TILNING IJTIMOIY TABIATI Reja : 1. Tilning ijtimoiy mohiyati. 2. Til shakllanishi va rivojining, til tizimi va til qurilishining ijtimoiy shartlanganligi. 3. Kishilarning tarixiy birliklari, shakli va til. 4. Adabiy til va adabiy me’yor shakllanishining ijtimoiy shartlanganligi. 5. Jamiyat talabiga ko‘ra til sathlarining notekis rivojlanishi. 6. Tilning vazifaviy uslublari. 7. Sotsiolingvistik nazariyalar, sotsiolingvistik tipologiya va tillarning sotsiolingvistik tasnifi.

1. Tilning ijtimoiy mohiyati. XX asrning 30-yillarida maydonga kelgan strukturalizm tilni asosan bir tomonlama o‘rganishni, tilning tuzilishi va uni tashkil etuvchi birliklar orasidagi munosabatlarni o‘rganishni tilga oid boshqa masalalardan ustun qilib qo‘ydi. Natijada til birliklariga xos bo‘lgan shakl va ma’no birligini rad etib, faqat shaklni o‘rganishga zo‘r berildi. Ko‘p o‘tmay bu oqim inqirozga uchrab, tilshunoslik fanining asosiy muammolaridan bo‘lmish til va jamiyat masalasini yana kun tartibiga qo‘ydi. Til jamiyatning aloqa-aralashuv quroli sifatida jamiyat bilan uzviy aloqadadir. Tilning taqdiri, uning yashashi, rivojlanishi faqat shu tilda gaplashuvchi jamiyatga bog‘liq. Tilning ijtimoiyligi jamiyatda bajaradigan vazifasi, roli va bizning qanday ehtiyojimizni bajarishi bilan belgilanadi. V. Gumboldt va Gegel asarlarida til kishilarning jamiyatdagi ehtiyojini qondirish uchun xizmat qilishi haqida fikr bildirilgan. 2. Til shakllanishi va rivojining, til tizimi va til qurilishining ijtimoiy shartlanganligi. Jamiyat uzluksiz harakatda, rivojlanishda, o‘zgarishda bo‘lgani kabi, uning tili tinimsiz harakatda, o‘zgarishda, rivojlanishdadir. SHuning uchun ham tilshunoslik tarixida tilni o‘rganishda uning tarixiy taraqqiyotiga turlicha munosabatda bo‘ldilar. Tilning ijtimoiy shartlanganligi asosida uning ijtimoiy vazifa bajarishi aniqlanadi. Til jamiyatda nutqiy faoliyat uchun xizmat qiladi. Nutqiy faoliyat quyidagi darajalar bilan belgilanadi: 1.Motivatsion daraja. So‘zlovchi va tinglovchining bir-birini bir xil anglash darajasi. 2.Semantik daraja. Nutqiy faoliyatda ma’nosi mos va tushunarli so‘zlarni tanlash darajasi. 3.Grammatik daraja. Nutqda fikrni ifodalashga mos va xos grammatik shakllarni tanlash darajasi.

4.Fonetik daraja. Nutqiy faoliyatda tovushlarni artikulyasion to‘g‘ri talaffuz qilish darajasi. Sanab o‘tilgan darajalar asosida nutqiy faoliyatning ijtimoiy tabiati ta’minlanadi. *** Har bir adabiy tilda so‘zlaydigan yoki yozadigan kishi sharoit taqozasiga ko‘ra tilda mavjud so‘zlar, grammatik shakllar, so‘z birikmalari va gap tuzilishining ma’lum qismidangina foydalanadi. Mana shu ma’noda tilning zahiraviy imkoniyatlari hattoki jamoa nutqi doirasida ham hech qachon to‘lig‘icha ishga solinmaydi. Tilning imkoniyatlari uning reallashgan, amalda qo‘llanuvchi holatidan doimo ortiq va keng bo‘ladi. Har tildagi mana shunday boy imkoniyatlar bu tilning umumiy vositalari tizimini tashkil etadi. Til tizimini: a) tilda amalda mavjud, qo‘llanayotgan, b) tilda o‘tmishda qo‘llangan, v) tilda kelajakda qo‘llanishi mumkin bo‘lgan imkoniyatlar majmui, murakkab yig‘indisi deb tushunish kerak. Til qurilishining o‘ziga xos shakllanishi jarayonida tilning ijtimoiy tabaqalanishi vujudga keladi. 1. Hududiy tabaqalanish. Umumxalq tilining son jihatdan nisbatan kam bo‘lgan hududiy, sotsial va professional jihatdan umumiylikka ega bo‘lgan kishilar foydalanadigan ko‘rinishi dialekt deb yuritiladi. 2. Nutq jarayoni kimga qaratilganligi bilan farqlanadi. SHunga ko‘ra u dialog, monolog va polilog shaklida bo‘ladi. So‘zlovchining o‘ziga qaratilgan, boshqa shaxsning tinglash va javob berishini e’tiborda tutmaydigan nutq monolog hisoblanadi. Dialog - nutq tuzilishining asosiy ko‘rinishlaridan biri bo‘lib, sotsial nutqiy aloqalarning tabiiy shakllaridan hisoblanadi. Ko‘p kishining o‘zaro suhbati polilog sanaladi. 3. Adabiy tilning ifodalanish jihatidan tabaqalanishi. Umumxalq tilining ishlangan, sayqal berilgan, ma’lum me’yorga solingan, xalqning turli madaniy

ehtiyojlariga xizmat qiluvchi shakli adabiy til hisoblanadi. Adabiy tilning ikki ko‘rinishi bor: 1) yozma ko‘rinish, 2) og‘zaki ko‘rinish. 4. Tilning ijtimoiy jamoa faoliyatiga ko‘ra tabaqalanishi. Tilning inson faoliyatining u yoki bu sohasi bilan bog‘liq vazifalariga ko‘ra ajratiladigan uslublari vazifaviy uslublar sanaladi: badiiy uslub, so‘zlashuv uslubi, publitsistik uslub, ilmiy uslub, rasmiy-ish uslubi. 5. Muayyan ijtimoiy guruh kishilari foydalanadigan til sotsial dialekt sanaladi. Bunday til jargon va argo deb ataladi. 3. Kishilarning tarixiy birliklari, shakli va til. Til urug‘ va qabila, elat va millat tarixi bilan chambarchas bog‘liq bo‘lganligi uchun unda kishilik jamiyatining tarixi bevosita o‘z aksini topadi. Til rivojlana borib, bizning hozirgi aloqa vositamiz darajasiga ko‘tarilgan. Ijtimoiy jamoa tuzumi davrida urug‘ va qabilalarning a’zolari uchun tushunarli va umumiy tillari bo‘lgan. Qabila aslida dialekt demakdir. 4. Adabiy til va adabiy me’yor shakllanishining ijtimoiy shartlanganligi. Kishilarning tarixiy birliklari shakli qanday bo‘lishidan qat’iy nazar ularning adabiy tili va me’yori mavjud bo‘lgan. Til me’yorini o‘rganish bo‘yicha mavjud ishlarni kuzatish bu muammolarni o‘rganish borasida to‘rt asosiy markaz mavjudgini ko‘rsatdi: 1. Praga tilshunoslik maktabi namoyandalari til me’yorini, adabiy tilning asosiy vazifalarini adabiy til me’yori kodifikatsiyasining amaliy masalalari bilan birga uzviy holda tahlil qildilar. Til me’yori va adabiy tilni me’yorlash ishida B.Gavranek, V.Matezius, A.Edlichka, V.Barnet, E.Vaxek kabilarning xizmatlari diqqatga molikdir. 2. E.Koseriuning ilmiy nazariyalari. e.Koseriu me’yorni ijtimoiy nuqtai nazardan ob’ektiv, tartibga solingan va tanlangan hodisa deb tushunsa, kodifikatsiyani - sub’ektiv, faqat til nuqtai nazaridan to‘g‘ri bo‘lgan hodisa, kategoriyalar deb tushunadi. e. Koseriu tildagi variantdorlik tushunchasi

sistemaning xususiyatidan emas, balki me’yorning o‘z mohiyatidan kelib chiqqan hodisa ekanligini isbotlaydi va nutqda mavjud bo‘lgan turli xil chekinishlarni ham me’yor belgilaydi, deb hisoblaydi. 3. Amerika, ingliz va nemis tilshunoslarining ilmiy qarashlari . Ular me’yorni umumjamoa tomonidan qo‘llaniladigan va til jamiyat tomonidan to‘g‘ri deb qabul qilingan til shakllari deb tushundilar. 1) XX asr rus tilshunosligi dagi ilmiy-nazariy qarashlarni quyidagilardan iborat deb hisoblash mumkin: me’yorni nutq madaniyati masalalari bilan bog‘liq holda o‘rganish, me’yorni tilning psixologik va kommunikativ jihatlari bilan bog‘lagan holda tahlil qilish. 5. Jamiyat talabiga ko‘ra til sathlarining rivojlanishi. Jamiyat uzluksiz harakatda, rivojlanishda, o‘zgarishda bo‘lgani kabi uning tili tinimsiz harakatda, o‘zgarishda, rivojlanishda bo‘ladi. Shuning natijasida til lug‘at tarkibi, semantikasi, morfologiyasi, sintaksisida turli o‘zgarishlar yuz beradi. Jamiyat hayotidagi turli xil yangiliklar shu jamiyat tilining lug‘at tarkibida o‘z ifodasini topganligi tufayli til sistemasining leksik sathi boshqa sath birliklariga nisbatan ko‘proq jamiyat tarixi bilan bog‘liq bo‘ladi. 6. Tilning vazifaviy uslublari. Til va jamiyat muammosi doirasida ko‘zdan kechirish lozim bo‘lgan masalalardan yana biri har bir tilning vazifaviy uslublaridir. Vazifaviy uslublarning rivojlanishi tarixiy va zaruriy hodisa bo‘lib, bu rivojlanayotgan hamda shakllanayotgan milliy birlikning ijtimoiy-siyosiy, xo‘jalik va madaniy hayotning yanada o‘sishi, jamiyatda tilga bo‘lgan yangi ehtiyojlarning paydo bo‘lishini taqozo etadi. Bu jarayonda har bir tilda uslublarning quyidagi guruhlari shakllandi: 1. So‘zlashuv uslubi. 2. Badiiy uslub. 3. Publitsistik uslub. 4. Ilmiy uslub. 5. Rasmiy uslub.