logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. Tog` jinslari haqida tushincha

Tog` jinslari haqida tushincha

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

167.5 KB
Ko'chirib olish
Mavzu:Tog` jinslari haqida tushincha.Magmatizm.Magmatik tog’ jinslari va ularga tasnifi. Reja: 1. Tog` jinslarining paydo bo’lishi bo’yicha tasnifi. 2.T о g’ jinsl а rining d о n а d о rlik t а rkibi. 3.T о g’ jinsl а rining g’ о v а kligi. 4.T о g’ jinsl а rining yoriqliligi v а k о v а kliligi. 1. Tog` jinslarining paydo bo’lishi bo’yicha tasnifi. Tabiatda uchraydigan hamma tog` jinslari paydo bo’lishiga qarab uchta katta guruhga bo’linadi: otqindi (magmatik), cho’kindi va metamorfik. Otqindi tog` jinslari asosan vulqonlar otilganida yer yuzasiga chiqadigan magma yoki yer ostidan yuqoriga katta bosim ostida sirqib chiqqan suyuq moddalarning qotishidan hosil bo’ladi. Otqindi tog` jinslarining hosil bo’lishida yuqori harorat va kuchli bosim alohida ahamiyatga egadir. Vulqon harakatining natijasi - magma, ba'zan yer yo’ziga chiqmasdan yer osti yoriqlari, yoki ba'zi bo’shliqlarga kirib asta - sekin qotishdan hosil bo’lgan tog` jinslari ham otqindi tog` jinslariga kiradi. Cho’kindi tog` jinslari yer yuzasidagi jinslarning suvda erib cho’kishi, havo, shamol va muzliklar harakatidan yemirilib to’planishidan hosil bo’ladi. Cho’kish jarayoni bir vaqtning o’zida mexanik, kimyoviy va biogen o’zgarishlar bilan birgalikda bo’ladi. Shunday qilib, cho’kindi tog` jinslari litosferaning fizik, kimyoviy va biogen ta'sirlari ostida yemirilgan va qayta to’plangan mahsulotdir. Bu jinslar quruqlikda ham, suv havzalari ostida ham to’planadi. Metamorfik tog` jinslari cho’kindi yoki otqindi tog` jinslarining harorat, bosim va kimyoviy reaksiyalar ta'sirida qaytadan hosil bo’lishidan kelib chiqadi. Odatda bunday o’zgarish jarayonlarida tog` jinslarining mineralogik tarkibi, tashqi kurinishi va tuzilishi tubdan o’zgarib ketadi. Bu o’zgarishlarda bir xil mineral tarkibdagi tog` jinslarining boshqa bir turdagi mineral tarkibga o’zgarishi metasomatik jarayon deyiladi. Tabiatda hozirgacha aniqlangan neft va gaz konlarining 99 foizi cho’kindi tog` jinslariga va faqat bir foizi otqindi tog` jinslariga mansubdir. Shuning uchun cho’kindi tog` jinslari haqida mufassal to’xtalib o’tamiz. Cho’kindi tog` jinslari qanday tog` jinslardan tashkil topganligiga qarab uch turga bo’linadi: donador (granulyar), yoriq va aralash kollektorlar. Neft yoki gaz yig`ilishi yoki paydo bo’lishi mumkin bo’lgan tog` jinslari - kollektorlar deyiladi. Granulyar kollektorlar asosan qum, qumtosh va qum - alevrit kabi tog` jinslaridan tashkil topgan bo’ladi. Bunday kollektorlarda neft va gaz jinslarining mayda zarrachalar orasidagi boshliqlar, g`ovaklar ichida yig`iladi. Demak, granulyar kollektorlardagi foydali boshliqlar, ya'ni neft yoki gaz yig`ilishi mumkin bo’lgan boshliqlar, asosan zarrachalar orasidagi boshliqlar - g`ovaklardan iborat ekan. Yoriq kollektorlarga ohaktosh, dolomitlar kiradi. Bunday tog` jinslarida foydali boshliqlar har xil yoriqlar sistemasidan iboratdir. Boshliqlar faqat yoriqlar emas, balki juda mayda mikrokarst va kovaklardan ham tashkil topgan bo’lishi mumkin. Yoriqlar sistemasi gorizontal va tik yo’nalishlarda rivojlangan bo’lib, odatda ular o’zaro bir-birlarini kesib o’tadi. Neft va gaz ana shu yoriqlarda hosil bo’lishi yoki yig`ilishi mumkin, ularning harakati ham faqat shu yoriqlar orqali bo’ladi. Aralash kollektorlar esa granulyar va yoriq kollektorlarning aralash holatda uchraydigan turidir. Odatda bunday kollektorlarda foydali boshliqlar tog` jinslari zarrachalari orasidagi boshliqlar g`ovaklar, yoriqlar, mikrokarst boshliqlar va kovaklardan iborat bo’ladi. Bunday kollektorlarga qum, qumtosh va alevritlarning bir konning o’zida aralash qatlam hosil qilgan yollari kiradi. Kollektorlarning fizik, mexanik va kimyoviy xususiyatlarini o’rganish neft va gaz konlarini to’g`ri ishlatishda asosiy omillardan biridir. Shuning uchun bu xossalar nimalardan iboratligi, ularning neft va gaz qazib olishdagi roli, o’zaro munosabatlarini mukammal o’rganmasdan turib, konlarni ishlatib bo’lmaydi. Kollektorlardan neft va gaz qazib olinayotganda ularning suyuqlik o’tkazish va sirqish qonuniyatlari qanday o’zgarishi, ularga ta'sir qilish usullari ham kollektorlarning mexanik va kimyoviy xossalariga uzviy bog`liqdir. Bu xossalar quyidagilardan iborat: 1) tog` jinslarining donadorlik tarkibi; 2) g`ovakligi, kovakligi va yoriqligi; 3) o’tkazuvchanligi; 4) kapillyarlik xossalari; 5) solishtirma yuzasi; 6) mexanik va issiqlik xossalari; 7) tog` jinslarining neft, gaz va suv bilan to’yinganligi. Tog` jinslari zarrachalarining shakli va katta - kichikligi, zarrachalarning qay holda joylashganligi zarrachalarning joylashish xususiyati (tekstura) deyiladi. Zarrachalarning tuzilishiga qarab tog` jinslari quyidagi to’rt guruhga bo’linadi. 1) zarrachalarning diametri 2 mm dan katta bo’lgan yirik bo’lakli jinslar - psefitlar; 2) zarrachalarning diametri 2 mm dan 0,1 mm gacha bo’lgan jinslar - psammitlar; 3) zarrachalarning diametri 0,1 mm dan 0,01 mm gacha bo’lgan jinslar - alevritlar; 4) zarrachalarning diametri 0,01 mm dan kichik bo’lgan jinslar - pelitlar. Tog` jinslarining joylashish xususiyatlari asosan qat - qatligi, joylashish harakteri, zarrachalarning o’zaro bog`liqligi, ular orasidagi sementlovchi moddalarning miqdori kabilar bilan harakterlanadi. 2. Tog` jinslarining donadorlik tarkibi Tog` jinslarining donadorligi deb, ularning har xil kattalikdagi zarrachalardan qanday miqdorda tashkil topganligiga aytiladi. Tog` jinslari turli kattalikdagi donador zarrachalardan tashkil topgan bo’ladi. Jinslarning donadorligi, ularning qay darajada mayda zarrachalardan tashkil topganligi hamda bu zarrachalarning o’lchamlari asosan mikroskop ostida ana shu tog` jinslaridan yasalgan shliflarda o’rganiladi. Agar o’rganilayotgan tog` jinslari o’ta qattiq, ya'ni sementlashgan bo’lsa, ularning tarkibini shliflar orqali o’rganish qulay bo’ladi. Lekin tog` jinslari o’ta qattiq bo’lmasa yoki kam sementlashgan bo’lsa, u holda ularning tarkibini o’rganish uchun granulometrik (donadorlik) usuldan foydalaniladi. Tog` jinslarini tashkil qiluvchi minerallar qanchalik maydalanganligiga qarab jinslarning sig`im - o’tkazuvchanlik xossalari (g`ovakligi, o’tkazuvchanligi, solishtirma yuzasi, kapillyarlik xossalari va b.) ham tubdan o’zgarishi mumkin. Tog` jinslarining donadorlik tarkibiga ularning geologik kelib chiqishi, qatlamlarning hosil bo’lishiga qarab ana shu geologik davrlarda bo’lib o’tgan jarayonlar xususida ma'lumotlar olish mumkin. Shuning uchun ham donadorlikni o’rganish geologik izlanishlarning boshlang`ich bosqichi hisoblanadi. Tog` jinslarini tashkil qilgan zarrachalarning katta - kichikligiga qarab ana shu zarrachalar bilan neft orasidagi bog`lanish yuzasi har xil kattaliklarni tashkil qilish mumkin. Zarrachalar qanchalik mayda bo’lsa, shunchalik ular bilan neftning umumiy bog`lanish yuzasi katta bo’ladi. Demak, bunday tog` jinslaridan neft olinayotganda mana shu mayda zarrachalarning yuzasini juda yupqa neft pardasi qoplab oladi va natijada ana shu parda holatidagi neft yer ostida qolib ketib, olib bo’lmas yo’qotishga sabab bo’ladi. Neftning parda holatida qolib ketishiga sabab, jinslarning juda mayda zarrachalardan tashkil topganligi, neft ana shu zarrachalarni o’rab olib ularning molekulalari bilan neft molekulalari o’rtasidagi uzviy bog`lanishlar, hamda suyuqlikning kapillyarlik xossalaridir. Shuning uchun ham ana shu yo’qotishlarni iloji boricha kamaytirish maqsadida avvalo tog` jinslari zarrachalarining qanday kattaliklardan tashkil topganligini, ularning umumiy (yoki solishtirma) yuzasi qanday kattalikni tashkil qilishini va nihoyat,neftning kapillyarlik xossalarini aniqlab olish kerak. Tajribalar shuni ko’rsatdiki, tog` jinslarining tarkibi juda mayda-kolloid holatdagi zarrachalardan tortib, to kattaligi tosh bo’lakchalarigacha bo’lar ekan. Lekin asosiy qismini 1,0 - 0,01 mm dagi zarrachalar tashkil etadi. Shuni aytish kerakki, juda mayda kolloid zarrachalar asosan loyli, argillit va alevrolitdan tashkil topgan qatlamlarda ko’proq uchraydi. Bunday zarrachalarni miqdoriga qarab ana shu tog` jinslarining nam ta'sirida bo’rtish qobiliyati ham har xil bo’ladi. Tog` jinslarining donadorligini o’rganish natijasida ularni harakterlovchi yana bir muhim xossa - tarkibiy har xillik (turlilik) koeffitsienti ham aniqlanadi. Bu koeffitsient konlarni ishlash usullarini tanlashda, ularning matematik va geologik modellarini to’zishda, har xil matematik hisoblashlarda ishlatiladi. Tog` jinslarining donadorlik tarkibini o’rganishning ikki xil usuli bor: elash va sedimentatsiya. (1.1 a va 1.1 b - rasmlar). Elash usuli o’zining soddaligi va tez bajarilishi bilan juda keng tarqalgan. Usul asosan tog` jinslarini tashkil qiluvchi zarrachalarning kattaligi 0,05 mm dan kam bo’lmagan hollarda ishlatiladi. Ustma-ust qo’yilgan elaklar komplektiga 50 g tog` jinsi solinadi. Elaklar turining kattaligi yuqoridan pastga qarab quyidagichadir: 10; 7; 5; 3; 2; 1; 0,5 va 0,25 mm. Elaklar komplekti 15 minut davomida tebratiladi va har bir elakda qolgan zarrachalarning og`irligi o’lchanadi. Olingan ma'lumotlar maxsus jadvalga yoziladi. Donadorlikni elash usuli orqali aniqlash jadval Taj- riba Tog` jinsi Oling an Donadorlik, mm № nomi joyi 10 7-10 5-7 3-5 2-3 1-2 0,5-1 0,25- 0,5 0,25- 0,25 Sedimentatsiya usuli ba'zan gidravlik usul deb ham ataladi. Bu zarrachalarning suyuqlikda har xil tezlik bilan cho’kishi natijasida ularning donadorligini aniqlashning bir necha turlari mavjud; 1. Turg`un holatdagi suyuqlikda aniqlash (Stoks, Fadeyev - Vilyams, Sabanin, Osborn va AzNII usullari); 2. Oqar holatdagi suyuqlikda aniqlash (Konetskiy, Shyone, Gil'gard usullari); 3. Uzluksiz ravishda har xil chuqurlikdan namunalar olib, ularning og`irligini, gidrostatik bosimini aniqlash usuli. Bu usullar ichida keng tarqalgani turg`un holatdagi suyuqlikdagi donadorlikni aniqlash usullaridir. Bu usulni birinchi marta ingliz olimi Stoks qo’llagan. Zarrachalarning cho’kish tezligi Stoks tenglamasi orqali quyidagicha aniqlanadi:           g d òæ ñ * * . 2 18 1 (1.1) Bu yerda:  - zarrachalarning cho’kish tezligi, mG`s; g - erkin tushish tezlanishi, m2G`s; d - zarrachalarning diametri, mkm;  - suyuqlikning turg`unlik qovushqoqligi, Pa*s;  т .j - tog` jinsining zichligi, g/sm 3 ;  с - suyuqlikning zichligi, g/sm 3 ; 1.1. - rasm. Donadorlik tarkibini elash (a) va sedimentatsiya (b) usulida aniqlash 1 - shisha tayoqcha; 2 - ip; 3 - silindrik idish; 4 - shisha lappak (disk); 5 – o’lchov mikroskopi. Sedimentatsiya usuli bilan aniqlash uchun juda ko’p turdagi asboblar bor. Bo’lar ichida eng soddasi Figurovskiy tarozisidir (1.1 - rasm). Figurovskiy tarozisi shisha tayoqcha (1), ipga (2) osilgan shisha lappak (disk) (4), silindrik idish (3) va o’lchov mikroskopidan (5) iborat. Silindrik idishga (3) yaxshilab aralashtirilgan suspenziya holatidagi suyuqlik qo’yiladi. Suspenziyada kattaligi 1 mkm dan 50 mkm gacha bo’lgan tog` jinsi zarrachalari erkin holda so’zib yuradi. Suspenziya silindrik idishga quyilishidan oldin og`irligi o’lchanadi. Suspenziyada biroz vaqt o’tgach avval kattaroq, so’ngra esa maydaroq zarrachalar asta sekin cho’ka boshlaydi. Ularning og`irligi ortib borib, ipning (2) tortilish tarangligi ortadi va shisha tayoqcha (1) egilishi mikroskop o’lchagichda (5) qayd qilinadi. Tayoqchaning egilishida vaqt va og`irlik qayd qilinib borilishi natijasida olingan ma'lumotlar tahlil etilib, tog` jinsining donadorligi aniqlanadi. Olingan ma' lumotlar jadval yoki grafik holda tahlil qilinishi mumkin. Tog` jinsning umumiy zarrachalari og`irligini, ularning diametri orqali bog`liqligini yarim logarifmik tasvirga tushirilsa, grafikda uchta harakterli nuqta ko’zga tashlanadi (1.3 - rasm). 1.2. - rasm. Donadorlik tarkibi gistogrammasi 1.3. - rasm. Donadorlik tarkibining yarim logarifmik tasviri Bu grafikda ordinata o’qida zarrachalar og`irligining umumiy og`irligiga nisbati foiz hisobida, abssissa o’qida esa zarrachalar diametrining logarifmi qo’yiladi. Bu yerdagi ikkinchi nuqta d60, tog` jinsi tarkibida zarrachalarning diametri sifrdan shu diametrgacha bo’lgan miqdori umumiy massaning 60% ni tashkil qiluvchi nuqtani bildiradi. Birinchi d90 va uchinchi d10 nuqtalar esa mos ravishda xuddi ana shunday diametrlarning 90 va 10% massasini tashkil qiluvchi nuqtalardir. Sedimentatsiya usuli bilan tog` jinslarining tarkibini o’rganish ko’proq ular zarrachalarining diametri 0,1 - 50 mkm gacha bo’lganda qo’llaniladi. Masalan, sedimentatsiya usuli bilan tog` jinsining tarkibi aniqlanganda quyidagi natijalar olingan bo’lsin: jadval № Zarrachalar diametri , mkm Zarrachalar og`irligi, Zarrachalar og`irligining umumiy massaga nisbati,% Umumiy og`irligi,% 1 0-0,1 1 0,67 0,67 2 0,1-1,0 2 1,33 2,0 3 1,0-10,0 12 8,00 10,00 4 10,0-20,0 28 18,67 28,67 5 20,0-30,0 47 31,33 60,00 6 30,0-40,0 45 30,00 90,00 7 40,0-50,0 15 10,00 100,00 jамi 150 100,00 Bu tajribada d 10 - diametri 10 mkm bilan tugagan nuqtaga , d 60 - diametri 30 mkm bilan tugagan nuqtaga va d 90 - diametri 40 mkm bilan tugagan nuqtaga to ’ g ` ri keladi . Tog` jinslarining har turliligini harakterlash uchun odatda d60 - va d10 nuqtalarning nisbati olinadi. Ya'ni: n d d  60 10 (1.2) Bu yerda n - tog` jinslarining tarkibi har xilligini ko’rsatuvchi koeffitsient. Odatda neft va gaz qatlamlari uchun nq1,1dan - 20 gacha o’zgarishi mumkin. Ana shu koeffitsientning katta-kichikligiga qarab quduqlar ostiga o’rnatiladigan filtrlar (sizgich) tanlanadi. 3. Tog` jinslarining g`ovakligi Tog` jinslari ichidagi boshliqlar ularning g`ovakligini bildiradi. g`ovaklik esa uz navbatida g`ovaklilik koeffitsienti bilan harakterlanadi. Tog` jinsi ichidagi hamma boshliqlar hajmining (Vbush) umumiy tog` jinsi hajmiga (Vy) bo’lgan nisbati to’liq (yoki mutlaq) g`ovaklik koeffitsienti deyiladi.m V Vy  áóø (1.3) Bu yerda: m - g`ovaklik koeffitsienti; V bo’ ш - tog` jinsidan yasalgan namuna ichidagi, boshliqlarning umumiy hajmi; V u - namunaning umumiy hajmi. G`ovaklik koeffitsienti foizda yoki o’nli birlikda o’lchanadi. Tog` jinsidagi boshliqlar hosil bo’lish jarayoniga qarab ikki turli bo’ladi - birlamchi va ikkilamchi boshliqlar. Birlamchi boshliqlarga zarrachalar; qatlamchalar orasidagi boshliqlar va uzoq geologik davrlarda yotqiziqlarning paydo bo’lish vaqtida hosil bo’lgan boshliqlar kiradi. Ikkilamchi boshliqlarga esa har xil tektonik harakatlar oqibatida yangidan paydo bo’lgan katta darzliklar, tog` jinslarining maydalanishidan, erishidan va u.k.lardan paydo bo’lgan boshliqlar kiradi. Tog` jinslari boshliqlarining tuzilishi ularning donadorligiga, shakliga, katta - kichikligiga, kimyoviy tarkibiga bog`liq bo’ladi. Bundan tashqari, katta va kichik g`ovaklarning nisbatiga qarab, tog` jinslarining boshliqlari turli - tuman bo’ladi. Ko’pincha bu g`ovaklar va boshliqlar o’zaro birlashib, tog` jinslarining kanallarini tashkil qiladi. G`ovaklik kanallari o’zlarining kattaligiga qarab neft va gaz qatlamlarida uch turda bo’ladi: 1. Yirik kapillyar kanalchalar - diametri 0,5 mm dan yuqori; 2. Kapillyar kanalchalar - diametri 0,5 dan 0,0002 mm gacha; 3. O’ta mayda kapillyar kanalchalar - diametri 0,0002 mm dan kichik. Birinchi tur kanalchalaridan neft, suv va gaz bemalol harakatlanadi, ikkinchi tur kanalchalarda esa kapillyar kuchlar natijasida harakatlanish bo’ladi. O’ta mayda kapillyar kanalchalarida umuman harakat bo’lmaydi. Tog` jinslarining g`ovakliligini ta'riflashda to’liq g`ovaklilik koeffitsienti hamda tog` jinslarining statik yoki dinamik holatini harakterlovchi statik foydali hajm va dinamik hajm tushunchalari ham mavjud. Tog` jinslarining ochiq g`ovaklilik koeffitsienti m 0 deb, o’zaro birlashgan ochiq g`ovak boshliqlari umumiy hajmning (V 0 ), namuna hajmiga (V n ) bo’lgan nisbatiga aytiladi. Kollektorlarning statik foydali hajmi P ст deb, neft va gaz yig`ilishi mumkin bo’lgan boshliqqa aytiladi. Kollektorning dinamik foydali hajmi P din deb, neft va gaz harakatlanishi mumkin bo’lgan boshliqlarga aytiladi. Statik foydali hajm P ст ochiq g`ovaklilik koeffitsienti (m 0 ) bilan g`ovaklarni qoldiq suv to’ldirgan boshliqlar (m с ) ayirmasi orqali aniqlanadi. V ст = m 0 - m с (1.4) Dinamik foydali hajmi P din boshlang`ich suv to’yinganligi (S с .b ) va qoldiq suv to’yinganligi (S с q ) ayirmasini ochiq g`ovaklilik koeffitsientiga ko’paytmasidan kelib chiqadi: V din =( S с q - S с .b )* m 0 4. Tog` jinslarining yoriqligi va kovakliligi Tog` jinslari tuzilishini o’rganish mukammallashgan sari ularning g`ovakliligidan tashqari, kovakliligi va yoriqliligi ham muhim ahamiyatga ega ekanligi ma'lum bo’ldi. Ba'zi hollarda esa tog` jinslarining foydali hajmi faqat yoriqlardan iborat ekanligi aniqlandi. Neft va gaz kollektorlari ichida yoriqlilik bilan bog`liq bo’lgan tog` jinslari asosan ohaktoshlardan iboratdir. Ohaktoshlar odatda juda qattiq tog` jinsi hisoblansada, ulardagi yoriqlar orqali neft va gaz harakatlanishi mumkin. Yoriqli kollektorlarning foydali hajmi haqida har xil tushunchalar bor. Ba'zan bu hajm faqat yoriqlardan tashkil topgan bo’lishi mumkin. Ko’pincha yoriqli kollektorlarning foydali hajmi quyidagicha uch xil ko’rinishdagi boshliqlardan iborat bo’ladi. 1. Zarrachalar orasidagi boshliq yoriqli kollektorlarda 2 - 10 % tashkil qiladi. 2. Kovaklar va mikrokarst boshliqlar yoriqli kollektorlarda asosiy foydali hajmni tashkil etib (13 - 15 %), ko’proq ohaktoshlarga mansubdir. 3. Yoriqlar hosil qilingan boshliqlar yoriqli tog` jinslarining yuzdan bir foizigachani tashkil qiladi. Bu yoriqlar asosan neft va gaz harakatlanadigan yo’llardan iborat. Yoriqli tog` jinslarning kollektorlik xususiyatlarini o’rganish, ularning foydali hajmi, o’tkazuvchanligi va sizish yo’llarini tahlil etish natijasida bunday kollektorlarning quyidagi uch xil ko’rinishi aniqlangan: 1. Kovaksimon kollektorlarning hajmi o’zaro bir - biri bilan to’tashgan kovaklar va karst bo’shliqlaridan iborat bo’lib, asosan karbonat tog` jinslariga (ohaktosh, dolomit, gips) mansubdir. Bunday tog` jinslarida flyuidlar eng mayda yoriqlar orqali harakat qiladi. 2. Yoriqsimon kollektorlar hajmi asosan yoriqlar hosil qilingan boshliqlardan iborat bo’lib, karbonat tog` jinslariga mansubdir. Yoriqlar shuningdek qumtoshlar, mo’rt slanetslar va boshqa shu kabi tog` jinslarida ham uchrab turadi. Bu kollektorlarda gaz va suyuqliklar harakati eng mayda yoriqlar orqali bo’ladi (yoriqlar 5 - 10 mkm dan katta). 3. Aralash kollektorlar (kovaksimon va yoriqsimon kollektorlarning aralash holda uchrashi) odatda bir - biriga aralashishi konning maydoni bo’yicha (ya'ni gorizontal) hamda ko’ndalang qismi bo’yicha (vertikal) bo’ladi. Neft va gaz konlarida yoriqlar, asosan, 10 - 20 mkm, ni tashkil qiladi, ayrim hollarda esa 30 mkm gacha yetishi mumkin. Yoriq tog` jinslarida yoriqlar bilan birga kovaklar ham alohida ahamiyatga egadir. Kovaklar deb, noto’g`ri shaklda yoki sharsimon bo’lib, diametri 1mmdan katta bo’lgan boshliqlarga aytiladi. Kovaklar odatda g`ovaklardan katta, lekin karst boshliqlaridan kichik bo’ladi. Tog` jinslarida kovaklar ko’pincha ikkilamchi jarayonlar natijasida hosil bo’ladi. Bu jarayonlarga asosan yuqori minerallashgan suvlar, harorat va bosim o’zgarishi ta'sir ko’rsatadi. Yoriqlar bilan kovaklar ohaktosh va dolomit kabi tog` jinslarining asosiy foydali bo’shliqlarini tashkil etadi. 5. Yoriq kollektorlarning yoriqlilik intensivligi, ochiqliligi va g`ovakliligi Yoriq kollektorlarni mukammal o’rganish natijasida ularning foydali bo’shliqlarini harakterlovchi asosiy omillar - yoriqlilik intensivligi, ochilganlik va g`ovaklilik ekanligi aniqlanadi. Bu omillarning miqdoriga qarab yoriq kollektorlarni ishlatish, ularga ta'sir ko’rsatish va quduqlar ostki qismini maxsus moslamalar bilan jihozlash usullari tanlanadi. Shuning uchun ham yoriq kollektorlar uchun bu omillar alohida ahamiyatga egadir. Yoriq kollektorlarning yoriqlilik intensivligi hajm (T) va yuza (R) yoriqliklari bilan belgilanadi. Kollektorlarning hajm yoriqliligi intensivligi, tog` jinsining bir hajm birligiga to’g`ri keladigan yoriqlar yuzasining yarmi bilan o’lchanadi: T S V  (1.7) Bu yerda: S - hamma yoriqlar yuzasining yarmi, V - tog` jinsining hajmi. Tog` jinsining bir yuza birligiga to’g`ri keladigan yoriqlarning umumiy uzunligiga yoriqlilik intensivligi deyiladi: P L F  (1.8) Bu yerda: L - hamma yoriqlarning umumiy uzunligi: F - yoriqlar joylashgan yuza. Yoriq kollektorlarni o’rganishda yoriqlarning zichligidan ham foydalaniladi (1.6 - rasm) Yoriqlilik zichligi deb, yoriqlar sonining (  n) shu yoriqlar uzunligi ( L ) da nisbatiga aytiladi. Г n L    (1.9) 1.6 - rasm . Yoriqlik zichligi tasviri Agar yoriqli kollektor bir xil yoriqlikka ega bo ’ lsa , yoriqlarning zichligi quyidagicha aniqlanadi : Г L  1 (1.10) Bu yerda: L - yoriqlar orasidagi masofa. Yoriq kollektorlarni harakterlovchi bu ko’rsatkichlar o’zaro quyidagicha bog`liq: T Гi i N    1 ; T Pi i i N    c o s  1 ; P Гi i i N    cos  1 (1.11) Bu yerda: N - yoriqlar tizimining soni; i - yoriqlar tizimi bilan yuza orasidagi burchak (1.6 - rasm) Yoriqlar zichligi va ochilganligining bi Гi * ko’paytmasi yoriq kollektorlarning g`ovakliligini beradi: mi bi Гi  * (1.12) Yoriq tizimlar uchun yoriq g`ovakliligi quyidagicha aniqlanadi: m mi i N bi Гi i N ё ё *       1 1 (1.13) Yoriqlar ochiqligi o`zgarmas bo’lganda m b T ё *  (1.14) Kollektorlarning o’tkazuvchanligi va yoriq g`ovaklilik bog`lanishi Bussineks tenglamasi orqali aniqlanadi. Bu tenglamadan yoriqlar tizimidagi bitta yoriqdan oqib o’tgan suyuqlik quyidagicha ifodalanadi: q b P х  2 12    * (1.15) Bu yerda: q - bitta yoriqdan o’tayotgan suyuqliq miqdori;  - suyuqlikning dinamik qovushqoqligi;   P x - bosim gradienti. Agar (1.15) tenglamani suyuqlik oqib o’tayotgan hamma yoriqlar tizimiga va uning yuzasiga nisbatan yozadigan bo’lsak, u holda      F m b P x * ё* * 2 12 bo’ladi. (1.16) Darsi tenglamasi bo’yicha tog` jinsidan oqib o’tayotgan suyuqlik quyidagicha aniqlanadi: Q K F P х  ё* * *    (1.17) Har ikki tenglama (1.16, 1.17) birgalikda o’tkazuvchanlikka nisbatan yechilsa, yoriq kollektorlarning o’tkazuvchanligi aniqlanadi: K b m ё * * ё 85000 2 (1.18) Bu yerda: b - yoriqlarning ochilganligi; m yo - yoriq g`ovakliligi: K yo - yoriq o’tkazuvchanligi. \ А d а biyotl а r: 1. Gim а tudin о v SH.K., Shirk о vskiy А .I. Fizik а n е ftyan о g о i g а z о v о g о pl а st а ., M., N е dr а ., 1982. 2. Gim а tudin о v SH.K., Dunushkin I.I., N а g о rn ы y L. А . Pr а ktiqum p о fizik е n е ftyan о g о pl а st а . M., izd. MIN Х i GP, 1978. 3. K о tya хо v F.I. Fizik а n е ftyan ых i g а z о v ых k о ll е kt о r о v M., N е dr а , 1977. 4. Mirz а dj а nz а d е А . Х ., А m е t о v I.M., K о v а l е v А .G. Fizik а n е ftyan о g о i g а z о v о g о pl а st а . M., N е dr а ., 1992. 5. M е t о dich е ski е uk а z а niya k v ы p о ln е niu k о ntr о l ь n ых r а b о t p о kursu «Fizik а n е ftyan о g о i g а z о v о g о pl а st а » /Sidik хо dj ае v R.K. А kr а m о v B.SH., А ndr е ychik о v а T.U/. Tip о gr а fiya T а shPI., T а shk е nt, 1989. 6. R.K.Sidiqxo`jaev, B.Sh. Akramov “Neft va gaz qatlam fizikasi”/Toshkent2005

Mavzu:Tog` jinslari haqida tushincha.Magmatizm.Magmatik tog’ jinslari va ularga tasnifi. Reja: 1. Tog` jinslarining paydo bo’lishi bo’yicha tasnifi. 2.T о g’ jinsl а rining d о n а d о rlik t а rkibi. 3.T о g’ jinsl а rining g’ о v а kligi. 4.T о g’ jinsl а rining yoriqliligi v а k о v а kliligi.

1. Tog` jinslarining paydo bo’lishi bo’yicha tasnifi. Tabiatda uchraydigan hamma tog` jinslari paydo bo’lishiga qarab uchta katta guruhga bo’linadi: otqindi (magmatik), cho’kindi va metamorfik. Otqindi tog` jinslari asosan vulqonlar otilganida yer yuzasiga chiqadigan magma yoki yer ostidan yuqoriga katta bosim ostida sirqib chiqqan suyuq moddalarning qotishidan hosil bo’ladi. Otqindi tog` jinslarining hosil bo’lishida yuqori harorat va kuchli bosim alohida ahamiyatga egadir. Vulqon harakatining natijasi - magma, ba'zan yer yo’ziga chiqmasdan yer osti yoriqlari, yoki ba'zi bo’shliqlarga kirib asta - sekin qotishdan hosil bo’lgan tog` jinslari ham otqindi tog` jinslariga kiradi. Cho’kindi tog` jinslari yer yuzasidagi jinslarning suvda erib cho’kishi, havo, shamol va muzliklar harakatidan yemirilib to’planishidan hosil bo’ladi. Cho’kish jarayoni bir vaqtning o’zida mexanik, kimyoviy va biogen o’zgarishlar bilan birgalikda bo’ladi. Shunday qilib, cho’kindi tog` jinslari litosferaning fizik, kimyoviy va biogen ta'sirlari ostida yemirilgan va qayta to’plangan mahsulotdir. Bu jinslar quruqlikda ham, suv havzalari ostida ham to’planadi. Metamorfik tog` jinslari cho’kindi yoki otqindi tog` jinslarining harorat, bosim va kimyoviy reaksiyalar ta'sirida qaytadan hosil bo’lishidan kelib chiqadi. Odatda bunday o’zgarish jarayonlarida tog` jinslarining mineralogik tarkibi, tashqi kurinishi va tuzilishi tubdan o’zgarib ketadi. Bu o’zgarishlarda bir xil mineral tarkibdagi tog` jinslarining boshqa bir turdagi mineral tarkibga o’zgarishi metasomatik jarayon deyiladi. Tabiatda hozirgacha aniqlangan neft va gaz konlarining 99 foizi cho’kindi tog` jinslariga va faqat bir foizi otqindi tog` jinslariga mansubdir. Shuning uchun cho’kindi tog` jinslari haqida mufassal to’xtalib o’tamiz. Cho’kindi tog` jinslari qanday tog` jinslardan tashkil topganligiga qarab uch turga bo’linadi: donador (granulyar), yoriq va aralash kollektorlar. Neft yoki gaz yig`ilishi yoki paydo bo’lishi mumkin bo’lgan tog` jinslari - kollektorlar deyiladi.

Granulyar kollektorlar asosan qum, qumtosh va qum - alevrit kabi tog` jinslaridan tashkil topgan bo’ladi. Bunday kollektorlarda neft va gaz jinslarining mayda zarrachalar orasidagi boshliqlar, g`ovaklar ichida yig`iladi. Demak, granulyar kollektorlardagi foydali boshliqlar, ya'ni neft yoki gaz yig`ilishi mumkin bo’lgan boshliqlar, asosan zarrachalar orasidagi boshliqlar - g`ovaklardan iborat ekan. Yoriq kollektorlarga ohaktosh, dolomitlar kiradi. Bunday tog` jinslarida foydali boshliqlar har xil yoriqlar sistemasidan iboratdir. Boshliqlar faqat yoriqlar emas, balki juda mayda mikrokarst va kovaklardan ham tashkil topgan bo’lishi mumkin. Yoriqlar sistemasi gorizontal va tik yo’nalishlarda rivojlangan bo’lib, odatda ular o’zaro bir-birlarini kesib o’tadi. Neft va gaz ana shu yoriqlarda hosil bo’lishi yoki yig`ilishi mumkin, ularning harakati ham faqat shu yoriqlar orqali bo’ladi. Aralash kollektorlar esa granulyar va yoriq kollektorlarning aralash holatda uchraydigan turidir. Odatda bunday kollektorlarda foydali boshliqlar tog` jinslari zarrachalari orasidagi boshliqlar g`ovaklar, yoriqlar, mikrokarst boshliqlar va kovaklardan iborat bo’ladi. Bunday kollektorlarga qum, qumtosh va alevritlarning bir konning o’zida aralash qatlam hosil qilgan yollari kiradi. Kollektorlarning fizik, mexanik va kimyoviy xususiyatlarini o’rganish neft va gaz konlarini to’g`ri ishlatishda asosiy omillardan biridir. Shuning uchun bu xossalar nimalardan iboratligi, ularning neft va gaz qazib olishdagi roli, o’zaro munosabatlarini mukammal o’rganmasdan turib, konlarni ishlatib bo’lmaydi. Kollektorlardan neft va gaz qazib olinayotganda ularning suyuqlik o’tkazish va sirqish qonuniyatlari qanday o’zgarishi, ularga ta'sir qilish usullari ham kollektorlarning mexanik va kimyoviy xossalariga uzviy bog`liqdir. Bu xossalar quyidagilardan iborat: 1) tog` jinslarining donadorlik tarkibi; 2) g`ovakligi, kovakligi va yoriqligi; 3) o’tkazuvchanligi; 4) kapillyarlik xossalari;

5) solishtirma yuzasi; 6) mexanik va issiqlik xossalari; 7) tog` jinslarining neft, gaz va suv bilan to’yinganligi. Tog` jinslari zarrachalarining shakli va katta - kichikligi, zarrachalarning qay holda joylashganligi zarrachalarning joylashish xususiyati (tekstura) deyiladi. Zarrachalarning tuzilishiga qarab tog` jinslari quyidagi to’rt guruhga bo’linadi. 1) zarrachalarning diametri 2 mm dan katta bo’lgan yirik bo’lakli jinslar - psefitlar; 2) zarrachalarning diametri 2 mm dan 0,1 mm gacha bo’lgan jinslar - psammitlar; 3) zarrachalarning diametri 0,1 mm dan 0,01 mm gacha bo’lgan jinslar - alevritlar; 4) zarrachalarning diametri 0,01 mm dan kichik bo’lgan jinslar - pelitlar. Tog` jinslarining joylashish xususiyatlari asosan qat - qatligi, joylashish harakteri, zarrachalarning o’zaro bog`liqligi, ular orasidagi sementlovchi moddalarning miqdori kabilar bilan harakterlanadi. 2. Tog` jinslarining donadorlik tarkibi Tog` jinslarining donadorligi deb, ularning har xil kattalikdagi zarrachalardan qanday miqdorda tashkil topganligiga aytiladi. Tog` jinslari turli kattalikdagi donador zarrachalardan tashkil topgan bo’ladi. Jinslarning donadorligi, ularning qay darajada mayda zarrachalardan tashkil topganligi hamda bu zarrachalarning o’lchamlari asosan mikroskop ostida ana shu tog` jinslaridan yasalgan shliflarda o’rganiladi. Agar o’rganilayotgan tog` jinslari o’ta qattiq, ya'ni sementlashgan bo’lsa, ularning tarkibini shliflar orqali o’rganish qulay bo’ladi. Lekin tog` jinslari o’ta qattiq bo’lmasa yoki kam sementlashgan bo’lsa, u holda ularning tarkibini o’rganish uchun granulometrik (donadorlik) usuldan foydalaniladi.

Tog` jinslarini tashkil qiluvchi minerallar qanchalik maydalanganligiga qarab jinslarning sig`im - o’tkazuvchanlik xossalari (g`ovakligi, o’tkazuvchanligi, solishtirma yuzasi, kapillyarlik xossalari va b.) ham tubdan o’zgarishi mumkin. Tog` jinslarining donadorlik tarkibiga ularning geologik kelib chiqishi, qatlamlarning hosil bo’lishiga qarab ana shu geologik davrlarda bo’lib o’tgan jarayonlar xususida ma'lumotlar olish mumkin. Shuning uchun ham donadorlikni o’rganish geologik izlanishlarning boshlang`ich bosqichi hisoblanadi. Tog` jinslarini tashkil qilgan zarrachalarning katta - kichikligiga qarab ana shu zarrachalar bilan neft orasidagi bog`lanish yuzasi har xil kattaliklarni tashkil qilish mumkin. Zarrachalar qanchalik mayda bo’lsa, shunchalik ular bilan neftning umumiy bog`lanish yuzasi katta bo’ladi. Demak, bunday tog` jinslaridan neft olinayotganda mana shu mayda zarrachalarning yuzasini juda yupqa neft pardasi qoplab oladi va natijada ana shu parda holatidagi neft yer ostida qolib ketib, olib bo’lmas yo’qotishga sabab bo’ladi. Neftning parda holatida qolib ketishiga sabab, jinslarning juda mayda zarrachalardan tashkil topganligi, neft ana shu zarrachalarni o’rab olib ularning molekulalari bilan neft molekulalari o’rtasidagi uzviy bog`lanishlar, hamda suyuqlikning kapillyarlik xossalaridir. Shuning uchun ham ana shu yo’qotishlarni iloji boricha kamaytirish maqsadida avvalo tog` jinslari zarrachalarining qanday kattaliklardan tashkil topganligini, ularning umumiy (yoki solishtirma) yuzasi qanday kattalikni tashkil qilishini va nihoyat,neftning kapillyarlik xossalarini aniqlab olish kerak. Tajribalar shuni ko’rsatdiki, tog` jinslarining tarkibi juda mayda-kolloid holatdagi zarrachalardan tortib, to kattaligi tosh bo’lakchalarigacha bo’lar ekan. Lekin asosiy qismini 1,0 - 0,01 mm dagi zarrachalar tashkil etadi. Shuni aytish kerakki, juda mayda kolloid zarrachalar asosan loyli, argillit va alevrolitdan tashkil topgan qatlamlarda ko’proq uchraydi. Bunday zarrachalarni miqdoriga qarab ana shu tog` jinslarining nam ta'sirida bo’rtish qobiliyati ham har xil bo’ladi. Tog` jinslarining donadorligini o’rganish natijasida ularni harakterlovchi yana bir muhim xossa - tarkibiy har xillik (turlilik) koeffitsienti ham aniqlanadi.

O'xshashlar

CSS haqida tushincha
TOG‘ JINSLARI VA TUPROQNING HOSIL BO`LISHI
Tuproq kartogrammalari haqida tushincha. Tuproq xaritalariga va kartogrammalarga tushintirish xatini yozish, qabul qilish va topshirish
Tog` jinslarining mexanik va issiqlik xossalari
ASOSIY TOG` HOSIL BO`LISH BOSQICHLARI