logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. Turkiston ASSSR va Qozog'iston ASSSRlarining tashkil topishi. 15v

Turkiston ASSSR va Qozog'iston ASSSRlarining tashkil topishi. 15v

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

90.5 KB
Ko'chirib olish
NurmuxammedovaMavzu: Turkiston ASSSR va Qozog'iston ASSSRlarining tashkil topishi. Rossiya samoderjaviyasi zulmi,hukmronligiga qarshi uzluksiz davom etib kelgan kurash,nihoyat 1917-yil fevraliga kelib g‘alaba qozondi. Uch asr davomida Rossiya saltanatini to‘xtovsiz boshqaribkelgan Romanovlar sulolasi hukmronligi ag‘darildi. Mutlaq monarxiya tuzumi quladi. Mart oyi boshlarida Rossiya burjuaziyasi doiralari vakillaridan tashkil topgan Muvaqqat hukumat faoliyat ko‘rsata boshladi. Ayni chog‘da Petrogradda va boshqa joylarda ishchi, askar va dehqon deputatlari sovetlari tuzilib, hokimiyat organlari sifatida ish yurita boshladi. Shu tariqa, Rossiyada tarixda nihoyatda kamdan kam uchraydigan noyob hodisa — ikki hokimiyatchilik boshqaruvi vujudga keldi. Bu hol o‘sha vaqtdagi mamlakatda vujudga kelgan siyosiy kuchlar nisbatini o‘zida aks ettirardi.Rossiyada fevral inqilobining amalga oshishi, siyosiy tuzumning o‘zgarishi, demokratik jarayonlarning yuzaga kelishi uchun qulay imkoniyatlarning ochilishi Turkistondagi ijtimoiy-siyosiy voqealarning borishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatdi. O‘lka hayotida yuz bergan muhim siyosiy o‘zgarishlardan biri — bu Rossiya mus-tamlakachiligi boshqaruvi ramzi bo‘lib kelgan Turkiston general-gubernatorligi mahkamasining tugatilganligi bo‘ldi. Uning o‘rniga Muvaqqat hukumatga bo‘ysunuvchi Turkiston qo‘mitasi tashkil etildi. Aynichog‘da viloyatlardagi harbiy gubernatorlik ham tugatildi. Ularning o‘rniga viloyat komissarliklari tuzildi. Eng muhimi, fevral o‘zgarishi Turkiston o‘lkasi xalqlari hayotiga muayyan demokratik jarayonlarni baxsh eta bordi. Endilikda keng xalq ommasi, uning turli ijtimoiy qatlamlari faol harakatga kela boshladi.O‘lkaning yirik shaharlarida tashkil topgan va asosiy tarkibi mahalliy millat vakillaridan iborat kasaba uyushmalari, chunonchi, binokorlar, quruvchilar,ko‘nchilar, duradgorlar va boshqa kasb kishilarini birlashtirgan uyushmalar ham aholining tub manfaatlari,ularning iqtisodiy va siyosiy talablarini Nurmuxammedovahimoya yuritdilar. 1917-yilning may oyiga kelib Turkiston o‘lkasidan mardikorlikka zo‘rlik bilan olinib, Rossiyaning g‘arbiy hududlariga safarbar qilingan ko‘plab yurtdoshlarimizning o‘z ona zaminlariga qaytib kelishlari ham, shubhasiz, demokratik kuchlar safini to‘ldira bordi. Bu o‘rinda fevral o‘zgarishidan keyin o‘lka xalqlari hayotida muhim rol o‘ynagan, ularning siyosiy faolligini oshirishga xizmat qilgan ko‘plab inqilobiy-demokratik tashkilotlar, siyosiy firqalar kasaba uyushmalari faoliyatiga alohida urg‘u bermoq kerak bo‘ladi. Gap shundaki, bu davrda Rossiyada faoliyat yuritayotgan ko‘plab siyosiy partiyalar, jumladan, eserlar, sotsial-demokratlar va boshqa partiyalarning mahalliy tashkilotlari Turkistonda ham o‘zfaoliyatlarini kuchaytirib, aholining turli ijtimoiytabaqalarini o‘zlariga jalb qilish, o‘z dasturiy g‘oyalarini ularning ongi, shuuriga singdirishga harakat etardilar. Toshkentda 1917-yil mart oyida ishchi va soldatdeputatlari soveti tashkil etildi. Mart oyi oxirlarida o‘lkada ishchi va soldat deputatlarining 75 soveti faoliyat yuritdi. Biroq ulardagi deputatlarning asosiy ko‘p chiligi yevropalik millatlar vakillari edi. Bu davrda Turkistonda kechayotgan barcha alg‘ov-dalg‘ovli voqealar, jiddiy o‘zgarishlarning chinakam yalovbardorlari istiqlol uchun kurashning tolmas darg‘alari bo‘lgan jadid rahnamolari edilar. O‘lka hayotining past-u balan-dini teran bilgan, mustamlakachilarning riyokorlik siyosatidan, uning tez o‘zgaruvchan mohiyatidan boxabar va o‘z kurash dasturlariga ega bo‘lgan Turkiston jadidlari mahalliy aholining siyosiy ongini o‘stirish, uni katta tarixiy o‘zgarishlarga tayyorlashda bosh-qosh bo‘ldilar. Ayniqsa, Rossiya Muvaqqat hukumatining ikkiyuzlamachilik siyosati, uning inqilobning tub masalalarini, chunonchi, urush va tinchlik, 8 soatlik ish kuni, agrar va milliy masalalarni hal etishni turli bahonalar bilan chetga surishi ilg‘or jadid arboblarini inqilobiy-demokratik yo‘nalishda izchillik bilan kurash olib borishga da’vat etdi.Bu kezlarda to‘la kuch bilan namoyon bo‘lgan jadidlar faoliyatida vaqtli matbuot nashrlarini yo‘lgaqo‘yish, ularda inqilobiy-demokratik ruhdagi maqola,materiallarni muntazam chop etish, ularni ommagayetkazish muhim o‘rin tutgan. Ularning sa’y-harakati bilan Turkistonning bir qator yirik shaharlarida gazetava jurnallar nashr etila boshlandi. Jumladan, Toshkentda «Turk eli», Nurmuxammedova«Najot», «Kengash», «Ulug‘ Turkiston», «Turon», Samarqandda «Hurriyat» vaqtli nashrlari chiqa boshladi. Ular orqali e’lon qilingan materiallarda kechayotgan davrning o‘ziga xos xususiyatlari, o‘tkir ijtimoiy-siyosiy masalalar, joylardagi ahvol, ommaning fikri-dilini to‘lqinlantirayotgan muammolar va boshqa shu kabi dolzarb hayotiy masalalar aks ettirildi. Sovetlar hokimiyati o‘rnatilgandan keyin Turkistondakechayotgan va tobora chigallashib borayotgan o‘ta murakkab vaziyat o‘lkaning yurtparvar va taraqqiyparvar kuchlarini faol harakatga keltirdi. Ular tashabbusni qo‘lga olib, bolsheviklar bosh bo‘lgan sovet hokimiyatiga qarshi tura oladigan, demokratik asoslarga tayangan, chinakam xalq hokimiyatchiligini o‘zida ifodalagan milliy davlatchilikni tashkil etish tomon yo‘l tutdilar. Bu borada joylarda jiddiy tayyorgarlik ishlari olibborildi. Nihoyat, 1917-yil 26-noyabrida Qo‘qonda o‘lka musulmonlarining IV favqulodda qurultoyi chaqirildi. Unda o‘lkaning 5 viloyatidan 200 nafardan ziyodroq vakillar ishtirok etdi. Qurultoy ishida «Sho‘- royi Islomiya», «Sho‘royi Ulamo», Musulmon harbiylari sho‘rosi, O‘lka yahudiylar jamiyati namoyandalari qatnashdilar. Qurultoy hay’atiga o‘lka xalqlarining taniqli kishilari — Mustafo Cho‘qay, U.Asadulla-xo‘jayev, Yurali Agayev, S.Akayev, Obidjon Mahmudov, Abdurahmon O‘razayev, Islom Shoahmedov, Kamol qozi, Karimboyev va boshqalar, jami 13 kishi saylandi. Mazkur qurultoyning 3 kun to‘xtovsiz davom etgan faoliyatining yakuni o‘laroq Turkiston Muxtoriyatini tuzishga muvaffaq bo‘lindi.Yangidan tarkib topayotgan davlat Turkiston Muxtoriyati deb ataladigan bo‘ldi.Ta’sis majlisi chaqirilgunga qadar hokimiyat to‘lig‘icha Turkiston Muvaqqat Kengashi va TurkistonXalq (Milliy) Majlisi(54 kishidan iborat) qo‘lida bo‘lishligi ta’kidlandi.Turkiston Muxtoriyatini qabul qilish haqidagi qarorda shunday deyiladi: «Turkistonda yashab turgan turli millatga mansub aholi Rossiya inqilobi da’vat etgan xalqlarning o‘z huquqlarini o‘zlari belgilash xususidagi irodasini namoyon etib, Turkistonni Federativ Rossiya respublikasi tarkibida hududiy jihatdan muxtor deb e’lon qiladi, Nurmuxammedovashu bilan birga muxtoriyatning qaror topish shakllarini Ta’sis majlisiga havola etadi». Qurultoy «Turkistonda yashab tur-gan milliy ozchilik aholi huquqlarining muttasil himoya qilinishini tantanali ravishda e’lon qiladi».Qurultoyda Turkiston Muxtoriyati Muvaqqat Kengashi-hukumati tuzildi. Uning tarkibiga 12 kishidan iborat a’zolar saylandi: 1. Muhammadjon Tinishpayev— Bosh vazir, Ichkiishlar vaziri. 2. Islom Shoahmedov— Bosh vazir o‘rinbosari. 3. Mustafo Cho‘qayev— Tashqi ishlar vaziri (ke-yinroq Bosh vazir). 4.Ubaydulla Xo‘jayev— Harbiy vazir. 5. Yurali Agayev— Yer va suv boyliklari vaziri. 6. Obidjon Mahmudov— Oziq-ovqat vaziri. 7. Abdurahmon O‘razayev— Ichki ishlar vaziri-ning o‘rinbosari. 8. Solomon Gersfeld— Moliya vaziri. Hukumat tarkibiga yana to‘rt kishi — yevropalik aholi vakillari orasidan nomzodlar ko‘rsatilgach, keyinchalik kiritilishi belgilandi. Shuningdek, bu huku- matda Saidnosir Mirjalol o‘g‘li xazinachi lavozimini egalladi.Qurultoyning yana bir katta xizmati, bu uning tomonidan Turkiston Xalq Majlisi (parlamenti) tarkibining tuzilganligi bo‘ldi.Milliy majlis tarkibiga saylanganlar orasida Muvaqqat Kengash a’zolaridan tashqari o‘sha davrning atoqli arboblari T.Norbo‘tabekov, S.Sharifxo‘jayev, Nosirxonto‘ra Kamolxonto‘ra o‘g‘li, M.Behbudiy, T.Musaboyev ,Sobirjon Yusupov, Odiljon Umarov va boshqa yurtpeshvolari bor edi.Shunday qilib, o‘lkaning mo‘tabar, millat parvarzotlaridan iborat milliy hokimiyat tashkil etilib, uning zimmasiga ulug‘vor vazifalar yuklandi. Eng muhimi, qaddi bukilgan, qadr-qimmati, g‘ururi o‘zgalar to- monidan kamsitilgan Turkistonni ro‘yobga chiqarish, uning erki, mustaqilligini asta-sekin tiklash, yuksakka ko‘tarish — bu xalqchil hukumatning bosh vazifasi,maqsad-muddaosi edi. Shu boisdan ham o‘lkaning millionlab fuqarolari Turkiston Muxtoriyati e’lon qilinganligini katta qoniqish, ko‘tarinki ruh bilan qarshi oldilar. 1917-yil dekabr oyi boshlarida Toshkent, Namangan, Jalolobod, Qo‘qon, Samarqand shaharlarida va boshqa hududlarda ming-minglab yurt Nurmuxammedovaodamlari mitinglar, namoyishlar uyushtirib, muxtoriyatni qizg‘in qo‘llab-quvvatlab chiqdilar, bu to‘g‘rida maxsus qarorlar qabul qilindi. Masalan, 6-dekabr Toshkentning eskishahar qismida Turkiston Muxtoriyati tuzilganligiga bag‘ishlab ko‘p ming kishilik katta miting o‘tkazildi .Unda taniqli yurt arboblari: Munavvarqori, Mullo Odilmufti, Said G‘anixon, Pirmuhammad A’lam vaboshqalar so‘zga chiqib, yig‘ilganlarni chinakam xalqhokimiyati — Turkiston Muxtoriyati tashkil etilganligi bilan qutladilar. Miting ishtirokchilari o‘lka Muvaqqat hukumatin i to‘la qo‘llab-quvvatlashlarini izhor etib,qaror qabul qildilar. O‘sha davr milliy matbuoti sahifalarida Turkiston ulug‘lari tomonidan muxtor hokimiyatni qo‘llab-quvvatlash, uning istiqboli uchun fidoyilik bilan kurash olib borish kerakligi xususidako‘plab maqolalar bitildi. Jumladan, Fitratning «Muxtoriyat» maqolasida«...Qurultoy o‘z ishini qildi. Qolganlari butun millatning vazifasidur. Muxtoriyatni saqlamoq uchun kuch lozim.Muxtoriyatni bajarmoq uchun aqcha kerakdir. Bularni millat hozir qilsun», deb xitob qilingan edi.«Hurriyat» gazetasi, 1917-yil 5-dekabr. Turkiston mehnatkashlari o‘z milliy hukumati tuzilishini qanchalik qo‘llab-quvvatlab, unga ishonch va umidlari ortib bormasin, biroq o‘lkada o‘rnashi bo`lgan va asosiy boshqaruv jilovini qo‘lda ushlab turgan Turkiston sovet hukumati va uning joylardagi hokimiyat mahkamalari voqealarning bu tarzda rivojlanishiga izn bermay, muxtoriyat va uning tarafdorlarini yo‘q qilish yo‘lini butun choralar bilan o‘tkazib bordi. 1917-yil 13-dekabrda Toshkentda muxtoriyatni yoqlab o‘tkazilgan katta mitingning zo‘rlik bilan tarqatib yuborilishi, bugina emas, unda sovet kuchlari otgan miltiq va pulemyotlar sadosi ostida ko‘plab qurbonlar berilishi — bu Turkiston Muxtoriyatiga nisbatan uyushtirilgan dastlabki suiqasd edi.Turkiston Muxtoriyati og‘ir, mashaqqatli sinovlarjarayonini boshdan o‘tkazayotgan bir kezda, ya’ni1917- yil 25-dekabr kuni Qo‘qonda o‘lka musulmon ishchi, askar va dehqonlarining I favqulodda qurultoyi ish boshladi. Unda 200 ga yaqin vakillar ishtirok etdi.Qurultoy muxtoriyatni har tomonlama quvvatlash,unga moddiy va ma’naviy madad ko‘rsatish shiori ostida o‘tdi. Unda o‘lkaning qonuniy hukumati tarkibini musulmon ishchi, askar va dehqon deputatlari qurultoyi vakillari hisobiga Nurmuxammedovato‘ldirish to‘g‘risida qaror qilindi.Qurultoy o‘zining so‘nggi ish kuni 27-dekabrda Petrogradga, Xalq Komissarlari Soveti Raisiga telegramma yo‘lladi. Unda Turkiston Muxtoriyatini e’tirof etish, uning to‘laqonli faoliyat ko‘rsatishiga izn berish so‘ralgan edi. Xususan, telegrammada shunday deyilgandi:«...Bugun Turkiston xalqi ikkala qurultoyda TurkistonMuxtoriyatini bir ovozdan e’lon qildi va Turkiston Ta’sis Majlisiga o‘lkani boshqarishning so‘nggi shaklini ishlabchiqish taklif etildi.Saylangan Xalq Kengashida ruslar va yevropaliklar shahar va qishloqlar aholisining 2 foizini tashkil etsada, biz tomonimizdan 33 foiz o‘rin ajratilgan.Turkiston musulmon ishchi, askar va dehqon deputatlarining birinchi favqulodda qurultoyida qabul etilgan qaror haqida ma’lumot berib, sizlardan.Toshkent Xalq Komissarlari Sovetiga hokimiyatni Turkiston Muvaqqat hukumatiga topshirish to‘g‘risida farmoyish berishingizni so‘raymiz. Bu bilan siz Turkistonni juda katta falokatga olib keluvchi anarxiya va qo‘sh hokimiyatchilikdan qutqargan bo‘lardingiz». Biroq, ming afsuski, butun bir o‘lka xalqlarining xohish-irodasi, orzu-maqsadlarini ifodalab, nufuzli xalq qurultoyi tomonidan bolsheviklar va sovetlar yo‘lboshchisi nomiga yo‘llangan bu telegramma talablari qondirilmadi. Buning aksicha, ochiq va yashirin tarzda foaliyat yuritayotgan Turkiston Muxtoriyatini tez orada tugatish haqida ko‘rsatma berdilar. Sovet hokimiyati mutasaddilari qanday qilib bo‘lmasinTurkistonda chuqur ildiz otish, mahalliy xalqlarni o‘z izmilariga bo‘ysundirish, asta-sekin ularning ishonchini qozonib, sovet tuzumi qurilishi jarayoniga faol jalb qilish sari astoydil kirishdilar. Ular kelgusida mahalliy vatanparvar kuchlarning Turkiston Muxtoriyatiga o‘xshagan xalq hokimiyati boshqaruvini yangidan qayta tiklashiga izn bermaslik uchun sovet hokimiyatchiligiga milliy, mahalliy shakl-shamoyil berishni o‘z oldilariga maqsad qilib qo‘ydilar. Bunga erishishuchun barcha usullar- u, ta’sir ko‘rsatish vositalari ishga solindi. Sovet hokimiyati, Turkistonda sovetavtonom respublikasini tuzish tashabbusi-yu uni bevosita tashkil qilish ishlari Nurmuxammedovabilan shug‘ullandi. Jumladan,sovet hukumatining favqulodda komissari P. A. Ko- bozev RSFSR millatlar ishi komissarligi xodimlari X. Ibragimov, A.Sh. Klevleyev singarilar bu ishda bosh-qosh bo‘ldilar. Ular Markaz elchilari sifatida mahalliy sovet rahbarlari bilan yaqin hamkorlikda yerliaholi o‘rtasida zo‘r berib sovet hokimiyatini qo‘llab-quvvatlashga, uning milliy siyosatini izchil amalga oshirishga da’vat etib faol tushuntirishlar olib bordilar.Turkistonda sovet avtonomiyasi (muxtoriyati)ni rasmiy tashkil qilish masalasi 1918-yilning 20-aprelidan 1- mayigacha Toshkentda bo‘lib o‘tgan o‘lka sovetlarining V syezdida ko‘rib chiqildi. Bolsheviklar fraksiyasi taklifi asosida syezd qabul qilgan «Turkiston sovet respublikasi to‘g‘risida qoidalar»da RSFSR tarkibiga kiruvchi TASSR — Turkiston avtonom sovetsotsialistik respublikasi ekanligi e’lon qilindi.Turkiston avtonom respublikasining hududiy chegaralari belgilandi. Uning oliy qonun chiqaruvchi organi sifatida ishchi, askar, dehqon va musulmon-dehqonlar sovetlari syezdi, uning doimiy faoliyat yurituvchi organi qilib esa Markaziy Ijroiya Qo‘mita belgilandi.O‘lkaning boshqaruvi, uning ijroiya funksiyalari Xalq Komissarlari Kengashi tasarrufiga berildi. Joylarda esa mahalliy sovetlar va ularning ijroiya qo‘mitalari hokimiyat funksiyalarini bajarishlari kerakligi ta’kidlandi.O‘lka syezdi Turkiston aholisining ko‘p millatli tarkibini hisobga olib, hukumat qoshida milliy ishlar xalq komissarligini tashkil qildi. Joylarda uning bo‘limlarituzilib, ularning zimmasiga turli millat kishilari o‘rtasida qizg‘in tashkilotchilik va siyosiy ish olib borish,milliy manfaatlarni himoya qilish vazifasi yuklatildi. Turkiston avtonom sovet sotsialistik respublikasi tuzilib, uning maqsad, vazifalari rasmiy hujjatlarda belgilangan bo‘lsa-da, biroq amalda u mahalliy xalqlarning haqiqiy manfaatlariga emas, asosan hukmron tuzum va uning o‘lkadagi ta’sirini kuchaytirishga xizmat qilardi. Negaki, bu muxtoriyat hukumati yerli aholining milliy qiziqishlari, haq-huquqlarini himoya qilishdan ko‘ra sovet hokimiyatining ildizini mustahkamlashni, Turkistonda sovetlar hukmronligi ta’sirini kuchaytirishni ko‘zda tutardi.Shuning uchun ham chuqur sinfiylik Nurmuxammedovatamoyillariga asoslangan o‘ziga xos davlat boshqaruvida hokimiyat funksiyalari butunlay sovetlar va ularning organlar iixtiyoriga berib qo‘yilgan edi. Aslida bular tarkibi asosan yevropalik millatlar vakillaridan tashkil topgan ishchi, askar va dehqon deputatlari sovetlari bo‘lib,musulmon-dehqon deputatlari sovetlari esa ularga bo‘ysunuvchi maqomda e’tirof etilgan edi. Shuning dek, Turkiston avtonom sovet respublikasi tuzilishida bir tomonlama faqat hududiy tamoyillar hisobga olinib, o‘lka xalqlarining milliy tamoyillari e’tirofi o‘z ifodasini topmagan edi. Nihoyat, yana shu narsa taajjublanarliki,Turkistonning sovet respublikasi deb e’lon qilinishi na yuridik va na siyosiy jihatdan hech bir demokratik mazmunga ega bo‘lmay, u xalq xohish-irodasiga, uning qonuniy talablariga asoslanmagan edi. Loaqal buning uchun xalq roziligini sinashning ishonchli demokratik shakli — referendum singari tadbirlar ham o‘tkazilmagandi. O‘lka syezdida respublikaning hokimiyat organlari tuzildi. Turkiston respublikasi qonun chiqaruvchi organi — Markaziy Ijroiya Qo‘mitasining jami 36 a’zosidan atigi 9 nafari mahalliy millat kishilari edi.Uning raisi etib favqulodda vakolat egasi, Bolshevik P.A.Kobozev saylandi. Shuningdek, bolshevik F.I.Kolesov boshchiligida 16 kishidan iborat tuzilgan hukumat — XKS tarkibiga ham 3 nafar mahalliy millat vakillari kiritilgandi, xolos. Shu faktlarning o‘zi hamTurkiston sovet muxtoriyatining nima maqsadda va kimlarning tub manfaatlarlni himoya qilishni ko‘zlab tuzilganligidan yaqqol dalolat beradi. Markaziy hokimiyat Turkiston avtonom respublikasi jilovini to‘lig‘icha qo‘lga olish uchun o‘lkadagi mavjud bolshevistik tashkilotlarni birlashtirib, ular negizida yagona kommunistik partiya tuzishga kirishdi. Markaz ko‘rsatmasi bilan bu borada ham 1918-yilning birinchi yarmi davomida qizg‘in ishlar olib borildi. Safida 2 ming nafar a’zosi bo‘lgan o‘lka bolsheviklari (kommunistlari)ning 1918-yil iyunida bo‘libo‘tgan I syezdida (unda ishtirok etgan 46 delegat ichi-da atigi 6 nafari mahalliy millatlar vakillari bo‘lgan)Turkiston Kompartiyasi tuzilganligi e’lon qilinadi. TKPning tuzilishi bilan Turkistondagi sovet davlatchiligi yangi xususiyat kasb etib, uning bolshevistik partiya rahbarligiga qaramligi kuchayadi. Negaki, MIQ va XKS tarkibini tashkil etuvchilarning ko‘pchiligi bolsheviklar partiyasi a’zolari bo‘lib, Nurmuxammedovauning ko‘rsatma va intizom talabi bo‘yicha ish yuritishga majbur edi. Qabul qiladigan qonunlarni va qarorlarni oldindan partiya Markaziy Qo‘mitasiga taqdim etishva uning roziligini olishga majbur bo‘lib qoladilar. Bu hol davlat qurilishining demokratik tamoyillariga mutlaqo zid kelardi. Turkiston avtonom sovet davlatchiligini huquqiy jihatdan shakllantirish masalasida asosiy rol Moskva va uning bolshevik yo‘lboshchilari qo‘lida bo‘ldi. Xususan, ularning ko‘rsatmalari asosida o‘lkaning davlatchilik maqomi va konstitutsiyaviy negizlari belgilandi. Jumladan, Turkiston ASSRning konstitutsiyaviy tuzilishi va huquqiy maqomini shakllantirish uchun RSFSRning 1918-yilda qabul qilingan birinchi Kons- titutsiyasi to‘la asos qilib olindi. O‘lka xalqlari hayotiga oid bu «muhim masalalar»ni hal etish uchun 1918-yil oktabrida Turkiston o‘lka sovetlarining V syezdi chaqirildi. Mazkur syezd Rossiya Federatsiyasining muhim hujjatlariga, xususan, uning Konstitutsiyasiga asoslanib, Turkiston avtonom respublikasining Konstitutsiyasini qabul qildi. U Turkistonni Rossiya Sovet Federativ Sotsialistik Respublikasining ajralmas, tarkibiy qismi bo‘lib qolishini, o‘lka xalqlarining barchahayotiy masalalari uning mas’ulligida ekanliginiqonunlashtirdi. Binobarin, o‘lkaning moliyaviy, mudofaa, tashqi siyosat aloqalari, temiryo‘llar, savdo, moliya va shu singari muhim hayotiy sohalari RSFSR hukumati tasarrufida bo‘lishi syezd hujjatlarida o‘z ifodasini topdi. Syezd tasdiqlagan Turkiston avtonom respublikasi oliy hokimiyati -Turkiston MIQ tarkibiga mahalliy millat nomzodlari ham (jami 75 kishidan 20nafari) kiritildi. Shunday qilib, «ulug‘» millat namoyandalarining to‘liq tashabbusi va homiyligida o‘tgan va Turkiston xalqlarining tub manfaatlariga, taqdiriga oid hujjatlarni qabul qilgan o‘lka sovetlarining V syezdi amalda sovet hokimiyatining bu hududdagi to‘la hukmronligini qaror topdirishga xizmat qildi. Qabul qilinganTurkiston Konstitutsiyasi ham aniq ifodalangan sinfiy mazmunga ega bo‘lib, unda o‘lka xalqlarining ijtimoiy-siyosiy va madaniy hayotining milliy o‘ziga xosligi, huquqiy himoyasi o‘z aksini mutlaqo topmagan edi. Mazkur konstitutsiya talabi bo‘yicha, «mehnatsiz daromad» hisobiga yashaydigan shaxslar, din peshvolari, rohiblar, xususiy savdogarlar, tijoratchilar, tadbirkorlar va hokazolar saylash va saylanish huquqidan butunlay mahrum etildi. NurmuxammedovaShu tarzda,qonun yo‘li bilan Turkiston jamiyatining ko‘pgina ijtimoiy tabaqalari va guruhlari davlatni boshqarishda qatnashish huquqidan chetlatilgan edi. Xiva xonligi hududida aholi keng ijtimoiy qatlamlarining demokratik yo‘nalishdagi harakati o‘sib bordi.Ularning sa’y-harakatlariga Yosh xivaliklar tashkiloti rahnamolari yetakchilik qildilar. XX asr boshlarida vujudga kelgan Yosh xivaliklar uyushmasi o‘zining dastlabki qadamlaridanoq xonlikdagi mustabid tu- zumni chuqur isloh qilish, xalqning ahvolini yaxshilash, uning tub maqsad, manfaatlarini ro‘yobga chiqarish uchun kurash olib bordi. 1917-yil boshlarida Rossiyada bo‘lgan o‘zgarishlar ta’sirida Yosh xivaliklarning faoliyati yanada kuchaydi.Ular o‘z dasturiy vazifalarini belgilab, xonlikdagi siyosiy vaziyatni o‘zgartirish va qator muhim demokratik islohotiarni amalga oshirishga harakat etdilar. Shu maqsadda Yosh xivaliklar rahbarlari xonlikning o‘ziga xos maxsus xususiyatlaridan kelib chiqib, tinchlik yo‘li bilan, asta-sekin mutlaq monarxiya tuzumidan konstitutsion monarxiya boshqaruviga o‘tishga qaratilgan manifest ishlab chiqdilar. Manifestda xonning vakolatlari doirasini cheklash, uning xalqqa nohaq zulm o‘tkazgan, haddidan oshgan amaldorlarini jazolash, vazifalaridan mahrum etish, ijtimoiy hayotning muhimsohalari — iqtisodiyot, ta’lim va madaniyat jabhalarini isloh qilish talablari aks ettirilgandi. Xivadagi ijtimoiy- siyosiy vaziyat keskin tus olayotgani, keng aholi qatlamlari faol harakatga kelayotganini, ommaviyko‘cha namoyishlari to‘xtamayotganini ko`ragan Xiva xoni Isfandiyorxon murosa-yu madoraga borib o‘z-arkoni davlati ishtirokida 1917- yil 5-aprel kuni manifestni imzolashga majbur bo‘ladi.Manifest talablariga ko‘ra xonlikda 1920-yilning 27—30-aprel kunlari Xivada bo‘lib o‘tgan xalq vakillari Butun Xorazm qurultoyi Xiva xonligi tugatilganligi va yangidan Xorazm Xalq Sovet Respublikasi tuzilganligini e’lon qildi. Qurultoy XXSR ning muvaqqat Konstitutsiyasini qabul qildi.Unda «Xorazm davlatining davlat tuzumi sovetlar Nurmuxammedovanegiziga asoslangan respublika ekanligi, Xorazmning butun xalqi o‘z vakillari yordamida mamlakatni boshqarishi» ta’kidlanadi. Respublikaning oliy hokimiyati yilda bir marta chaqiriladigan qurultoy bo‘lib, u respublika hayotiga daxldor eng yirik vazifalarni hal etadi.Qurultoy mamlakatni boshqarish uchun 15 kishidan iborat hukumat — Xalq Nozirlar Kengashini sayladi. Xalq hokimiyatiga saylovlar umumiy bo‘lib, respublikaning 18 yoshga yetgan fuqarolari dini, millati, jinsidan qat’i nazar qurultoy yoxud mahalliy sovetlarga saylash va saylanish huquqiga ega bo‘ldilar. Faqat xon va uning oila a’zolari, ruhoniyat vakillari, sudxo‘rlargina saylov huquqlaridan mahrum etildi. Konstitutsiya respublikaning o‘ziga xos xususiyatidan kelib chiqib, shariat sudi tizimini saqlab qoldi.Qurultoyda Xorazm respublikasining birinchi hukumati raisligiga Yosh xivaliklar rahbari Polvonniyoz Yusupov saylandi. Hukumat tarkibi ham Yoshxivaliklar va turkman urug‘- qabilalari boshliqlaridan tashkil topgan bo‘lib, bu o‘sha davrdagi kuchlar nisbatini aks ettirardi. 1920-yil iyunida Xivada Xorazm Kompartiyasining ta’sis konferensiyasi bo‘ladi. Unda XKP ning tashkiliyrasmiylashuvi amalga oshadi. Bu davrda Xorazm kommunistlarining soni 1000 kishi atrofida bo‘lib,ular 22 ta partiya yacheykalariga birlashgan edilar. 1920- va 1921-yil boshlariga kelib Xorazmda kasaba uyushmalari, «Qo‘shchi» uyushmalari, inqilobiy yoshlar ittifoqi tashkilotlari yuzaga keladi. Ularning saflari ham tez ortib bordi. Masalan, 1921-yil bahorida «Qo‘shchi» tashkilotlari 6 mingdan ziyod dehqonlarni o‘z safiga birlashtirgan edi.Xorazmda sovetlarning faol ko‘magi, qo‘llab-quvvatlashi bilan xalq sovet respublikasining vujudga kelishi, Rossiya Federatsiyasi, qolaversa, Turkiston avtonom sovet respublikasi uchun ayni muddao bo‘ldi. Ular yosh respublikaga asta-sekin ta’sir o‘tkazib, uni o‘z domiga ilintirishga intildilar. Asosiy maqsad esaXorazmga «beg‘araz yordam» ko‘rsatish, sovet tartib-qoidalarini tashkil etish orqali uni pirovardida bolsheviklar hokimiyati qo‘l ostiga kiritib olish edi. Jumladan, 1920-yil 13-sentabrda Rossiya hukumati bilan XXSRo‘rtasida imzolangan ittifoq shartnomasi ham asl mazmun-mohiyati bilan mana shu maqsadga xizmat qilardi. Ittifoq shartnomasi bilan birga ikkala respublikao‘rtasida imzolangan harbiy-siyosiy va iqtisodiy kelishuvlar asosida Xorazm Xalq Sovet NurmuxammedovaRespublikasiga sovet Rossiyasi tomonidan tegishli harbiy, iqtisodiy va madaniy yordam ko‘rsatish ko‘zda tutilgan edi.XXSR va RSFSR o‘rtasida tuzilgan ittifoq shartnomasi hamda harbiy-siyosiy va iqtisodiy ahdlashuvlar, bir tomondan, Xorazm respublikasi mavqeyining mustahkamlanishiga, ikkinchi tomondan esa uning qudratli sovet davlatiga siyosiy qaramligini yanada kuchayib borishiga xizmat qilardi. Faqatgina 1921-yil davomidauch marta (mart, sentabr, noyabrda) hukumat o‘zga-rishi yasalib, Moskvaga ma’qul kelmagan uning tarkibiyangilandi. O‘z xalqi milliy manfaatlarini yoqlab siyosat yuritgan Polvonniyoz Yusupov, M.Ibniyaminov,O.Muhammadrahimov bosh bo‘lgan hukumat tarkiblari bekor qilindi, ularning rahbarlari asossiz qoralanib,ular og‘ir jazolarga mahkum etildilar. Shuningdek, sovet Rossiyasi Turkiston hududidagi milliy respublikalar mustaqilligini butkul barham toptirish, ularni o‘z tasarrufiga bo‘ysundirish sari qat’iy yo‘l tutdi. 1923-yil martida Toshkentda Turkiston, Buxoro, Xorazm respublikalari vakillari ishtirokida konferensiya chaqirilib, unda mazkur respublikalarni iqtisodiy jihatdan birlashtirish maqsadida O‘rta Osiyo Iqtisodiy Kengashi tuzildi. Bu esa ularni har tomonlama boshqarish tizimi muruvvatlari Rossiya nazorati ostigao‘tayotganidan dalolat berardi.1923-yil oktabrida bo‘lib o‘tgan IV Butun Xorazmqurultoyi respublikaning yangi Konstitutsiyasini qabul qildi. Unda amalga oshirilgan iqtisodiy, siyosiy, ijti-moiy va madaniy sohalardagi o‘zgarishlar tahlil qilinib,uning o‘z rivojlanishida sotsialistik bosqichga kirganligi ta’kidlanib, XXSRni Xorazm Sovet Sotsialistik Respublikasi deb e’lon qildi. Konstitutsiya yerga bo‘lgan xususiy mulkchilikni bekor qildi, barcha yerlar umumxalq mulki deb e’lon qilindi. Vaqf mulklari Maorif nozirligi ixtiyoriga o‘tdi. Bu Konstitutsiyao‘zining chuqur sinfiylik mohiyati bilan ajralib turardi.Vohada yuz berayotgan majburiy yo‘sindagi sotsialistik o‘zgarishlar, mulkiy tabaqalarga nisbatan qilinayotgan zo‘ravonlik va bedodliklar mahalliy xalq noroziligining alangalanib borishiga sabab bo‘ldi. 1924-yil yanvarida yuz bergan xalq qo‘zg‘oloni ham buning yorqin ifodasidir. Garchand qo‘zg‘olon qizil askarlar kuchi bilan bostirilgan bo‘lsada, biroq keng xalq ommasiningsovet tuzumiga qarshi kurashi 30-yillar o‘rtasigacha davom qildi. NurmuxammedovaYurt fuqarolarining aksariyat ko‘pchiligi adolatsizlik, huquqsizlikdan va demokratik erkinliklarning yo‘qligidan aziyat chekardi. Shu bois amirlikda tez-tez xalq g‘alayonlari yuz berib turardi. Ularda harakatga kelgan aholi tabaqalari o‘zlarining haqqoniy, adolatli talablarini ilgari surib, mamlakatda o‘zgarishlar bo‘lishini yoqlardilar. XX asr boshlarida ilg‘or, taraqqiyparvar ziyoli yoshlardan tashkil topgan Yosh buxoroliklar tashkiloti ham aynan mana shu maqsadlarda faoliyat yuritardi. O‘z saflarida Abduvohid Burhonov, Usmon Xo‘jayev (Usmonxo‘ja Po‘latxo‘jayev), Fayzulla Xo‘jayev, Abdurauf Fitrat, Sadriddin Ayniy, Mirza MuhitdinMansurov, Abdulqodir Muhitdinov va boshqa o‘nlab yurt fidoyilarini birlashtirgan Buxoro jadidlari 1917-yil inqilobiy voqealaridan foydalanib keng xalq manfaatlari foydasiga muhim siyosiy o‘zgarishlarni ro‘yobg achiqarishga harakat etdilar. Ayniqsa, bunda amirga tazyiq o‘tkazib, uni xalqqa ko‘p masalalarda yon berishga, siyosiy tuzumni o‘zgartirishga, xususan, konstitutsion monarxiya joriy etishga urg‘u berildi.Yosh buxoroliklar rahbarlari ishlab chiqqan islohot loyihasida, jumladan, amir huzurida va joylarda xalq vakillari bo‘lishi, ma’muriyat yaxshilanishi, u xalq vakilligi nazoratida bo‘lishi, amaldagi soliqlardan tashqari boshqa soliqlar bekor qilinishi, maktab va matbuot erkinligi, amirning en g mutaassib va johil amaldorlaridan ba’zilarini almashtirish talablari ilgari surilgan edi. 7-aprelda amir Said Olimxon keng omma tazyiqi va Yosh buxoroliklarning islohiy talablari asosida Manifest chiqarishga majbur bo‘ladi. Unda amirlik tuzumining tub negizlariga daxl qilmagan holda mamlakatda bir qator demokratik o‘zgarishlar o‘tkazish ko‘zda tutilgandi. Soliqlarni tartibga solish, turli ijtimoiy tabaqalar vakillaridan iborat Majlis tashkil qilish, maorif, tibbiyot, sud tizimi faoliyatini yaxshilash, ma’muriy boshqarish ishlarini takomillashtirish va boshqalar shular jumlasiga kirardi. Garchand amir manifesti Yosh buxoroliklar tomonidan ma’qullanib kutib olingan bo‘lsa-da, biroq hukmron, qora kuchlar unga tish-tirnoqlari bilan qarshi turdilar. Ular namoyishga chiqqan islohot taraf-dorlariga hujum qilib, poytaxtda qonli Nurmuxammedovaqirg‘inlar uyushtirdilar. Yosh buxoroliklarni ta’qib qilish, ulardan o‘ch olish avjga mindi. Ularning ko‘plab namoyandalari qo‘shni Turkiston ASSRga bosh olib ketishga majbur bo‘ldi. Shu tariqa, amirlikda konservativ ruhdagi kuchlarning qo‘li baland keldi. Islohiy harakatlarning birinchi bosqichi muvaffaqiyatsiz yakun topdi. 1920-yil 14-sentabrda BKP MQ va Butun Buxoro Muvaqqat Inqilobiy Qo‘mitasining birlashgan majlisida A.Muhitdinov boshchiligida oliy qonun chiqaruvchi organ — Butun Buxoro Inqilobiy Qo‘mitasi va F.Xo‘jayev raisligida Respublika hukumati — Xalq Nozirlar Kengashi tashkil qilindi. O‘sha yilning 6-8- oktabr kunlari xalq vakillarining I Butun Buxoro qurultoyi bo‘lib o‘tdi. Unda Buxoro Xalq Sovet Respublikasi tuzilgani to‘g‘risida qaror qabul qilindi.1921-yil 4-martda Moskvada BXSR bilan RSFSR o‘rtasida ittifoq shartnomasi va iqtisodiy bitim imzolandi. Bu rasmiy hujjatlar asosida Buxoro davlatining sovet Rossiyasiga harbiy-siyosiy va iqtisodiy jihatdan har tomonlama bog‘liq bo‘lib qolganligi qonuniy belgilab qo‘yildi. Bu esa Rossiya Federatsiyasi va uning Turkistondagi vakolatli namoyandalariga Buxoro Xalq Respublikasining ichki ishlariga bevosita aralashish, u yerdagi o‘zgarishlarni nazoratga olish va uni aniq sotsialistik maqsadlar sari qaratish uchun keng imkoniyatlar ochib berdi. Darhaqiqat, sun’iy inqilob yasash yo‘li bilan xalqni «harakatga keltirib», amirlik tuzumini zo‘rlik, kuch asosida ag‘darib, Buxoro Xalq Sovet Respublikasi tuzilishiga erishgan sovet hokimiyati endilikda unga o‘zining sotsialistik g‘oyalari-yu tartib-qoidalarini bemalol tiqishtira olardi. Bu hol Buxoroning mus- taqil, suveren davlat sifatida taraqqiy topishiga, xalqining asriy orzularining ro‘yobga chiqishiga, uning o‘ziga xoslik, milliylik xususiyatlarining bardavomligiga jiddiy to‘sqinlik tug‘dirardi, albatta. Shu bois Buxoro hukumatining mustaqil siyosat yuritishiga,qo‘shni mamlakatlar yoxud Turkiya, Germaniya singari uzoq xorijiy davlatlar bilan diplomatik va savdo-sotiq Nurmuxammedovaaloqalari o‘rnatish borasidagi sa’y-harakatlariga izn berilmadi. Markazning S.Orjonikidze, Sh. Eliava,Y. Peters singari nufuzli emissarlari Buxoroga tez-tez yuborilib, Buxoro hukumati faoliyatini taftish qilish, uning yo‘l qo‘ygan xato, nuqsonlarini fosh qilish bilan shug‘ullandilar. Hatto RKP(b) MQ 1922-yil mayida «Turkiston—Buxoro ishlari haqida» qaror qabul qildi.Unda O‘rta Osiyoda, jumladan, Buxoroda jadallik bilan sotsialistik tuzumni mustahkamlash qat’iy uqtirilgan edi. Shuningdek, RKP(b) MQning 1923-yil 12-iyunda qabul qilgan Buxoro masalasiga doir maxsus qarori ham BXSRning ichki ishlariga qo‘pollik bilan aralashish edi. Negaki, bu qarorda Buxoroning rivojlanish jarayonini «sotsialistik iz»ga burib yuborish maqsadi ko‘zda tutilgandi. Buxoro xalqining tub milliy manfaatlari yo‘lida fidoyilik bilan faoliyat yuritganAbdurauf Fitrat, Mo‘minjon Aminov, Ota Xo‘jayev, Sattor Xo‘jayev, Rahimjon Yusufzodalarning respublika hukumati tarkibidan chetlatilishi ham Moskva vakillarining talabi bilan amalga oshirilgan edi. Buxoro Xalq Sovet Respublikasining asosiy rahbartashkiloti — Buxoro Kompartiyasi RKP(b) MQning viloyat tashkiloti maqomida faoliyat yuritishga majbur edi. Respublika hududida sovetlarga qarshi kuchlarni bostirish bahonasi bilan to‘plangan son-sanoqsiz qizil askarlarning mutlaq ko‘pchiligi chetdan keltirilgandi.Masalan, 1922-yilda mavjud 40 ming kishilik qizil armiya tarkibida buxoroliklar atigi 500 kishini tashkil etardi, xolos. Buxoro respublikasining 1921-yil sentabrida qabul qilingan Konstitutsiyasi ham RSFSR konstitutsiyasi andozasida tuzilgan edi. Markaz tashabbusi bilan 1923-yil martida O‘rta Osiyo Iqtisodiy Kengashining tuzilishi va uning tar-kibiga Buxoroning ham jalb qilinishi, bu uning iqtisodiy mustaqilligining asta-sekin qo‘ldan boy berilishiga sabab bo‘ldi. Hukmron Markaz tazyiqi asosida bu hududda qat’iy tarzda sotsialistik o‘zgarishlar amalga oshirilib borildi. 1923-yilda qabul qilingan BXSR Konstitutsiyasiga binoan mulkdorlar, savdogarlar, ruhoniylar saylov huquqidan mahrum etildi. 1924-yil sentabrida bo‘lib o‘tgan 5-Butun Buxoro qurultoyi BXSRni Buxoro Sovet Sotsialistik Respublikasi deb e’lon qildi. Nihoyat, 1924-yilda o‘tka-zilgan milliy-hududiy chegaralanish natijasida uning hududlari O‘zbekiston va Turkmaniston SSR tarkibiga qo‘shib yuborildi. NurmuxammedovaSovetlarning bu zo‘ravonlik siyosati voha xalqining keyingi tarixiy qismatida aso- ratli iz qoldirdi. Shu bois tez orada boshlanib ketgan Buxoro mehnatkashlarining sovetlar tuzumi zo‘ravonligiga qarshi harakati XX asrning 30-yillari o‘rtalariga qadar davom etdi.

NurmuxammedovaMavzu: Turkiston ASSSR va Qozog'iston ASSSRlarining tashkil topishi. Rossiya samoderjaviyasi zulmi,hukmronligiga qarshi uzluksiz davom etib kelgan kurash,nihoyat 1917-yil fevraliga kelib g‘alaba qozondi. Uch asr davomida Rossiya saltanatini to‘xtovsiz boshqaribkelgan Romanovlar sulolasi hukmronligi ag‘darildi. Mutlaq monarxiya tuzumi quladi. Mart oyi boshlarida Rossiya burjuaziyasi doiralari vakillaridan tashkil topgan Muvaqqat hukumat faoliyat ko‘rsata boshladi. Ayni chog‘da Petrogradda va boshqa joylarda ishchi, askar va dehqon deputatlari sovetlari tuzilib, hokimiyat organlari sifatida ish yurita boshladi. Shu tariqa, Rossiyada tarixda nihoyatda kamdan kam uchraydigan noyob hodisa — ikki hokimiyatchilik boshqaruvi vujudga keldi. Bu hol o‘sha vaqtdagi mamlakatda vujudga kelgan siyosiy kuchlar nisbatini o‘zida aks ettirardi.Rossiyada fevral inqilobining amalga oshishi, siyosiy tuzumning o‘zgarishi, demokratik jarayonlarning yuzaga kelishi uchun qulay imkoniyatlarning ochilishi Turkistondagi ijtimoiy-siyosiy voqealarning borishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatdi. O‘lka hayotida yuz bergan muhim siyosiy o‘zgarishlardan biri — bu Rossiya mus-tamlakachiligi boshqaruvi ramzi bo‘lib kelgan Turkiston general-gubernatorligi mahkamasining tugatilganligi bo‘ldi. Uning o‘rniga Muvaqqat hukumatga bo‘ysunuvchi Turkiston qo‘mitasi tashkil etildi. Aynichog‘da viloyatlardagi harbiy gubernatorlik ham tugatildi. Ularning o‘rniga viloyat komissarliklari tuzildi. Eng muhimi, fevral o‘zgarishi Turkiston o‘lkasi xalqlari hayotiga muayyan demokratik jarayonlarni baxsh eta bordi. Endilikda keng xalq ommasi, uning turli ijtimoiy qatlamlari faol harakatga kela boshladi.O‘lkaning yirik shaharlarida tashkil topgan va asosiy tarkibi mahalliy millat vakillaridan iborat kasaba uyushmalari, chunonchi, binokorlar, quruvchilar,ko‘nchilar, duradgorlar va boshqa kasb kishilarini birlashtirgan uyushmalar ham aholining tub manfaatlari,ularning iqtisodiy va siyosiy talablarini

Nurmuxammedovahimoya yuritdilar. 1917-yilning may oyiga kelib Turkiston o‘lkasidan mardikorlikka zo‘rlik bilan olinib, Rossiyaning g‘arbiy hududlariga safarbar qilingan ko‘plab yurtdoshlarimizning o‘z ona zaminlariga qaytib kelishlari ham, shubhasiz, demokratik kuchlar safini to‘ldira bordi. Bu o‘rinda fevral o‘zgarishidan keyin o‘lka xalqlari hayotida muhim rol o‘ynagan, ularning siyosiy faolligini oshirishga xizmat qilgan ko‘plab inqilobiy-demokratik tashkilotlar, siyosiy firqalar kasaba uyushmalari faoliyatiga alohida urg‘u bermoq kerak bo‘ladi. Gap shundaki, bu davrda Rossiyada faoliyat yuritayotgan ko‘plab siyosiy partiyalar, jumladan, eserlar, sotsial-demokratlar va boshqa partiyalarning mahalliy tashkilotlari Turkistonda ham o‘zfaoliyatlarini kuchaytirib, aholining turli ijtimoiytabaqalarini o‘zlariga jalb qilish, o‘z dasturiy g‘oyalarini ularning ongi, shuuriga singdirishga harakat etardilar. Toshkentda 1917-yil mart oyida ishchi va soldatdeputatlari soveti tashkil etildi. Mart oyi oxirlarida o‘lkada ishchi va soldat deputatlarining 75 soveti faoliyat yuritdi. Biroq ulardagi deputatlarning asosiy ko‘p chiligi yevropalik millatlar vakillari edi. Bu davrda Turkistonda kechayotgan barcha alg‘ov-dalg‘ovli voqealar, jiddiy o‘zgarishlarning chinakam yalovbardorlari istiqlol uchun kurashning tolmas darg‘alari bo‘lgan jadid rahnamolari edilar. O‘lka hayotining past-u balan-dini teran bilgan, mustamlakachilarning riyokorlik siyosatidan, uning tez o‘zgaruvchan mohiyatidan boxabar va o‘z kurash dasturlariga ega bo‘lgan Turkiston jadidlari mahalliy aholining siyosiy ongini o‘stirish, uni katta tarixiy o‘zgarishlarga tayyorlashda bosh-qosh bo‘ldilar. Ayniqsa, Rossiya Muvaqqat hukumatining ikkiyuzlamachilik siyosati, uning inqilobning tub masalalarini, chunonchi, urush va tinchlik, 8 soatlik ish kuni, agrar va milliy masalalarni hal etishni turli bahonalar bilan chetga surishi ilg‘or jadid arboblarini inqilobiy-demokratik yo‘nalishda izchillik bilan kurash olib borishga da’vat etdi.Bu kezlarda to‘la kuch bilan namoyon bo‘lgan jadidlar faoliyatida vaqtli matbuot nashrlarini yo‘lgaqo‘yish, ularda inqilobiy-demokratik ruhdagi maqola,materiallarni muntazam chop etish, ularni ommagayetkazish muhim o‘rin tutgan. Ularning sa’y-harakati bilan Turkistonning bir qator yirik shaharlarida gazetava jurnallar nashr etila boshlandi. Jumladan, Toshkentda «Turk eli»,

Nurmuxammedova«Najot», «Kengash», «Ulug‘ Turkiston», «Turon», Samarqandda «Hurriyat» vaqtli nashrlari chiqa boshladi. Ular orqali e’lon qilingan materiallarda kechayotgan davrning o‘ziga xos xususiyatlari, o‘tkir ijtimoiy-siyosiy masalalar, joylardagi ahvol, ommaning fikri-dilini to‘lqinlantirayotgan muammolar va boshqa shu kabi dolzarb hayotiy masalalar aks ettirildi. Sovetlar hokimiyati o‘rnatilgandan keyin Turkistondakechayotgan va tobora chigallashib borayotgan o‘ta murakkab vaziyat o‘lkaning yurtparvar va taraqqiyparvar kuchlarini faol harakatga keltirdi. Ular tashabbusni qo‘lga olib, bolsheviklar bosh bo‘lgan sovet hokimiyatiga qarshi tura oladigan, demokratik asoslarga tayangan, chinakam xalq hokimiyatchiligini o‘zida ifodalagan milliy davlatchilikni tashkil etish tomon yo‘l tutdilar. Bu borada joylarda jiddiy tayyorgarlik ishlari olibborildi. Nihoyat, 1917-yil 26-noyabrida Qo‘qonda o‘lka musulmonlarining IV favqulodda qurultoyi chaqirildi. Unda o‘lkaning 5 viloyatidan 200 nafardan ziyodroq vakillar ishtirok etdi. Qurultoy ishida «Sho‘- royi Islomiya», «Sho‘royi Ulamo», Musulmon harbiylari sho‘rosi, O‘lka yahudiylar jamiyati namoyandalari qatnashdilar. Qurultoy hay’atiga o‘lka xalqlarining taniqli kishilari — Mustafo Cho‘qay, U.Asadulla-xo‘jayev, Yurali Agayev, S.Akayev, Obidjon Mahmudov, Abdurahmon O‘razayev, Islom Shoahmedov, Kamol qozi, Karimboyev va boshqalar, jami 13 kishi saylandi. Mazkur qurultoyning 3 kun to‘xtovsiz davom etgan faoliyatining yakuni o‘laroq Turkiston Muxtoriyatini tuzishga muvaffaq bo‘lindi.Yangidan tarkib topayotgan davlat Turkiston Muxtoriyati deb ataladigan bo‘ldi.Ta’sis majlisi chaqirilgunga qadar hokimiyat to‘lig‘icha Turkiston Muvaqqat Kengashi va TurkistonXalq (Milliy) Majlisi(54 kishidan iborat) qo‘lida bo‘lishligi ta’kidlandi.Turkiston Muxtoriyatini qabul qilish haqidagi qarorda shunday deyiladi: «Turkistonda yashab turgan turli millatga mansub aholi Rossiya inqilobi da’vat etgan xalqlarning o‘z huquqlarini o‘zlari belgilash xususidagi irodasini namoyon etib, Turkistonni Federativ Rossiya respublikasi tarkibida hududiy jihatdan muxtor deb e’lon qiladi,

Nurmuxammedovashu bilan birga muxtoriyatning qaror topish shakllarini Ta’sis majlisiga havola etadi». Qurultoy «Turkistonda yashab tur-gan milliy ozchilik aholi huquqlarining muttasil himoya qilinishini tantanali ravishda e’lon qiladi».Qurultoyda Turkiston Muxtoriyati Muvaqqat Kengashi-hukumati tuzildi. Uning tarkibiga 12 kishidan iborat a’zolar saylandi: 1. Muhammadjon Tinishpayev— Bosh vazir, Ichkiishlar vaziri. 2. Islom Shoahmedov— Bosh vazir o‘rinbosari. 3. Mustafo Cho‘qayev— Tashqi ishlar vaziri (ke-yinroq Bosh vazir). 4.Ubaydulla Xo‘jayev— Harbiy vazir. 5. Yurali Agayev— Yer va suv boyliklari vaziri. 6. Obidjon Mahmudov— Oziq-ovqat vaziri. 7. Abdurahmon O‘razayev— Ichki ishlar vaziri-ning o‘rinbosari. 8. Solomon Gersfeld— Moliya vaziri. Hukumat tarkibiga yana to‘rt kishi — yevropalik aholi vakillari orasidan nomzodlar ko‘rsatilgach, keyinchalik kiritilishi belgilandi. Shuningdek, bu huku- matda Saidnosir Mirjalol o‘g‘li xazinachi lavozimini egalladi.Qurultoyning yana bir katta xizmati, bu uning tomonidan Turkiston Xalq Majlisi (parlamenti) tarkibining tuzilganligi bo‘ldi.Milliy majlis tarkibiga saylanganlar orasida Muvaqqat Kengash a’zolaridan tashqari o‘sha davrning atoqli arboblari T.Norbo‘tabekov, S.Sharifxo‘jayev, Nosirxonto‘ra Kamolxonto‘ra o‘g‘li, M.Behbudiy, T.Musaboyev ,Sobirjon Yusupov, Odiljon Umarov va boshqa yurtpeshvolari bor edi.Shunday qilib, o‘lkaning mo‘tabar, millat parvarzotlaridan iborat milliy hokimiyat tashkil etilib, uning zimmasiga ulug‘vor vazifalar yuklandi. Eng muhimi, qaddi bukilgan, qadr-qimmati, g‘ururi o‘zgalar to- monidan kamsitilgan Turkistonni ro‘yobga chiqarish, uning erki, mustaqilligini asta-sekin tiklash, yuksakka ko‘tarish — bu xalqchil hukumatning bosh vazifasi,maqsad-muddaosi edi. Shu boisdan ham o‘lkaning millionlab fuqarolari Turkiston Muxtoriyati e’lon qilinganligini katta qoniqish, ko‘tarinki ruh bilan qarshi oldilar. 1917-yil dekabr oyi boshlarida Toshkent, Namangan, Jalolobod, Qo‘qon, Samarqand shaharlarida va boshqa hududlarda ming-minglab yurt

Nurmuxammedovaodamlari mitinglar, namoyishlar uyushtirib, muxtoriyatni qizg‘in qo‘llab-quvvatlab chiqdilar, bu to‘g‘rida maxsus qarorlar qabul qilindi. Masalan, 6-dekabr Toshkentning eskishahar qismida Turkiston Muxtoriyati tuzilganligiga bag‘ishlab ko‘p ming kishilik katta miting o‘tkazildi .Unda taniqli yurt arboblari: Munavvarqori, Mullo Odilmufti, Said G‘anixon, Pirmuhammad A’lam vaboshqalar so‘zga chiqib, yig‘ilganlarni chinakam xalqhokimiyati — Turkiston Muxtoriyati tashkil etilganligi bilan qutladilar. Miting ishtirokchilari o‘lka Muvaqqat hukumatin i to‘la qo‘llab-quvvatlashlarini izhor etib,qaror qabul qildilar. O‘sha davr milliy matbuoti sahifalarida Turkiston ulug‘lari tomonidan muxtor hokimiyatni qo‘llab-quvvatlash, uning istiqboli uchun fidoyilik bilan kurash olib borish kerakligi xususidako‘plab maqolalar bitildi. Jumladan, Fitratning «Muxtoriyat» maqolasida«...Qurultoy o‘z ishini qildi. Qolganlari butun millatning vazifasidur. Muxtoriyatni saqlamoq uchun kuch lozim.Muxtoriyatni bajarmoq uchun aqcha kerakdir. Bularni millat hozir qilsun», deb xitob qilingan edi.«Hurriyat» gazetasi, 1917-yil 5-dekabr. Turkiston mehnatkashlari o‘z milliy hukumati tuzilishini qanchalik qo‘llab-quvvatlab, unga ishonch va umidlari ortib bormasin, biroq o‘lkada o‘rnashi bo`lgan va asosiy boshqaruv jilovini qo‘lda ushlab turgan Turkiston sovet hukumati va uning joylardagi hokimiyat mahkamalari voqealarning bu tarzda rivojlanishiga izn bermay, muxtoriyat va uning tarafdorlarini yo‘q qilish yo‘lini butun choralar bilan o‘tkazib bordi. 1917-yil 13-dekabrda Toshkentda muxtoriyatni yoqlab o‘tkazilgan katta mitingning zo‘rlik bilan tarqatib yuborilishi, bugina emas, unda sovet kuchlari otgan miltiq va pulemyotlar sadosi ostida ko‘plab qurbonlar berilishi — bu Turkiston Muxtoriyatiga nisbatan uyushtirilgan dastlabki suiqasd edi.Turkiston Muxtoriyati og‘ir, mashaqqatli sinovlarjarayonini boshdan o‘tkazayotgan bir kezda, ya’ni1917- yil 25-dekabr kuni Qo‘qonda o‘lka musulmon ishchi, askar va dehqonlarining I favqulodda qurultoyi ish boshladi. Unda 200 ga yaqin vakillar ishtirok etdi.Qurultoy muxtoriyatni har tomonlama quvvatlash,unga moddiy va ma’naviy madad ko‘rsatish shiori ostida o‘tdi. Unda o‘lkaning qonuniy hukumati tarkibini musulmon ishchi, askar va dehqon deputatlari qurultoyi vakillari hisobiga

O'xshashlar

MO‘G‘ULLAR DAVLATIMNG TASHKIL TOPISHI.
Mustaqil O’zbekiston Respublikasining tashkil topishi va uning tarixiy ahamiyati
MO‘G‘ULLAR DAVLATIMNG TASHKIL TOPISHI. MO'G'ULLARNING RUS VA YEVROPAGA YURISHLARI
Mustaqil O‘zbekiston respublikasining tashkil topishi va uning tarixiy ahamiyati.
Movarounnahr va Xurosonda mustaqil davlatlarning tashkil topishi Tohiriylar va Safforiylar davlatlari.