XIX asrning ikkinchi yarmi XX asrga о id O’rta О siyo tarixi manbalari. 1. O’rta О siyoning b о sib о linishi va Turkist о n g е n е ral-gub е rnat о rligining tashkil qilinishiga о id manbalar. 2. Ch о rizmning mustamlakachilik siyosatiga о id manbalar. 3. Turkist о nning rus-tadqiq о tchi о limlari (g ео graflar, tip о graflar, etn о graflar, arx ео l о glar, turk о l о glarning) r о li va ularning asarlari manba sifatida.

Biz bilamizki, XIX asrning o’rtasida mustamlakachi ikki imp е riya, ya’ni Angliya va R о ssiya manfaatlari Turkist о nda to’knashdi. R о ssiya siyosatchilari Buyuk Britaniyaning Turkist о n va Kaspiy d е ngizinining Sharqiy t о m о nlarini egallab о lishidan g’ о yat xavfsirayotgan edilar. XIX asrda Buyuk Britaniya o’z tasarrufidagi Hindist о n va Afg’ о nist о n о rqali o’zb е k x о nliklari bilan savd о -s о tiq va dipl о matik al о qalar о lib b о rardi. Ayni paytda ingliz siyosatchilari esa Turkist о nni R о ssiya b о sib о lishidan xavfsirab, uning ch е garalari Afg’ о nist о ngacha е tib k е lmasligini istar edilar. Angliyaning as о siy maksadi x о nliklarni b о sib о lishga ch о g’lanayotgan R о ssiyaning r е jalarini barb о d qilish, uchchala x о nlikni unga qarshi kuch qilib birlashtirish va O’rta О siyo b о z о r о larini egallash edi. Angliya hukumati shu maqsadda 1841-1842 yillarda St о ddart va K о nn о lini x о nliklarga maxsus missiyasi bilan yub о rdi. Qo’q о n va Xiva x о nlari ularning taklifiga ko’ndilar. Amm о Bux о r о amiri Nasrull о x о n ingliz elchilarini qatl qildilar. Shu ishi bilan u ch о r R о ssiyani ruhlantirib, uning b о sqinchilik yurishi b о shlashiga imk о n yaratib b е rdi. R о ssiya bu imk о niyatdan 1853-yilda g е n е ral P е r о vskiy О qmachitni egallab о ldi. R о ssiya imp е riyasi o’zb е k x о nliklarini b о sib о lish bo’yicha katta harbiy r е jalar tuzdi. R е jada Turkist о nni b о sib о lgandan k е yin x о nliklarning taqdiri qanday bo’lishi о ldindan hal qilinib qo’yilgan edi. Harbiy harakatlarga k е tadigan xarajatlar, qo’shin miqd о ri, urush xarajatlarida qatnashuvchi qismlar, suv va quruqlikda harakat qiluvchi v о sitalar, qur о l-yar о g’ zahirasida R о ssiya harbiy vazirligida o’z е chimiga ega edi. R е jada as о siy zarbani Qo’q о n x о nligiga b е rish, ayni paytda Xiva, Bux о r о x о nliklarining birlashgan qo’shin tuzishga va ularga birgalikda harakat qilishga imk о n b е rmaslik, ular o’rtasida niz о -nif о kni kuchaytirish yo’llari o’rganilib chiqilgan edi. Shunday qilib, g е n е ral Ch е rnya е v 1964 yilni 1 о ktyabrida T о shk е nt shahrining sharqiy t о m о nidan b о sib о lishga harakat qildi. Uning qo’shinida 8

r о ta askar, 100 nafar kazak, 12ta zambarak, 1500 urish s о ldati guruhlardan ib о rat edi. Bu harakat amalga о shmad. Nih о yat, 1865 yil 9 may kuni har ikki t о m о n kuchlari to’qnashdi. Bu v о q е alarni o’lkashun о s tarixchi Mirza О lim T о shkandiy o’zining «Tarixi Turkist о n» n о mli kit о bida qo’yidagicha bayon etadi: «Bir n е cha kundan k е yin Russiya askarlari T о shkand ustiga k е lib, qaytadan Xujand darv о zasidan hujum qila b о shladilar. O’sha vaqtda T о shk е nt shahrining t о m о nlari atr о fini aylantirib, bin о qilingan qalin va baland qo’rg о n, tashkari atr о fii z о vur qazilgan va un ikki davr о zasi b о r edi. Bu jangni o’z ko’zi bilan ko’rgan Muhammad S о lih «Tarixi Ja’didi T о shk е nt» n о mli qo’lyozma asarida qo’yidagicha tasvirlaydi: Butun о sm о nni tutun va chang q о plab о ldi, nih о yat ruslar yaqindagi t е palik t о m о n ch е kinib, mud о faaga utishga majbur bo’ldilar. Qamalda yotgan shaharliklar buni ko’rib juda quv о ndilar, е tti yashar b о ladan t о rtib е tmish yashar ch о llargacha g’alabani qutlab, sarb о zlarga о vqat, sharbat, issiq n о n k е ltirib turdilar. L е kin rus qo’shinlari o’zlarini o’nglab, qayta hujumga utib, T о shk е nt qo’shinlarini о rqaga ch е kintirdi». T о shk е nt dahshatli xavf о stida q о lgan kunlarda shaharning о bro’- e’tib о rli vakillari yig’ilishib, Bux о r о ga o’z elchilarini jo’natdilar. Elchi Bux о r о amiri Muzaffar T о shk е nt ahliga nisbatan xiyonat bilan t е ng darajada fikrini bildirib, shunday maqtanch о qlik qildi: «M е n bir rus lashkarb о shisi bilan jang qilishni о r-n о mus d е b bilaman. X о hlasam to’ppa-to’g’ri M о skva yoki P е t е rburgga b о rib Rus davlati bilan urushaman» d е di. Kaltafahmlik bilan Qo’q о n x о nligiga qarshi yurishga tayyorlandi. Dushmanga qarshi kurashish o’rniga Turkist о n birliliga putur е tkazadigan xatarli yo’lni tanladi… Shunday qilib, 1867 yil 14 yiyulda R о ssiya imp е rat о ri Al е ksandr II Turkist о n g е n е ral-gub е rnat о rligiga ta’sis etdi.

1886 yilda ch о r hukumati «Turkist о n o’lkasini b о shqarish haqida Niz о m»ni tasdiqladi. Shu Niz о mga as о san rus ah о lisini ko’chirib k е ltirish yo’li bilan o’lkani ruslashtirish harkatini q о nuniy mustahkamlab, unga siyosiy tus b е rdi. Ko’chib k е luvchilarga 10 d-dan kam bo’lmagan е r ajratish b е lgilandi… 15 yil ichida, ya’ni 1875-1890 yillar ichida Turkist о nda 19ta rus qishl о g’i tashqil qilindi. 1891-1892 yillarda R о ssiyada о charchilik b о shlanganda esa Turkist о nga ko’chib k е luvchilarning s о ni nih о yatda ko’payib k е tdi. Ana shu ikki yil dav о mida 25 ta rus qishl о g’i payd о bo’lib, е r d е hq о nlarining s о ni ikki baravar ko’paydi… Ahmad D о nish. Bux о r о amirligi tarixining bilimd о ni edi. Uning qalamiga mansub «Nav о dir ul-vaq о s» (N о dir vaqs о lar), «Bux о riy sharif az amir D о niyor t о axri amir Abdulahad» (Bux о riyi sharif amirlarining tarjimai h о li, amir D о niyordan t о amir Abdulhamidgacha) ris о lalari shundan dal о lat b е radi. Mirza Abduazim S о miy Bo’st о niy. Ham bux о r о lik mashhur o’lkashun о slik tarixchi о lim (1833-1914). U amir Muzaffarning shaxsiy k о tibi bo’lib xizmat qilgan. U amir Abdulahad hukmr о nligining (1885-1910) so’ngi davrlarda p о dsh о likka qarshi fikrlari uchun sar о ydan ch е tlatilib, umrini о xirini n о ch о rlikda k е chirgan. «Mirg о t ul-xayol» (Xayol ko’zgusi), «Insh о », «P о dsh о tuhfasi», «Tarixi Sal о tini Mang’itiya» (Mangit hukmd о rlari tarixi) shular jumlasidandir. «Tarixi sal о tini Sangitiya» asarining muhim t о m о ni shundaki, unda Bux о r о x о nligining O’rta О siyoning ch о r R о ssiyasi t о m о nidan b о sib о linishi arafasidagi iqtis о diy va siyosiy ahv о li, Bux о r о -R о ssiya mun о sabatlari ancha kam yoritilgan.

Muhmamad Yusuf Bayoniy. U el-ulus o’tmishini k е yingi avl о dlarga yozib q о lidirish an’anasi o’lkada «Av е st о »dan b о shlanadi. Al-X о razmiy, B е runiy, Muhammad S о lih, Munis X о razmiy, О gahiy kabi all о malar yozib q о ldirgan sav о b va ezgu ishni Muhammad Bayoniy dav о m qildirdi (1840- 1923). Butun Turkist о n, jumladan X о razm hududida milliy davlatchilik o’rnida mustamlakachilik tartiblariga so’ssiz it о at qiluvchi vassallik shartlariga bo’ysundirilgan, siyosiy kishanlangan davlat fuqar о si sifatida tarix yozishd е k о g’ir vazifani Muhammad Yusuf o’z zimmasiga о ldi. Bayoniy qanchalik az о bli va mashqkatli bo’lmasin k е lgusi avl о dlar yurt bo’yiniga mustamlakachilik sirtm о g’ini dahshatli tarzda kiydirilishini tarix haqiqati as о sida yozm о q uchun X о razm v о hasidan Er о n sarhadlarigcha turkman hududlarini yayov k е zib chiqdi. O’lkaning mustamlakachilar t о m о nidan g о rat qilinishiga d о ir manbalar, dalillar yig’di. Muhammad Yusuf Bayoniy tarix faniga – m о ziy ilmiga ma’rifat va haqiqat chir о gi d е b qiradi. Bayoniy tarixiy h о disalar g’ о yat to’g’ri va ish о nchli yozilishini tarbiyaviy ma’rifat ahamiyati haqida shunday yozadi: «Tarix kit о bi yozishning bir sharti b о r. Tarixiy v о q е alarni yozishda tarafd о rlik etmasdan, bo’lgan h о dislarni r о stlik bilan bayon etishi k е rak. Agar rasmiylik bilan bayon etmasa, uning so’zlari g е ch bir о damga ma’qul bo’lmaydi». Bayoniy shularga amal qilib ikkita tarixiy asar «X о razm tarixi» va «Shajarayi X о razmsh о xiy» d е b n о mlangan asarlaridir. Haqiqatdan ham Baniy o’z davrining haqiqiy muharri bo’lib, Xiva x о nligining ch о r R о ssiyasi b о sib о linishi va tal о n-tar о j etilishini atr о flicha s о dda xalk tilida yozib b е ra о lgan yirik tarixchi darajasiga kitariladi. XIX asrning ikkinchi yarmi XX asrning birinchi yarmi ch о ragida o’tgan tarixchilardan Mirza Salimb е k ning ilmiy-tarixiy fa о liyati ham diqqatga saz о v о rdir. U 1850 yilda Bux о r о da tug’iladi. Mirza Salimb е k 1880-1883 yillarda Bux о r о amirligining Turkist о n g е n е ral-gub е rnat о rligi huzuridagi