MAVZU. USMONIYLAR DAVLATI. TURKLARNING YEVROPAGA HARBIY YURISHLARI . REJA . 1. Kichik Osiyoda turk davlatining tashkil topishi. Saljuqiylar sultonligi. 2. Usmoniylar davlatining ijtimoiy –iqtisodiy ahvoli. Davlat tuzimi. 3. Konstantinolning egallanishi. Turkiyaning XV asrning ikkinchi yarmidagi xalqaro ahvoli. 4. Usmoniylar imperiyasining rivojlanishi va uning tashqi siyosati.

1071 yilda saljuqiylar sultonlari Alp-Arslon boshchiligida Manzikert yonida vizantiya qo’shinlarni tor-mor keltiradilar va turklarning bu g’alabasi imperiyaning parchalanishida muhim ahamiyat kasb etadi. 1073 yildan boshlab saljuqiylar alp Arslonning qarindoshi Sulaymon ibn Qutilmish boshchiligida Kichik Osiyoni egallashni boshlaydilar. Vizantiya hukdorlarining siyosatidan norozi bo’lgan mahalliy aholi va ko’chirib keltirilgan slavyan, valax, suriyalik dehqonlar bu bosqinchilik yurishiga qarshilik ko’rsatmaydilar, ularning ko’pchiligi hatto turklar tomoniga o’tib ketadilar. 1077 yilda Konya va Kaysari hududlari oralig’ida saljug’iylarning Kichik Osiydagi davlatiga asos solinadi. Sulaymonning o’zi esa bu davlatning sultoni deb e’lon qilinadi. Kichik Osiyoning g’arbiy chegaralini egalar ekan, saljuqiylar endi Vizantiyaning poytahti Konstantinopolga xavf sola boshlaydilar. Ammo ularning keyingi yurushlari salib yurishlari natijasida to’xtatiladi. Salibchilar o’zlarining birinchi yurishlaridayoq saljuqiylarni Markaziy Anatoliyaga chekinishga majbur etib, ularning poytaxti Nikeyani egallaydilar (1097 yilda) va turklarning Janubi-Sharqiy Yevropaga bo’lgan yurushini to’xtatadi. Salkam yuz yil maboynida saljuqiylar Markaziy Anatoliyadagi kichik hudud bilan cheklanishga majbur bo’ladilar. 1116 yilda ularning poytaxti Konya bo’lib, Saljuqiylar hukmronligining oxiriga qadar, ya’ni XIV asr boshlariga qadar poytaxt o’zgarmaydi. Bu shaharning nomi bilan sultonlik Konya sultonligi, sharqda esa Rum sultonligi nomi bilan mashhur bo’lgan. Kichik Osiyo turklar tomonidan o’zlashtirilar ekan bu hududga ko’chmanchi qabilalrning kelib joylashishi tezlasha boradi. Izlanuvchilarning fikriga ko’ra XI-XII asrlarda Kichik Osiyoga 500 mingdan 1080 minggacha turklar ko’chib kelganlar. Saljuqiylar sultonligida yer davlat mulki hisoblangan. Sulton o’z yaqinlari va katta lavozim egalariga katta yerlar berib bu yerlar- iqta, xarbiylarga yaxshi xizmatlari uchun beriladigan yerlar-timar (tarxon) deb atalgan. Bu yer egalari xarbiy xizmat majburiyatini olib, agar bosh tortsalar bu yerdan mahrum bo’lganlar. Bundan tashqari yer egaligining boshqa turlari – vaqf (machit-madrasa yerlari) va mulk (shaxsiy yer egalik turi) ham bo’lgan.Bu yerlardan foydalanganliklari uchun dehqonlar asosan ushr –(hosilning o’ndan bir qismi) solig’ini va boshqa soliqlar to’laganlar. Boshqaruvda asosiy til – fors tili bo’lgan. Aosiy qonun kodeksi bu shariat bo’lib, og’uz ko’chmanchi qabilalarining qonuni tyure deb atalgan. Sultonlikning eng gullab yashnagan davri XIII asrning 20-30 yillariga to’g’ri kelib, bu vaqtda sultonlar Alouddin key Kubod I (1219-1236) va G’iyosiddin Key Xusrav (1236-1245) mamlakatni boshqarganlar. 1242 yilda mo’g’illar O’rta Osiyo va Erondan so’ng Saljuqiylar davlatining shimoli- sharqiy hududlarini egallaydilar. 1243 yilda Kyosedag (Sivass dan 60km sharqiy tomonda) yonidagi jangda mo’g’illar saljuqiylar qo’shini ustidan g’alaba qozonib, davlatning keyingi taqdirini xal

qiladilar. Sulton o’zini mo’g’il xonining vasssali deb e’lon qilib, har yili soliq to’lashni bo’yniga oladi. XIII asr oxiriga kelib Saljuqiylar sultonligi 10 ta (ba’zi ma’lumotlarda 16 ta) mustaqil beylik (knyazlik yoki amirlik) larga bo’linib ketadi. Ularning kuch qudrati ularning qo’shin soniga qarab belgilangan. Masalan: Germiyan – 200 ming, Karaman – 25 ming, Kastamonu – 200 ming, Menteshe – 100 ming, Karasi – 40 ming, Saruxan – 20 ming kishidan iborat qo’shin va boshqalar. 1307 yilda mo’g’illar tomonidan oxirgi saljuqiy sultoni G’iyosiddin Ma’sud III bo’g’ib o’ldiriladi. Bu sana sultonlikning tugatilish sanasi hisoblanadi. Budavlat 230 yil umr ko’rgan. Saljuqiylar davlati beyliklarga bo’linib ketar ekan, ular ichida bir nechta yiriklari ham bor edi. Ammo geografik jihatdan qulay hududdda joylashganligi, Vizantiyaga yaqinligi, Kichik Osiyoda mo’g’illar vassalligidan ozodligi, bu hududga ko’plab turk ko’chmanchi qabilalarning kelib joylashuvi natijasida nisbatan zaifroq bo’lgan usmon beyligini yangi turk davlatining asosi bo’lishiga sabab bo’ladi. Beylikning markazi Syogut shahri bo’lgan. Usmoniylar beyligining tashkil topishi tarixi qo’yidagicha bo’lgan. Chingizxon boshchiligidagi mo’g’illarning O’rta Osiyoga 1219-1221 yillardagi yurushidan so’ng turkmanlarning qayi qabilasi Ertog’rul rahbarligida turkman dashtlaridan XIII asrning 30 yillarida g’arbga tomon yurib, Kichik Osiyoga kelib qoladilar. Ertog’rul saljuq sultoni Alouddin Key Kuboddan iqta sifatida bu hududda joylashadi va buning evaziga bu yerlarni himoya qilishgni o’z zimmasiga oladi. 1281 yilda (ba’zi ma’lumotlarga ko’ra 1288 yilda, 90 yoshda)Ertog’rul vafot etadi, qabilani esa uning o’g’li Usmon boshqara boshlaydi. U yangi sulolaga asos solib, usmoniylar sulolasi Turkiyada 1922 yilga qadar, ya’ni sultonlikning bekor qilinishiga qadar boshqarganlar. (Umumiy hisobda 37 ta sulton.) Ertog’rulning hukmrolik qilgan davrdanoq u vizantiyaga tegishli yerlarni egalllab, o’z yerlarini kengaytirishga harakat qila boshlagan. Konstantinopolning olib borgan siyosatidan, soliqlarning og’irligi bu yurishlarni muvaffaqiyatli bo’lishiga sabab bo’ldi. 1258 yil Syogut shaxrida dunyoga kelgan o’g’li Usmon otasining siyosatini davom ettirgan. 1299 yilada mo’g’illar tomonidan qo’yilgan saljuq sultoni G’iyosiddin Ma’sud IIga qarshi qo’zg’alon ko’tariladi va u poytaxti Konyadan qochib ketishga majbur bo’ladi. Usmon esa bu vaziyatdan foydalangshan xolda o’z yerlarini mustaqil boshqara boshlaydi. 1299 yil Usmoniylar davlatining tashkil topish sanasi deb qabul qilingan. U dastlab 1291iyilda Melangiyani 1301 yilda Yangishaxarni egallab, bu yerda qal’a qurib, 1315 yilda Bursu shahrini qamal qilinadi. Shaxar Usmon o’lim to’shagida yotgan vaqtda o’g’li O’rxon davrida egallanib poytaxtga aylantiriladi. Bu shaxarni egallashga o’n yil vaqt ketadi. 1327 yildan boshlab O’rxonning buyrug’iga ko’ra bu yerda birinchi usmoniylar kumush tangasi- aqcha zarb qilina boshlanadi. Shundan so’ng Kichik Osiyoning shimoli-g’arbiy hududlarini Marmar va Qora dengiz qirg’oqlariga qadar, Dardanel

bo’g’ozi hududlarini eagllashga muvaffaq bo’ladi. (1330 yilda Iznik-Nikeya, 1337 yilda Nikomediya-Izmit) Vizantiya imperatori Ioan VI O’rxonga o’z qizini nikohlab berish bilan munosabatlarini yaxshilashga xarakat qilgan. O’rxon Vizantiya hududlarida o’z chodirini qurib, imperatorni shu yerda qabul qilgan.Usmoniylar hukmdorlari o’zlariga «g’ozi» nomini berganlar. (Usmon, O’rxon). Bosqinchilik urushlarida diniy guruhlar «axi»lar katta rol o’ynab, ular xunarmand va savdogarlarni ham o’zlariga birlashtirganlar. Shu tariqa turklar bolqon yarim oroliga yaqinlashadilar. 1352 yilada Vizantiyaga taxtiga da’vogar I.Kantakuzin taxt uchun bo’lgan urushda turklardan yordam so’raydi va Usmonning o’g’li Sulaymon podsho Dardanelldan o’gan xolda Simpe qal’asiga yaqinlashadilar. 1354 yilda kuchli yer qimirlashi natijasida ziflashgan Galliopol shaxri mudofaa devorlari, shuningdek shu yilda Ankara egallanadi. 1357 yilda Sulaymon vafot etadi. Qo’shinga uning ukasi Murod rahbarlik qiladi.1361-1263 yillarda Adrionopol shaxri egallanadi (turkcha Edirna) va sulton Murod I (1362-1389yy) poytaxtni shu yerga ko’chiradi. 1366 yilda u ukalari Ibroxim va Xalilni o’ldirishga buyruq beradi. Vizantiya imperatori o’zini turklarning vassali deb tan oladi va qizlarini unga va o’g’illariga nikoxlab beradi.(1370 y), keyin esa Filioppol (Plovdiv) shaxri egallangandan so’ng bolgar podshohi Shishman ham vassalikni bo’yniga olgan va sulton garemiga o’z singlisini berishga majbur bo’lgan. 1373 yila sultonning o’g’li Savdji otasiga qarshi qo’zg’alon ko’taradi va Imperator Ioan Vning merosxuri Andronik bilan ittifoq tuzgan xolda. Murod I qo’zg’alonni bostirib, o’g’lining ko’zini o’yib, so’ng kallasi tanasidan judo qiladi. XIV asrning 60-yillarida boshlab turklar Serbiyaga yurush boshlaydilar. 1389 yil 15 iyunda Kosovo maydonida xal qiluvchi jang bo’lib bu jangda turklar g’alaba qilsada, Murod I halok bo’ladi (serb Milosh tomonidan o’z chodirida o’ldiriladi). Taxtga uning o’g’li Boyazid Yildirim o’tiradi va birinchi navbatda o’z ukalarini bo’g’ib o’ldirishga buyruq beradi Turklarning ijtimoiy iqtisodiy axvoli. Davlat boshqaruvi 1368 yildagi qonunga ko’ra bosib olingan yerlar davlat mulki deb e’lon qilinadi. 1375 yilda xarbiylarga yerlar tarqatish haqidagi qonun chiqariladi, unga ko’ra kichikroq berilgan yerlar – tumorilar (tarxon), yiriklari –ziyamet deb aytilgan. Xarbiy – (sipohiy-otliq) yeriga qarab sarkarda –sanjoq bey boshchiligida otliq qo’shini bilan yurishlarda ishtirok etishi lozim bo’lgan. O’rxon davrida davlat boshqaruv tizimi shakllana boshlanadi. Devon shakllanib, vazirlar paydo bo’ladi. Mamlakat viloyat va tumanlarga bo’linib, yirik yer egalari tomonidan boshqarilgan. Bosib olingan yerlarni mustahkamlash maqsadida O’rxon davridan boshlab turklar Kichik Osiyodan Bolqonga ko’chirilish siyosatini olib boradilar Sud ishlarini kadiylar shariat asosida olib borganlar. Ko’chmanchilar orasida esa tyure qonuni saqlanib qolgan. Murod I davrida dastlabki qonunnomalar paydo bo’lib, (jumladan 1368y, 1375 yilgi qonunlar) u

Usmoniylar davlati qonunchiligi asoschisi hisoblanadi. Uning o’g’li Boyazid davrida mamlakat markazlashtirila boshlanadi. Armiya sohasida ham katta o’zgarishla bo’lib o’tadi. Asosiy harbiy kuch otliq qo’shin sipoxiylar edi. 1361 yilda (yoki 1363 y) birinchi xristian harbiy asirlaridan tashkil topgan doimiy piyoda qo’shin tashkil etilib, ular otliq qo’shinuchun qiyin bo’lgan kal’alarni ishg’ol qilishda muhim hisoblangan. Bu qo’shin «yanicharlar» nomini oladi (yangi). Dastlab ularning soni 1-3 ming kishi bo’lib, borgan sari ularning soni oshirilib borgan. XV asrning 20- yillarida maxsus «devshirme» tizimini «qon solig’i» joriy etilib, xar 3-5-7 yilda maxsus odamlar tomonidan xristian o’smirlarini kuch bilan olib kelib, yanicharlar korpusi uchun tayyorlanganlar. Ularga uylanish man etilib, maxsus kazarmalarda yashaganlar. Ular qo’llarida qurol ushlashga qurbi yetganicha xizmat qilishga majbur bo’lganlar. Yerlar dehqonlar soni emas, balki undan keladigan daromad bilan belgilangan.Timor (tarxon) yerlardan 3 mingdan-20 ming akchagacha (akcha-mayda kumush tanga, grekcha nomi aspr), ziamet yerlar 20 000 – 100 000 akchagacha foyda keltirgan. (Turkiyada 40 mingga yaqin timar va ziyamet yerlar bo’lgan) Eng yirik yer egaligi xoss deb nomlanib, uning foydasi 100 ming akchadan yuqori bo’lgan.Xoss yerlar asosan vazr, beylarbeyi va boshqa yuqori lavozim egalariga berilgan. Lavozimidan ayrilgan shaxs xoss yeridan ham mahrum bo’lar edi. Qaram dehqonlar rayaalar deb nomlanib, ularning ijaraga olgan yeralari 6-16 ga ni tashkil etgan. Ularning imtiyozlari shundan iborat bo’lganki ularga berilgan yerlar uch yil maboynida ishlov berilmasagina yer egasi tomonidan tortib olinishi mumkin bo’lgan. Musulmon dehqonlar asosan ushr solig’ini (xosil bilan) to’lganlar. Musulmon bo’lmaganlar xirodj-i mukasimma soliqini to’lab, u ushr solig’iga uxshash bo’lib, miqdori ko’proq bo’lgan. Bundan tashqari ular, ya’ni 15 yoshdan 75 yoshgacha bo’lgan mehnatga layoqatli musulmon bo’lmaganlar juz’ya solig’ini xam to’laganlar. (pul bilan.) Bundan tashaqari dinidan farqli ravishda ular yer, mol, tutun, kelin, kuyov va boshqa soliqlarni to’laganlar. Urush vaqtida olinadigan avariz solig’i keyinchalik doimiy ravishda olinadigan bo’ldi. Shuningdek Turkiyada xunarmandchilik xam yaxshi rivojlangan bo’lib, ular alohida obro’ga ega bo’lganlar. Savdo bilan asosan musulmon bo’lmaganlar (armanilar, greklar, bolgarlar, serblar, yevreylar va boshqalar) shug’ullanganlar. Davlat boshqaruvi. XV asrga kelib davlat tepasida podishox utirar, va u mutloq hokimyatga ega bo’lgan. U qo’shin boshida turuvchi asosiy qo’mondon ham bo’lgan. XVII asrga qadar taxt otadan o’g’ilga meros qolgan. Taxtga chiqqan o’g’il o’z ukalarini taxtga bo’lgan da’vogarlar sifatida o’ldirishga buyruq bergan. XVII asrdagi yangi buyruqqa ko’ra taxt vorisi deb katta o’g’il e’lon qilinadi. Qolgan ukalar esa saroy kamoqxonasi saqlangan. Ikkinchi shaxs buyuk vazir hisoblangan. Alohida sohalar bo’yicha vazirlar (ministrlar) ham bo’lgan. Vazirlarning alohida kengashi Divan-i xumayun bo’lgan. Musulmonlar boshida muftiy turib, XV asr 70 yillaridan boshlab u shayx ul- islom deb aytilgan. Unmdan keyin kadiaskerlar