir qatorda, so’z orqali yetkaziladigan, insoniyat tajribasi ko’rinishidagi atrof-olamda o’z yo’nalishini belgilab olishning yangi vositasi – bilimlarga ega 5 . 2. Inson ongi voqyelikning ahamiyatli tomonlarini, qonuniyatga ega bo’lgan aloqalarini aks ettiradi. Ong – bu insonning olamga uning obyektiv qonuniyatlari haqidagi bilimlarga ega bo’lgan holdagi munosabati. Bu munosabat hayotiy muammolarni sinov va xatolar metodi yordamida emas, balki, atrofdagi muhitning turli tomonlari o’rtasida aniq, qonuniyatli aloqalarni o’rnatish asosida hal etish imkonini beradi. 3. Ong faoliyat maqsadining anglanganligi, kelajakda sodir bo’ladigan hodisalarni tushunchalar orqali modellashtirish, umuminsoniy tushunchalar, bilimlar tizimida harakatlarining natijalarini oldindan sezish kabi xususiyatlarga ega. Inson oldindan ko’ra oladi,o’z harakatlaridan kutilayotgan natijalarni rejalashtiradi, ularga erishishning muvofiq usul va vositalarini tanlaydi. 4. Shaxs ongi ijtimoiy ong bilan belgilanadi. Ijtimoiy ongning to’rt xil shakli mavjud: fan – ilmiy bilimlar, tasavvurlar, kontseptsiyalar va dunyoqarashlar yo’nalishlari tizimi; ijtimoiy ongning jamiyat qonunlari sohasi – ma’lum jamiyatning ahloqiy, g’oyaviy, siyosiy va huquqiy qadriyatlar va qoidalar tizimi; san’at – voqyelikni tasviriy vositalar orqali ma’naviy-amaliy o’zlashtirishning maxsus turi, inson turmush tarzining turli tomonlarini tasviriy modellashtirish; din, e’tiqod – o’zida yuksak sifatlarni mujassamlashtirgan g’ayritabiiy kuchlarga ishonish, e’tiqodli odamlarning ruhiy tayanchi. 5 Buss, David M. Evolutionary psychology: the new science of the mind / David M. Buss. - 3rd ed р389 Ijtimoiy ongning barcha shakllari birgalikda g’oyaviylikni – insonlarning voqyelikka va bir-birlariga bo’lgan munosabatni, jamiyat hayotiy faoliyatini boshqaruvchi tub negizli qadriyatlar, asosiy g’oyalar tizimini shakllantiradi. 5. Ong o’zlikni anglash, shaxsiy refleks bilan bog’liq. Inson o’z atrofidagi olamni anglashda o’zini u bilan taqqoslaydi. O’zlikni anglash – bu insonning olamga nisbatan ahamiyatga molik hamda zarur, shuningdek, shaxsiy munosabatlar tizimi. Ong inson psixikasining xossasi sifatida bidominantlik – shaxs ichki kommunikatsiyasi, insonning o’zi bilan bo’lgan muloqoti mexanizmi orqali amalga oshiriladidi. Va bu shaxsning ichki dialogi ijtimoiy mezonlar bilan belgilanadi. Voqyeiy hodisalar ong orqali intentsional ( lot.dan intentio – intilish) – har taraflama tanlagan holda inson amaliyotida tutgan o’rniga bog’liq ravishda aks ettiriladi. Ong tafakkurga nisbatan kengroqdir. U o’zida psixik faoliyatning barcha shakllari: olamni hissiy aks ettirish, ilmiy bilish, psixik o’zini boshqarishning hissiy-iroda sohasining jamlangan, tashqi olamning birlashtirilgan, yaxlitlangan aksidir. Shunday qilib, ong – psixik taraqqiyotning yuksak darajasi bo’lib, obyektiv reallikka nisbatan faqat insonga xos bo’lgan odamlar ijtimoiy-tarixiy faoliyatining umumiy shakllari vositasidagi obyektiv reallikka bo’lgan munosabatdan iborat. Amaliy nuqtai nazar bo’yicha ong subyekt ichki olamining bevosita ko’z oldidagi sezgi va aqliy obrazlarining uzluksiz o’zgaruvchi yig’indisi sifatida namoyon bo’ladi. Ong qator protsessual va mazmundor xususiyatlarga ega. U faollik, ya’ni, individning voqyelik bilan hayotiy muhim aloqalarini ta’minlovchi dinamika, intentsionallik – jismga yo’nalganlik; ko’p tomonlama mustaqillilik – insonning asosan ichki o’lchov va modellarga yo’nalishi; refleksivlik – nomutanosib aks ettirishdan himoyalash, o’zini baholash layoqati; yaqqolik va tashkil etilganlikning turli darajalari bilan xarakterlanadi. Ong muayyan tuzilishga ega bo’lib, unga: birinchidan, atrof-olam haqidagi bilimlar yig’indisi; subyekt va obyektni, ya’ni, insonning «Men»i va «Men emas»iga tegishli bo’lganlarni aniq farqlash; insonning maqsadga muvofiq faoliyati; muayyan munosabat tarkibi – «mening o’z muhitimga munosabatim mening ongimdir». Mazmuniga ko’ra, odamlar ongi ijtimoiy-tarixiy sharoitlar ta’siri ostida bo’ladi. Ongning barcha tarkibiy qismlari antropogenez jarayonida shakllanib, ijtimoiy-madaniy xususiyatga ega bo’ladi. Inson ongining paydo bo’lishi va rivojlanishining asosiy sharti bo’lib odamlarning hamkorlikdagi samarali nutq vositasidagi qurolli faoliyati hisoblanadi. Bu faoliyat odamlarning muloqoti va o’zaro ta’siri, ishning taqsimlanishini talab etadi. U hamkorlikdagi faoliyat ishtirokchilari tomonidan hamkorlik maqsadi sifatida anglanadigan mahsulot yaratishni taqazo etadi. Individual ong insoniyat tarixi boshlanishida jamoaviy faoliyat jarayonida uni tashkil etishning zarur sharoiti sifatida yuzaga keldi: axir odamlarga u yoki bu faoliyat bilan shug’ullanishlari uchun ularning har biri hamkorlikdagi faoliyat maqsadini aniq tasavvur qilishlari lozim. Bu maqsad aniqlanib, so’z bilan ifodalanishi kerak. Avval jamoa ongi, undan so’ng individual ong paydo bo’ladi, bunday ketma-ketlikdagi rivojlanish faqat ong filogenezi uchun emas, balki ong ontogenezi uchun ham xarakterlidir. Bolaning individual ongi jamoa ongi asosida va uning mavjudligi sharoitida uni o’zlashtirish yo’li orqali shakllanadi (interiorizatsiya, ijtimoiylashuv). Inson ongining rivojlanishida inson faoliyatining ijodiy xarakteri muhim ahamiyatga ega. Ong inson tomonidan tashqi olamnigina emas, balki, o’zi, hissiyotlari, obrazlari, tasavvur va sezgilari anglanishini taqazo etadi. Odamlar obrazlari, fikrlari, tasavvurlari va sezgilari ularning ijodiy mehnatlari mahsulida mujassamlantiriladi va bu jismlarning keyingi idrok qilinishida, aynan, o’zlarida yaratuvchilari psixologiyasini gavlantirgan holatda anglanadilar. Shuning uchun ijod inson o’zining shaxsiy ijod namunalarini idrok qilishi orqali o’zini anglash va ongini rivojlantirish yo’li va vositasi bo’lib hisoblanadi. Inson unga tabiatdan berilgan sezgi organlari yordamida olamni undan uzoqlashgan va undan mustaqil mavjud bo’lgan holda idrok qilishini anglaydi. Keyinchalik refleksiv qobiliyat, ya’ni, insonning o’zi uchun bilish obyektiga aylanishi va zarurligini anglash hissi paydo bo’ladi. Ongning filo-va ontogenezda rivojlanish ketma-ketligi mana shunday iborat. Ong rivojlanishidagi Ong rivojlanishidagi ushbu birinchi yo’nalishni refleksiv yo’nalish sifatida belgilash mumkin. Ikkinchi yo’nalish tafakkur rivojlanishi va fikrning so’z bilan asta-sekin birlashishi bilan bog’liq. Inson tafakkuri borgan sayin rivojlanib, narsalar mohiyatiga kirib boradi. Bu bilan birgalikda orttiriladigan bilimlarni belgilash uchun qo’llaniladigan til ham rivojlanadi. Til so’zi chuqur mohiyat bilan to’ldiriladi, va, nihoyat, fanlar rivojlana boshlaganida, tushunchalarga aylanadi. So’z-tushuncha ong birligi, hosil bo’ladigan oqim esa tushunchali yo’nalish bo’lib hisoblanadi. Har bir yangi tarixiy davr uning zamondoshlari ongida o’ziga xos tarzda aks etadi, va odamlar mavjudligining tarixiy sharoitlari o’zgarishi bilan ularning ongi ham o’zgaradi. Uning rivojlanish filogenezini tarixiy rakursda tasavvur qilish mumkin. Lekin xuddi shuning o’zi inson ontogenezining rivojlanishi davomida inson ongiga nisbatan ham haqqoniydir, individ insonlar tomonidan yaratilgan san’at, madaniyat asarlari orqali ungacha yashab o’tgan xalqlarning psixologiyasiga kirib boradi. Ong rivojlanishidagi bu yo’nalish tarixiy yo’nalish sifatida belgilanadi. 6 Tarixning hozirgi davrida insonlar ongi rivojlanishda davom etmoqda, bu rivojlanish ilmiy, madaniy va texnikaviy taraqqiyotning yuqori tezlanishi yordamida jadallik bilan bormoqda. Insoniyat ongi rivojlanishining keyingi asosiy yo’nalishi insonning o’zi va atrof-olamdagi anglanuvchilar sohasining kengayishi bo’lib hisoblanadi. Bu o’z navbatida madaniy-ahloqiy inqilobga o’sib boradigan dunyoviy ijtimoiy-iqtisodiy inqilob bilan, moddiy va ma’naviy ishlab chiqarish vositalarini takomillashtirish bilan bog’liq. Bunday o’tishning birlamchi belgilari hozirdanoq sezilmoqda. Bu – turli xalqlar va mamlakatlar iqtisodiy farovonligining o’sishi, ular mafkurasi va 6 Buss, David M. Evolutionary psychology: the new science of the mind / David M. Buss. - 3rd ed р389 siyosatining halqaro va ichki maydonda o’zgarishi, davlatlararo harbiy qarama- qarshilikning pasayishi, odamlar muloqotida diniy, madaniy va ahloqiy qadriyatlar ahamiyatining oshishida ko’rinadi. Shu bilan birga insonning hayot, makro- va mikrodunyolar tilsimotlariga kirib borishi sodir bo’lmoqda. Fan yutuqlari natijasida insonni bilish va boshqarish, o’zi va dunyo ustidan hukmronligi sohasi kengaymoqda, insonning ijodiy imkoniyatlari, shuning, ongi ham oshmoqda. Individual va jamoaviy ong Odamning asosiy xususiyatlaridan biri uning mehnat qilish qobiliyatidir, mehnatning istalgan turi esa faoliyat bo’lib hisoblanadi. Jamoaviy ong faoliyatning psixologik nazariyasi umumjahon psixologiyasida yaratilgan edi. Shuningdek, u L.S. Vigotskiy, S.L. Rubinshteyn, A.N. Leontyev, A.R. Luriya, A.V. Zaporojets, P.Ya. Galperin va boshqa ko’pchilik ruhshunoslarning asarlarida yoritib berilgan. Jamoaviy ong – bu subyektning olam bilan o’zaro ta’sirlashuvining rivojlanuvchi tizimi. Bunday o’zaro ta’sir jarayonida psixik tasvirning yuzaga kelishi va uning obyektda ifodalanishi, shuningdek, subyektning voqyelik bilan o’z munosabatlarini ro’yobga chiqarishi sodir bo’ladi. Faoliyatning istalgan oddiy akti subyekt faolligining ifodalanish shakli bo’lib hisoblanadi, bu esa, har bir faoliyatning undovchi sabablarga ega bo’lishi va ma’lum natijalarga erishishga yo’naltirilishini bildiradi. Shunday qilib, faoliyatni odamga xos bo’lgan, ong tomonidan boshqariladigan, ehtiyojlarni qondirishda yuzaga keladigan, tashqi olam va insonni bilish, shuningdek, ularni o’zgartirishga qaratilgan faollik sifatida ta’riflash mumkin . Jamoaviy ong predmetlilik va subyektlilik xususiyatlariga ega. Jamoaviy ong predmeti deb, u bevosita shug’ullanadigan hodisalarga aytiladi. Masalan, bilish faoliyatining predmeti bo’lib, har xil turdagi axborotlar xizmat qiladi, o’quv faoliyatining pred-meti – bilim, malaka va ko’nikmalar, mehnat faoliyatining predmeti – yaratilgan muayyan moddiy mahsulot hisoblanadi. Faoliyat subyekti bo’lib odam, individ hisoblanadi. Faoliyatning predmeti va subyektidan tashqari, ushbu tushuncha bilan faoliyat vositalari va natijalari ham bog’liq. Faoliyatni amalga oshirishda odam uchun mehnat vositalari sifatida u yoki bu harakat va muolajalarni bajarishda foydalanadigan asboblar tushuniladi. Faoliyat natijalari bo’lib, moddiy yoki ma’naviy xususiyatga ega bo’lgan yaratilgan mahsulotlar hisoblanadi. Shunday qilib, faoliyat quyidagi belgilari bilan farqlanadi: - faollikning ichki motivga ega shaklidir; - inson faoliyatining mahsuldorligi. Moddiy yoki har tomonlama yetuk mahsulotning yaratilishi; - insonning xususiy, oliy, ijtimoiy ehtiyojlaridan kelib chiqadi; - insonning faoliyati o’zi ishlab chiqargan mahsulotda namoyon bo’ladi, faoliyatning bunday ifodalanishi yoki aks etishi o’zida insoniy bilimlar va malakalarni mujassamlashtiradi. Faoliyat nazariyasi to’laligicha A.N. Leontyevning ilmiy ishlarida, xususan, «Faoliyat. Ong. Shaxs» asarida (M., 1982) bayon etilgan. Faoliyatning tuzilishi haqidagi tasavvurlar faoliyat nazariyasini to’liq tushuntirib bermasada, uning asosini tashkil etadi. Inson faoliyati murakkab tartibli zinapoyali ketmaketlik tuzilishiga ega. U bir necha qatlam yoki darajalardan iborat. Yuqoridan quyiga harakatlanib, ularni nomlab chiqamiz: alohida faoliyatlar darajasi (yoki faoliyatning alohida turlari); harakatlar darajasi ; muolajalar darajasi ; psixofiziologik vazifalar darajasi . Shunday qilib, faoliyat tuzilishining tarkibiy qismlariga motiv, maqsad, harakat (tashqi, predmetli va ichki, aqliy; interiorizatsiya va eksteriorizatsiya jarayonlari), muolajalar, psixofiziologik vazifalar kiradi. Motiv – bu faoliyatga undovchi sabab. Maqsad – bu istalgan, ya’ni, faoliyatni bajarish bilan erishiladigan natijaning tasviri. Harakat – bu faoliyat tahlilining asosiy birligi. Ta’rifga ko’ra harakat – bu maqsadni amalga oshirishga yo’naltirilgan jarayon. «Harakat» tushunchasiga oid quyidagi xususiyatlarni keltirish mumkin. Birinchi xususiyat: harakat zarur tarkibiy qism sifatida maqsad qo’yish va uni ushlab qolish ko’rinishidagi ong aktini o’z ichiga oladi. Ikkinchi xususiyat: harakat – bu bir vaqtning o’zida hulqatvor akti ham bo’lib hisoblanadi . Shunday qilib, faoliyat nazariyasi avvalgi kontseptsiyalardan (bixeviorizm) tafovutlari ko’rsatilgan birlamchi ikki xususiyatlarining ong va hulqatvorning uzluksiz birligini tan olishidan iborat. Uchinchi, juda muhim xususiyat : faoliyat nazariyasi faollik tamoyilini «harakat»tushunchasi orqali ta’sirchanlik tamoyiliga qarama-qarshi qo’ygan holda tasdiqlaydi. Faollik va ta’sirchanlik tamoyillarining alohida har biridan kelibchiqqan holda faoliyat tahlilining boshlang’ich nuqtasi tashqi muhitga yoki subyekt organizmiga joylashtirilishi lozim. To’rtinchi xususiyat : harakat tushunchasi odam faoliyatini ijtimoiy va jismli dunyoga «olib chiqadi». Harakat doimo maqsad bilan bog’liq bo’ladi. Maqsad harakatni belgilaydi, harakat esa maqsadning amalga oshishini ta’minlaydi. Maqsadning xususiyati orqali harakat xususiyatini aniqlash mumkin. Inson maqsadlarini tahlil qilib, nimalarni aytish mumkin? Avvalambor, ularning juda xilma-xilligini, muhimi esa keng hajmliligini keltirish mumkin. Yirik maqsadlar maydaroq, xususiy maqsadlarga bo’linadi, ular ham o’z o’rnida bulardan ham xususiyroq maqsadlarga bo’linishi mumkin va h.k. Shunga mos ravishda har bir yetarli darajadagi yirik harakat quyi tartibli ketma-ketlikning harakatlar tizimida turli darajalarga o’tib turishidan iborat. Masalan, boshqa shahar bilan telefon orqali bog’lanmoqchisiz. Bu harakatni amalga oshirish uchun (I tartib) siz bir qator xususiy harakatlarni bajarishingiz kerak (II tartib): shaharlararo so’zlashuv telefon tarmog’iga borib, zarur avtomatni topib, navbatga turishingiz lozim va h.k. Kabinaga kirgandan so’ng, abonent bilan bog’lanishingiz kerak. Lekin buning uchun qator mayda ishlarni bajarishingizga to’g’ri keladi (III tartib): tanga tashlab, tugmachani bosib turib, ma’lum sonlarni terish kerak bo’ladi va h.k. Muolaja – bu faoliyat bajarilishining navbatdagi quyiroq darajasi. Muolaja deb, harakat bajarilishining usuliga aytiladi. Masalan, ikkita ikki xonali sonlarni ko’paytirish amalini xotirada va misolni ustuncha shaklida yozgan holda yechish mumkin. Bu bir xildagi matematik misolning ikki turlicha usuli yoki ikki xil amal bo’ladi. Qo’llaniladigan muolajalarning xususiyati nimaga bog’liq bo’ladi? Avvalambor, ular harakat amalga oshiriladigan sharoitlarga bog’liq. Agar harakat maqsadning o’ziga javob bersa, muolaja maqsad qo’yilgan sharoitlarga javob beradi. Bunday sharoitlarga tashqi vaziyatlardan tashqari, shuningdek, faoliyat ko’rsatayotgan subyektning imkoniyatlari yoki ichki vositalari ham kiradi. Individual ong jarayonini tasvirlashda ularni amalga oshiruvchi harakatlarni ham, muolajalarni ham ko’rsatish lozim. Muolajalarning asosiy xossasi ularning kamroq anglanganligi yoki umuman anglanmaganligidan iborat. Bu xossalari bilan muolajalar ongli maqsadni ham, harakatning bajarilishini nazorat qilishni ham belgilab beradigan harakatlardan tamomila farq qiladi. Muolajalar ikki turga bo’linadi: ba’zilari adaptatsiya, moslashish, bevosita taqlid qilish yordamida yuzaga keladi; boshqalari harakatlarni avtomatlashtirish vositasida paydo bo’ladi. Birinchi turdagi muolajalar anglanmaydi, ularni ongimizda, hatto, maxsus vositalar yordamida ham hosil qilish mumkin emas. Ikkinchi tur muolajalar ong chegarasida joylashadi. Ular osongina dolzarb anglanuvchilarga aylanishi mumkin. Har bir murakkab harakat harakatlar ketma-ketligi va «to’shaluvchi» muolajalar qatlamidan iborat. Har bir murakkab harakatda dolzarb bo’lgan ongli va anglanmagan faoliyatlar o’rtasidagi chegaraning belgilanmaganligi harakatlar ketma-ketligini muolajalar ketma-ketligidan ajratib turuvchi chegaraning harakatchanligini bildiradi. Bu chegaraning yuqoriga yo’nalgan harakati muolajadagi ba’zi harakatlarning (asosan, eng soddalarining) o’zgarishini anglata- di. Chegaralarning pastga harakatlanishi esa, aksincha, muolajalarning harakatga aylanishini, ya’ni, faoliyatning maydaroq birliklarga bo’linishini bildiradi. Quyida shunga mos misol keltiramiz. Munozara vaqtida sizda yangi g’oya tug’ildi, va siz ifodalanish usulini hisobga olmagan holda, asosan, mazmunidan kelib chiqib, uni bayon qildingiz, deb tasavvur qilamiz. Siz ko’plab, ya’ni, aqliy, nutqli va h.k. muolajalar bilan ta’minlangan harakatni amalga oshirgan bo’lasiz. Ularning barchasi birgalikda g’oyani bayon qilish faoliyatini amalga oshirgan bo’ladilar. Faoliyat tuzilishidagi eng quyi daraja – psixofiziologik vazifalarni ko’rib chiqamiz. Faoliyat nazariyasida bu vazifalarga psixik jarayonlarning fiziologik ta’minoti kiradi. Ularga odam organizmiga xos bo’lgan his etish, o’tmish t aassurotlarining qoldiqlarini hosil qilish va qayd etish layoqatlari, motor layoqati va boshqalar kiradi. Mos ravishda sensor, mnemik, motor vazifalar haqida so’z yuritish mumkin. Bu darajaga shuningdek, asab tizimi morfologiyasida mustahkam o’rin tutgan tug’ma va hayotning birinchi oylarida yuzaga keladigan mexanizlar kiradi. Barcha layoqat va mexanizmlar insonga tug’ilishi bilanoq beriladi, ya’ni ular irsiyat tomonidan belgilangan bo’ladi. Psixofiziologik vazifalar psixik vazifalarni amalga oshirish uchun faoliyat vositalarini zarur dastlabki shart- sharoitlar bilan ta’minlaydi. Masalan, biror ma’lumotni xotiramizda saqlab qolish uchun tez va sifatli yodda saqlab qolishning maxsus usullaridan foydalanamiz. Lekin agarda biz yodda saqlab qolish layoqatidan iborat mnemik vazifalarga ega bo’lmaganimizda, bu faoliyatni amalga oshira olmagan bo’lardik. Mnemik vazifalar tug’ma bo’ladi. Bola tug’ilishi bilanoq katta miqdordagi ma’lumotni yodida saqlay boshlaydi. Dastlab, bu oddiy axborot bo’lib, keyinchalik rivojlanish jarayonida xotirada saqlanishi zarur bo’lgan axborot hajmidan tashqari, yodda saqlashning sifat ko’rsatkichlari ham o’zgaradi. «Korsakov sindromi» deb ataladigan (uni ilk marotaba o’rgangan mashhur rossiyalik psixiatr S.S. Korsakov nomi bilan) xotira kasalligi mavjud. Bunda aynan mnemik vazifa oqsaydi. Bu kasallikda voqyealar, hatto, bir necha daqiqa avval sodir bo’lganlari ham umuman yodda saqlanib qolmaydi. Bunday bemorlar, masalan, shifokor bilan kuniga bir necha marta salomlashib, bugun ovqatlanganmi yoki yo’qmi, eslamasligi ham mumkin. Bir bemor onasiga kitobiy asarning o’ziga yoqib qolgan parchasini hozirgina o’qib berganini yodidan chiqarib yuborib, beto’xtov o’qib berardi va, shu asnoda bir necha o’n martalab takrorlardi. Agar bunday bemor biror matnni yod olishga urinib ko’rsa, u shu zahotiyoq matn bilan birga yod olishningrni o’zini ham yodidan chiqarib yuborishi mumkin. Shunday qilib, psixofiziologik vazifalar faoliyat jarayonlarining organik ustqurmasini tashkil etadi, deb xulosa yasash mumkin. Ularga tayanmay turib, harakatlar va muolajalarning bajarilishidan tashqari vazifalar belgilanishining ham imkoniyati mavjud emas. Istalgan faoliyat tuzilishida ichki va tashqi tarkibiy qismlarni ajratish mum- kin. Ichki tarkibiy qismlarga markaziy asab tizimi tomonidan boshqariladigan faoliyatlarda ishtirok etadigan anatomik va fiziologik tuzilmalar hamda jarayonlar, shuningdek, faoliyatni boshqarishga taalluqli psixologik jarayonlar va holatlar kiradi. Tashqi tarkibiy qismlarga esa faoliyatni amaliyotda bajarish bilan bog’liq turli harakatlarni kiritish mumkin (N.A. Bernshteyn). Faoliyatning taraqqiy etib va o’zgarib borishi bilan tashqi tarkibiy qismlarning ichkilariga tizimli o’tishi amalga oshiriladi. Bunda interiorizatsiya, avtomatizatsiya va e ksteriorizatsiya ham kuzatiladi. Shunday qilib, tashqi faoliyatdan tashqari ichki, aqliy faoliyatni ham ajratish mumkin. Bunday faoliyatning vazifalari nimalardan iborat? Avvalambor, bu vazifalar ichki harakatlarning tashqi harakatlarni tayyorlashidan iborat. Ular zarur harakatni tezda tanlab olishga imkon yaratib, inson kuchini tejashga, shuningdek, qo’pol xatoliklarga yo’l qo’ymaslikka yordam beradilar. Masalan, odam kitob javonlarini devorga qoqib qo’yish uchun joyni mo’ljallaydi. Bir yo’lni tanlab olib, baholaydi, so’ngra undan voz kechib, ikkinchisiga, uchinchisiga o’tadi, nihoyat, o’ziga mos va qulay holatda to’xtaladi. Garchi bu vaqt ichida bir marta ham «barmog’ini qimirlatib» qo’ymaydi, ya’ni, biror bir amaliy harakatni amalga oshirmaydi. Harakatlarni miyada «aylantirib chiqish» ularni oldindan o’ylab olishga kira-di. Qanday harakat qilishni o’ylayotgan inson qanday yo’l tutadi? Qandaydir harakatning ro’yobga chiqqanligini tasavvur qilib, uning oqibatlarini ko’rib chiqadi. Ularga qarab, o’zining holatiga mos keladigan harakatni tanlaydi. Yoki boshqa misol, ko’p hollarda inson qandaydir quvonchli hodisani kutganida, vaqtdan o’zib, o’sha hodisani bo’lib o’tganday tasavvur qiladi. Natijada o’zini yuzida baxtli tabassum bilan o’tirganini ko’radi. Bu misollar insonning ichki faoliyatiga misol bo’la oladi. U o’zining ikki asosiy xususiyati bilan farqlanadi. Birinchidan, ichki faoliyat tashqi faoliyat kabi tuzilishga ega, ular bir-biridan faqat codir bo’lish shakli bilan tafovutlanadi. Bu ikki faoliyat motivlar yordamidauyg’otilishini, hissiy kechinmalar bilan birga kuzatilishini, o’zining muolajaviy texnik tarkibi mavjudligini bildiradi. Ichki faoliyatning tashqi faoliyatdan farqi harakatlar real jismlar bilan emas, ularning xayoliy tasviri bilan amalga oshirilishidan, real mahsulot o’rniga g’oyaviy natija hosil bo’lishidan iborat. Ikkinchidan, ichki faoliyat tashqi faoliyatdan mos harakatlarning ichki holatga o’tkazilish yo’li bilan paydo bo’lgan. Biror-bir harakatni samarali ravishda fikran amalga oshirish uchun uni avvalo amaliyotda o’zlashtirib olib, real natija olish lozim. Masalan, shaxmat o’yinida donalarning yurishi o’zlashtirilib, ularning oqibatlari idrok etilgandan keyingina shaxmat yurishini o’ylab olish imkoniyati tug’iladi. Shuni ta’kidlab o’tish lozimki, faoliyat nazariyasining mualliflari ichki faoliyat tushunchasi orqali ong va psixik jarayonlar tahlili muammosi bilan to’qnashdilar. Faoliyat nazariyasi mualliflarining fikriga ko’ra, psixik jarayonlar faoliyat nuqtai nazaridan tahlil qilinishi mumkin, chunki istalgan psixik jarayon o’z vazifalari va muolajaviy-texnik tuzilishiga ega bo’lib, ma’lum maqsadda amalga oshiriladi. Masalan, ta’mni idrok qilish ta’m sifatlarining o’zaro farqlari va mos kelish darajalarini aniqlash bilan bog’liq pertseptiv maqsad va vazifalariga ega. Pertseptiv vazifaga yana bir misol sifatida aniqlash jarayonini keltirish mumkin. Bunday vazifalarni kundalik hayotimizda muntazam holatda ko’z bilan chamalash masalalarini hal etishda, chehralarni, ovozlarni tanib olishda va h.k.da bajarishga to’g’ri keladi. Barcha vazifalarni hal etish uchun har biriga mos ravishda farqlash, aniqlash, o’lchash, tanish va boshqa harakatlar ko’rinishidagi pertseptiv harakatlar amalga oshiriladi. Psixik jarayonlar (idrok, diqqat, xotira, tafakkur va h.k.)ni faoliyat nazariyasi nuqtai nazaridan faoliyatning alohida shakli sifatida o’rganib, ma’lum axborotlar – faoliyatning umumiy tuzilishi, darajalari, kechish shakllari va h.k.ni qo’llash mumkin va zarurdir. A dabiyotlar : 1. Leontyev A.N. Leksii po obщyey psixologii: ucheb.posobiye dlya stud.vыssh.ucheb.zavedeniy. – 5-ye izd., ster. – M.: Smыsl; Izdatelskiy sentr «Akademiya», 2010. – 511 s. 2. Luriya A.R. Leksii po ob щ yey psixologii. –SPb.: Piter, 2006. – 320 s. 3. Lyubimov V.V. Psixologiya vospriyatiya. – M.: Eksmo, 2007. – 472 s. 4. Ob щ aya psixoloriya: v 7 t.: uchebnik dlya stud. v ы ssh. ucheb. Pod red. B.Bratusya. – M.: Izdatelskiy sentr «Akademiya», 2007. 5. Myers D.G. Psychology. Ninth Edition. – Worth Publishers, 2010. – 910 p. 6. Buss, David M. Evolutionary psychology: the new science of the mind / David M. Buss. - 3rd ed . 7. Galperin P. Ya., Kab ы lniskaya S. L. Eksperimentalnoye formirovaniye vnimaniya. M.: Izd-vo Mosk. un-ta, 1999. 8. Gibson Dj. Ekologicheskiy podxod k zritelnomu vospriyatiyu. M: Progress, 1988. 462 s. 9. G’oziyev E.G’. Psixologiya. -T., O’ zMU «Universitet», 2003. 10. G’oziyev E.G’. Tafakkur psixologiyasi. Toshkent: Universitet ,1990. 11. G’oziyev E.G’. Xotira psixologiyasi. -ToshDu , 1994. 12. Dormashev Yu. B., Romanov V. Ya. Psixologiya vnimaniya. - M., 1995 . 13. Kr ы lov A.A., Manicheva S.A. Praktikum po ob щ yey, eksperimentalnoy i prikladnoy psixologii.-Spb.: Piter, 2005.-550 s.

Kognitiv jarayonlarni shaklllanishi. Insonda aks ettirish darajalari. Reja: 1. Insonda aks ettirish darajalari. 2. Ongni vujudga kelishi va rivojlanishi 3. Individual va jamoaviy ong

Insonda aks ettirish darajalari Barcha psixologik mexanizmlar ma’lum bir tahlildarni talab qiladi ular ma’lum bir muammolarning yechimlariga qaratilgan bo’lishi kerak. Bu muammolar o’zining holatlariga ko’ra ijtimoiy tarixiy tabiatga egadir. Kognitiv psixologiya boshqa insonlar haqidagi ma’lumotlarni tahlil qilish imkoniyatiga ega bo’lishi zarur. Barcha kognitiv jarayonlar bir biri bilan bog’liq bo’lgan kompleks tarzdagi ma’lumotlarni o’zida jamlaydi. An’anaviy kognitiv jarayonlar tarixiy muammolarni tahlil qilish holatini yaratishi mumkin 1 . Psixika ta’rifidan kelib chiqqan holda, ikki asosiy vazifani bajaradi: aks ettiruvchi va regulyativ (moslashuvchanlik). P.A. Ponomarev psixikaning quyidagi vazifalarini ko’rsatib o’tadi: atrof-olam ta’sirlarining aks etishlari; insonlar hulq- atvorlari va faoliyatlarini tartibga solish; insonlarning atrof-olamdagi o’zlari tutgan o’rinlarini anglashlari. Voqyelikni psixik aks ettirish o’ziga xos xususiyatlarga e ga: psixika obyektiv voqyelikni haqqoniy aks ettiradi; haqqoniy aks ettirish amaliyotda tekshiriladi; u rivojlantiriladi va takomillashtiriladi; faol harakatda namoyon bo’ladi; psixika shaxsiyat orqali o’z ma’nosini o’zgartiradi; u ilgarilab ketish xususiyatiga ega 2 . Psixik voqyelikni shartli ravishda: ekzopsixika, endopsixika va intropsixikaga ajratish mumkin. E kzopsixika – inson psixikasining bu bo’lagi organizmga nisbatan tashqi bo’lgan voqyelikni aks ettiradi. E ndopsixika – inson organizmining holatini aks ettiruvchi psixik voqyelikning bir bo’lagi. Intropsixika – fikr, iroda kuchi, xayolot, tushlarni o’z ichiga olgan psixik voqyelikning bir qismi. Psixika rivojining ikki darajasi mavjud: tuban va yuqori. Psixikaning tuban darajasi anglanmagan ong ostini, yuqorisi esa – ongni tashkil etadi. Bundan shunday xulosa kelib chiqadiki, psixika ongdan ko’ra anchagina kengroqdir. Ong – muzlikning ko’rinayotgan qismi bo’lib, uning katta qismini esa insonning anglangan nazoratidan yashiringan ong osti tashkil etadi. 1 Buss, David M. Evolutionary psychology: the new science of the mind / David M. Buss. - 3rd ed р389 2 Buss, David M. Evolutionary psychology: the new science of the mind / David M. Buss. - 3rd ed р389

Inson psixikasi tarkibiga: psixik jarayonlar: bilish, hissiy, irodaviy va anglanmagan jarayonlar; psixik holatlar: motivatsion sohada – ehtiyojlar, qiziqishlar, istaklar, intilishlar; emotsional sohada – sezgilarning hissiy toni, emotsional aks ta’sir, kayfiyat, stress, affekt; irodaviysohada – tashabbuskorlik, qaror qabul qilish, maqsadga yo’nalganlik, qat’iyatlilik; ongning umumiy tarkibini ifodalovchi – diqqatning turli darajalari, frustratsiya, apatiya va boshqalar; psixik xossalar: yo’nalganlik, temperament, fe’l-atvor, qobiliyatlar kiradi. Shu tarzda, inson psixikasi aks ettirish va tartibga solish faoliyatining yaxlit psixik hodisasi demakdir. Psixikani tushunishga oid turli yondoshuvlar mavjud: 1. Antropsixizm ta’limoti (R. Dekart) – psixika faqat insonga xos. 2. Panpsixizm ta’limoti (frantsuz materialistlari) – tabiatning umumiy ruhlanganligi; psixika butun tabiatga, butun olamga xos (shu jumladan toshga ham). 3. Biopsixizm ta’limoti – psixika – bu tirik tabiatning xossasi (o’simliklarga ham xos) 3 . 4. Neyropsixizm ta’limoti (Ch. Darvin) 4 – psixika asab tizimi mavjud bo’lgan organizmlargagina xos. 5. Miyapsixizmi ta’limoti (K.K. Aflotunov) – psixika faqat bosh miyali, naysimon asab tizimiga ega organizmlarda mavjud (bunga ko’ra, hasharotlarda psixika mavjud emas, chunki ular bosh miyasiz tugunli asab tizimiga ega). 6. Tirik organizmlarda psixika kurtaklarining namoyon bo’lish mezoni bo’lib ta’sirchanlik hisoblanadi(A.N. Leontyev) – hayotiy ahamiyatsiz bo’lgan muhit omillariga javoban ta’sirlanish (tovush, hid va sh.o’.), ular obyektiv barqaror aloqasiga ko’ra muhim hayotiy ta’sirlanuvchilar (ozuqa, xavf) uchun ogohlantiruvchi bo’lib xizmat qiladi. Psixologiyaning fan sifatida rivojlanishi tarixiy bosqichlari . Shunday qilib, psixologiya predmetini to’liq bayon etish psixologiya fanining o’zini ko’rib chiqishni taqazo etadi. 3 Buss, David M. Evolutionary psychology: the new science of the mind / David M. Buss. - 3rd ed р387 4 Buss, David M. Evolutionary psychology: the new science of the mind / David M. Buss. - 3rd ed р388

«Psixologiya» so’zi birinchi marta 1590 yilda nemis teolog olim R. Gokle- nius tomonidan qo’llanilgan edi. XVIII asrda esa nemis olimi X. Volf birinchi marta ilmiy atamalar qatoriga «psixologiya» atamasini kiritdi. U dastlabki yirik ilmiy-psixologik asarlar: «Yempirik psixologiya» (1732) va «Ratsional psixologiya» (1734) ni yaratdi. Psixologiya – ham qadimiy, ham ma’lum darajada yangi fan. Qadimiy fan sifatida u ikki ming yil avval paydo bo’lgan. Psixika haqidagi dastlabki ilmiy tasavvurlar qadimgi dunyo (Hindiston, Xitoy, Misr, Bobil, Yunoniston)da falsafa bag’rida paydo bo’lgan va jamiyatdagi amaliyot, davolanish va tarbiya ehtiyojlaridan kelib chiqqan edi. XIX asrning 70-80-yillarida psixologiya mustaqil fan sifatida ajralib chiqdi. Ilmiy psixologiyaning, xususan, eksperimental psixologiyaning asoschisi sifatida 1879 yilda Leyptsig shahrida dunyoda birinchi bo’lib eksperimental psixologik laboratoriyani ochgan nemis tadqiqotchisi V. Vundt tan olingan. Bunga mos ravishda ushbu yil psixologiyaning fan sifatida yuzaga kelgan sanasi bo’lib hisoblanadi. Dastlab eksperimental psixologiyaning asosiy mavzulari sifatida sezgilar va ta’sirlanish vaqti (F. Donders), keyinchalik esa – assotsiatsiyalar (G. Ebbingauz), diqqat (Dj. Kettel), hissiy holat (U. Djeyms, T.A. Ribo), ong va iroda (Vyurtsburgskaya shkola, A. Bine) xizmat qildi. XX asrning birinchi yarmida amaliy psixologiyaning ko’plab maxsus bo’limlari yuzaga keldi – bu mehnat psixologiyasi, pedagogik psixologiya, tibbiyot psixologiyasi va boshqalar, shu bilan bir qatorda ilmiy psixologiyaning ko’plab maxsus sohalari – psixofiziologiya, oila, yosh, differentsial psixologiya va boshqalar ajralib chiqdi. Ilmiy amaliy psixologiya turli yo’nalishlar bo’yicha rivojlanib bordi, inqiroz ma’lum darajada bartaraf etilgan bo’lsada, ko’plab masalalar hal etilmagan edi. XX asrning ikkinchi yarmida ilmiy-texnik inqilob psixologiyaga katta ta’sir ko’rsatdi. Fanda matematika, kibernetika, informatika nazariyalari metodlari, shuningdek, elektron-hisoblash texnikasi kengroq qo’llanila boshladi. Psixologiya

tibbiyot va biologiya sohalaridagi eng so’nggi yutuqlardan faol tarzda foydalana boshladi. Shunday qilib, psixologiya rivojlanish yo’lida uzoq tarixiy yo’lni bosib o’tgan holda, o’rganish predmeti va fan sifatidagi nomlanishini o’zgartirib bordi. L.D. Stolyarenko psixologiyaning fan sifatidagi rivojlanishini to’rt bosqichga ajratadi. Birinchi bosqich. Psixologiya – ruh haqidagi fan (Arastu). Psixologiyaning bunday ta’rifi ikki ming avval keltirilgan edi. Ruhning mavjudligi bilan inson hayotidagi barcha noma’lum hodisalarni tushuntirib berishga urinar edilar. Ikkinchi bosqich. Psixologiya – ong haqidagi fan (R. Dekart, B. Spinoza, D. Lokk, G. Leybnits, D. Gartli). XVII asrda tabiiy fanlar rivoji bilan yuzaga keldi. Fikrlash, sezish, xohishga bo’lgan layoqat ong deb ataldi. O’rganishning asosiy metodi bo’lib, insonning o’zini kuzatishi va voqyelikni bayon etishi hisoblanar edi. Uchinchi bosqich. Psixologiya xulq-atvor haqidagi fan sifatida XX asrda paydo bo’ldi (D. Uotson, e. Torndayk). Psixologiyaning vazifalari – tajribalar qo’yish va bevosita ko’rish mumkin bo’lganlarni, aynan, insonning xulq-atvori, harakatlari, ta’sirlanishga javoblarini kuzatish (harakatlarni keltirib chiqaruvchi motivlar hisobga olinmas edi). To’rtinchi bosqich. Psixologiya obyektiv qonuniyatlarni, psixikaning faoliyat va ifodalanish mexanizmlari, shuningdek, faktlarni o’rganuvchi fan sifatida. Ongni vujudga kelishi va rivojlanishi Inson ongining birlamchi psixologik xossasi o’zini bilish subyekti sifatida his etish, mavjud va tasavvurdagi voqyelikni xayolan tasvirlash layoqati, shaxsiy psixik va hulq-atvor holatlarini nazorat qilish, ularni boshqara olish, atrofdagi reallikni tasavvurlar shaklida ko’rish va idrok qilish layoqati kabilarni o’z ichiga oladi. O’zini bilish subyekti sifatida his etish insonning olamni o’rganish va bilishga, ya’ni, olam haqida u yoki bu darajada aniq bilimlarni egallashga tayyor va layoqatli, bu olamdan bo’lak qilingan mavjudot sifatida anglashini bildiradi. Ongsizlik (uyqu, gipnoz, kasallik va sh.o’.) holatlarida bunday layoqat yo’qoladi.

O'xshashlar

Optimallashtirish darajalari
Metrik fazolarda kompakt va nisbiy kompakt to’plamlar. Qisqartirib aks ettirish prinsipi va uning xossalari
TEXNIK BILIMLAR VA ULARNING DARAJALARI
Takrorlanuvchi jarayonlarni dasturlash.
Tarmoqlanuvchi jarayonlarni dasturlash.