TEXNIK EKINLARNING KARANTIN OB’EKTLARI Reja: 1. G‘o‘z a kuyasini o‘ tish y o‘ llari, rivojlanish xususiyatlari, karantin kurash tad-birlari. 2. Osiyo g‘o‘ za tunlamini o‘ tish y o‘ llari, rivojlanish xususiyatlari, karantin kurash tadbirlari. 3. Misr g‘o‘ za tunlamini o‘ tish y o‘ llari, rivojlanish xususiyatlari, karantin ku rash tadbirlari. 4. G‘o‘ zani antraknoz kasalligini o‘ tish y o‘ llari rivojlanish xususiyatlari va ka rantin kurash tadbirlari.

YovropaningAlbaniya, Gresiya, Ispaniya, Italiya, Yugoslaviya, Osiyoning Afg‘oniston , Bangladesh, Birma, Vetnam, Isroil, Xindiston, Livan, Pokiston va bosh q a davlatlarida, Afrika Kit’asida, Okeaniyada, Markaziy Amerikadagi davlatlarda xam tarkalgan. MDX davlatlarida r o‘ yxatga olinmagan . Lekin ularni o‘ tish xavfi juda katta, chunki chegaradosh mamlakatlarda bu zararku-nanda keng tarkalgan. G‘o‘z a kuyasi g‘o‘ zani generativ organlarini shonasini, gulini, k o‘sa gini, chigitni va xatto tolani x a m zararlaydi. Zararlangan shonalar gullar kuriydi va tushib ketadi. K o‘ saklar yetilmay koladi, tola sifatsiz b o‘ ladi, bundan olingan chigitlarni unuv-chanligi kamayadi. Zararlangan k o‘ saklar chiriydi. Imagosi. Kapalagi kanotlarini yozganda 15-20 mm. Oldingi kanotlari och kulrang rangda. Kapalakning oldingi kanotlari utkir uchli, unchalik chegaralab turmaydigan kora do g‘l ar bor. Orka kanoti oldingisidan bir muncha kengrok, ularning tashki cheti esa rang-barang tovlanib turadigan ochrok tusda. Oyoklari t o‘ k k o‘ n g‘ir tusda. Ur g‘ ochisi erkagidan genetaliy b o‘ yicha f arklanadi. Tuxumi cho‘ zik oval shaklida, uzunligi 0,4-0,6 mm, eni 0,2-0,3 mm rangi marvaridsimon o q. Qurti. Tanasining asosiy rangi sargish ok, boshi k o ramtir. Yangi chikkan qurtlar ochik rangda, uzunligi 1-2 mm, katta yoshda-gilari-pushti rangda b o‘ lib, uzunligi 12-15 mm. Yolgon oyo q larida 15-17 ta ilgakchalari bor. Qurti uzo q diapauzaga ketishga kodir b o‘ lib o‘ z xayotchanligini saklab koladi. Rumbagi kulrang, uzunligi 10 mm, tanasi ancha yugon. Qurtlari dala sharoitida x o sil yi g‘ ilgandan s o‘ ng t o‘ kilgan k o‘ saklarda, yi g‘ ib olinmagan poyalarda, chigitlarda kishlaydi. Lekin Xitoy entomologlarining ma’lumotiga k o‘ ra, dala sharoitida g‘o‘ za kuyasi qurtlarini bor y o‘g‘ i 0,75% i kishlaydi, Kolgan 99% i chigit

saklanadigan omborlarda, paxta tozalash za-vodlarida, e g‘ zavodlari omborlarida, paxta tolasi koldiklarida q ishlaydi. Qurtlar xayoti davomida 3 marta p o‘ st tashlaydi va 4 yoshni o‘ taydi. Nokulay sharoitda G‘o‘z a kuyasi qurtlari uzoq muddatli diapauzaga ketib o‘ z xayotchanligini saklab koladi. Imagosi x a rorat 20 ° S b o‘ lganda paydo b o‘ ladi. Kapalaklar 14-20 kun yashaydi. Uru g‘ langan kapalaklar shonaga, k o‘ saklarga 1-10 tadan kilib 500 tagacha tuxum k o‘ yadi. Tuxumdgn chikkan qu rtchalar kemirib zararlash natijasida uru g‘ ni, meva boshka or ganlarni y o‘ k kiladi, tolani zararlab x o silga katta zarar yetkazadi. Ozi q langan qurtlar daladagi k o‘ saklar ichida, omborlarda, zararlangan uru g‘ likla g‘ umbakka aylanadi. G‘ umbakdan yangi imago chikishi uchun qurtlar dumalok y o‘ l ochib kuyadi. Misrda g‘o‘z a kuyasi bir yilda 5-6 ta, Xitoyda 4-5 ta avlod beradi. G‘o‘z a kuyasi aktiv uchishi orkali, uru g‘ lik va g‘o‘z a k o‘ saklari orkali tarkaladi. Bundan tashkari bu zararkunanda zararlangan tola xamda uru g‘ lik orkali tarkaladi. Karantin tadbirlar. Karantin ostidagi materiallarni k o‘ rib chikish va eksperti za kilish. G‘o‘z a kuyasi tarkalgan xududlardan g‘o‘ za, konop uru g‘ igi, paxta tolasi, g‘o‘ za k o‘ saklari keltirish man kilinadi. Fakatgina ilmiy tekshirish maksadlarda ozrok namuna keltirishga ruxsat be riladi. Kachonki, bu uru g‘ lik, k o‘ saklar, paxta tolalari, rengeno grafiya kilingandan x amda umuman zararsizlantirilgandan s o‘ ng (brommetil orkali kameralarda zararsizlantiriladi) maxsus ka rantin ruxsatnomasi olingandan s o‘ ng ruxsat beriladi Bu olingan namunalar fakatgina karantin pitomniklarda tekshiriladi. Xorijdan keltiriladigan paxta, kanop, jut tolalaridan za rarkunanda moslasha olmaydigan shimoliy g‘o‘ za ekilmaydigan xududlarda foydalanish maksadga muvofikdir.

O‘ simlik koldikdari va chikindilar yokib yuboriladi. G‘o‘z a kuyasi tarkalganini aniklash uchun g‘o‘ za kuyasi feromon tutkichi-gossi-plyurdan foydalanib uning o‘ cho g‘ larini aniklash mumkin. (1,4) Osiyo g‘o‘ za tunlami Spodoptera litura F. Xindiston, Vetnam, "Xitoy, Yaponiya, Yava orolida, Avstra liya, Filippin va boshka davlatlarda tarkalgan. Rossiyaning Primore o‘ lkasida uchraydi. Osiyo G‘o‘z a tunlami g‘o‘ za, makkaj o‘ xori, pomidor, bak l ajon, sabzi, karam, kartoshka, n o‘ xat, beda, bu g‘ doy, atirgul, xrizantema va boshka o‘ simliklarni zararlaydi. Qurtlar g‘o‘ za barglari va k o‘ saklariga kuchli zarar yetkazadi. Xindistonda tamaki xosilini 25-50 % gacha pasaytirgan (1967-1970). Malayziyada batat o‘ simligini 75 % gacha zararlagan, bunda 1 ga yerdagi Osiyo g‘o‘ za tunlami qurtlari soni 1,5-28 mingtagacha b o‘ lgan. Imagosi kanotlarini yozganda 35-40 mm. Oldingi kanotlari chuzik-tUk kulrang rangda, ochik rangdagi y o‘ l-yul va kattarok buyraksimon dovari bor. Old kanoti uchlarida kora nuktalar bor. Orka kanotlari ok, yaltirok. Tuxuma och sargish rangda, dumalok, ustki kismi sadafday. Tuxumini 2-3 tadan kilib, bir-biriga tegib turgan xolda k uya di. Qurti 6 yoshni o‘ taydi, yangi chikkan qurtlar och yashil rangda. Kukrak va soxta oyoklari tuk jigarrang, uzunligi 1,3 mm, oxirgi yoshdagi qurtlar och jigarrang. Korin segmentlarini 1 va 8-chisi kora DOELI boshka segmentlarga nisbatan uzunrok. Doglar tartibsiz formada. Boshi t o‘ k jigarrang b o‘ lib ok choksimon chizik o‘ tgan. Old kukrak kalkonchasi t o‘ k ok nuktalari bor. Kukrak oyokdari korin oyokchalariga nisbatan t o‘ krok . G‘umbagi yongok pustiga o‘xshash rang uzunligi 19 mm gacha. Seg- mentlarida 6 juft nafas teshikchalari bor.

Xayot kechirishi. Yezda butun rivojlanishi uchun 33-35 kun o‘tadi, lichinkalar 6 yoshni o‘taydi. Bir mavsumda 4 avlod beradi. Uruglangan urgochilar 2500 tagacha tuxum kuyadi. Tuxumlarini 200-600 tadan kilib barg-larga kuyadi. Kapalaklar uchib uzok masofaga migratsiya kiladi. K o‘ chat sabzavot mevalari, g‘o‘ za k o‘ saklari orkali tarkaladi. Karantin tadbirlari. Keltirilayotgan pomidorlarni, baklajon, dukkaklilar, kungabokar savatchalarini g‘o‘z a k o‘ saklarini, atirgul, xrizantema va boshkalarni tekshirish. Zararlangan maxsulotlarni zararsizlantirish topshirish punktlarida kaytadan tekshirish. Dalalarda ishlab chi q arishda foydalaniladigan uslublardan foydalanib tekshirishlar olib borish. Kurash choralari. Osiyo va Misr g‘o‘ za tunlamlari tarkalgan o‘ chok l arni ani ql ash uchun jinsiy feromonlar qo‘ llaniladi va uchoklar y o‘q kilinadi. Misr g‘o‘ za tunlami 4 komponentdan iborat bo‘lib, ular ichida samaralisi sistrans-9, 11- tetradesilasetatlardir. Ular erkak tunlamlarni uzok masofadan jalb kiladi.(1.2) G‘o‘ zani antraknoz kasalligi- Colletotrichum gossypti Edg Zarari. G gossypii zamburugi yer usti kismlarini va butun o‘ sish davri davomida zarar yetkazadi. Agar g‘o‘ zani unib chikkan vaktida zararlasa o‘simlikni nobud b o‘ lishiga olib keladi. Ildiz buginida kizil AOF paydo b o‘ ladi va kasallik yara x o lda koladi. Barglarda notugri shakli do g‘ lar bo‘lib jigarrangli, atrofi kizil shaklida. Asta-sekin dog‘ butun bargni egallab, chirishga olib keladi. Voyaga yetgan nozik g‘o‘ za kasallik bilan zararlanadi. Poyalarda uzunchok kiz g‘ ish do g‘ lar barglarda yumalok dog‘larni kurish mumkin.