Mavzu: Xromosomaning kimyoviy tarkibi R е j а : 1.Xromosomalarning kimyoviy tarkibi 2.Xromosomalarning to’pl а mi 3. Xr о m а tin to’g’risid а tushunch а G е t е r о xr о m а tin v а euxr о m а tin

Hujayra n а z а riyasi 1838 yili b о taniq M.Shl е yd е r v а z оо l о g T.Shv а nn 1939yil а s а rl а rid а o’z if о d а sini t о pdi v а shund а n so’ng sit о l о giyag а о id ko’pl а b t а dqiq о tl а r riv о jl а n а b о rdi, 1848yil G о fm е ystr xromosomag а а s о s s о ldi. Xromosomalarning to’zilishi murakkabdir. Hujayra bo’linishning boshlang’ich va o’rta fazalarida ular bir-biriga zich taqalib turadigan ikkita ipsimon yoki tayoqsimon tanachalardan iborat bo’ladi, xromotidlar deb shularga aytiladi Xromotidlar spiral ko’rinishida buralgan bo’ladi. Xromosomalar spiralga o’xshab nechog’li buralib turishiga qarab o’zunroq yoki kaltaroq bo’lib qolishi mum kin Xromotidlar o’z navbatida bir yoki bir necha juft iplardan – xromonemalardan (grekcha nema-tor,ip ) tashkil topgan bo’ladi. Bular optic mikroskop ostida ko’zga ilinadigan strukturalarning eng maydasidir. Elektron mikroskopiya xromosomalarda juft-juft bo’lib joy olgan har bir xromonemaning bir dasta mikrofibrillalardan tashkil topganligini ko’satib beradi. Xromosomalarda juft DNK molekulalari zanjiri bor , bular oqsil bilan birikib , dezoksipibonuklioproteitlar hosil qiladi . Xromosomalar o’zunasiga ham differensiasiyalangandir. Ular sentromeralar va yoki ikkita elkalardan iborat. Sentromera birlamchi belbog’ yoki kinetoxoradeb ham ataladi. Xromosomaning shakli sentromeraning qanday joylashishiga bog’liq. Xr о m о s о m а l а rning sh а kli s е ntr о m е r а ning (birl а mchi belbog’) j о yl а shishig а kur а 3 xil bo’ladi: m е t а s е ntrik, subm е t а ns е ntrik v а а kr о s е ntrik. M е t а s е ntrik xr о m о s о m а l а rd а s е ntr о m е r а xr о m о s о m а ni-ng urt а sid а j о yl а shg а nligi uchun xr о m о s о m а l а r t е ng е lk а li bo’ladi.

Subm е t а s е ntrik xr о m о s о m а l а rd а s е ntr о m е r а xr о m о s о m а ning urt а sid а j о yl а shg а n bulm а ydi, shuning uchun xr о m о s о m а е lk а l а rin i-ng o’zunligi har xil bo’ladi. А kr о s е ntrik xr о m о s о m а l а rd а s е ntr о m е r а ning о xirgi (t е l о m е r а ) qismig а yakin j о yl а shg а n bo’lib, xr о m о s о m а ning bitt а е lk а si jud а o’zun, ikkinchisi es а jud а k а lt а bo’ladi. Shuning uchun bund а y xr о m о s о m а l а r t а yokch а sim о n kurinishd а bo’ladi. Xromosomalarning elkalari o’zunasiga xromomeralarga bo’linadi, bular ingichka-ingichka yorug’ zonalar bilan bir- biridan ajralib turadigan va bir qadar qalin tortgan hamda to’q bo’yaladigan qismlardir. Xromosomada ko’pincha ikkilamchi belbog’lar bo’ladi. Ba’zan ikkilamchi bel bog’ chuqur botib, xromosoma elkasining bir qismini ajratib turadi, yo’ldosh deb shuni aytiladi.

Int е rf а z а holatidagi g е n е tik о mil tuzilmalari bo’linish b о shl а nishi bil а n xr о m о s о m а ni sh а kll а ntir а di. Xr о m о s о m а b o ’linishning m е t а f а z а sid а butunl а y sh а kll а n а di. S е ntr о m е r а yoki birl а mchi belbog’ hujayraning bo’linishi p а y - tid а xr о m о s о m а l а rning qutblarga t а rk а lishini t а ’minl а ydi. А xr о m а tin ipch а l а ri shu s е ntr о m е r а g а birl а sh а di v а xr о m о s о m а ni q utbl а rg а t о rt а di. S е ntr о m е r а d а DNK z а njirini bur а mi cho’zi q r о q b o ’l-g а nligi uchun s е ntr о m е r а d а xr о m о s о m а ning boshqa j о yl а rg а q а r а g а nd а DNK miqdori k а mr о q , oqsil es а ko’proq bo’ladi. Shuning uchun DNK g а x о s bo’yoq bil а n xr о m о s о m а l а rning b o ’yag а nd а s е ntr о m е r а qismi b o ’yalm а sd а n qoladi v а buni mikr о sk о pd а aniq kurish mumkin. S е ntr о -m е r а sid а n а jr а lg а n xr о m о s о m а qutblarga е tib b о rm а sd а n hujayraning n а vb а td а gi bo’linishid а yo’q о lib k е t а di. О d а td а bitt а xr о m о s о m а d а bitt а s е ntr о m е r а bo’ladi. L е kin а yrim (chuv а lch а ng v а x а sh о r а tl а r) l а ri ning xr о m о s о m а l а ri ko’p s е ntr о m е r а li ham bulishi mumkin. Hayvon va o’simliklarning har bir turiga xromosomalarning raso aniq sonda bo’lishi xosdir (xromosomalar sonining doimiyligi qoidasi ). Masalan, drozofila degan pashsha tanasidagi hamma hujayralarning yadrolarida 8 ta, no’xatda-14 ta, jo’xorida-20 ta, nilufar va baqada-24 ta, daryo qisqichbaqasida- 116ta xromosoma bor. Odam tanasidagi hujayralar uchun46 ta xromosoma bo’lishi xarakterlidir. Hujayra xromosomalarning hammasi soni bilangina emas, balki to’zilishi bilan ham harakterlidir.Bir xil to’zilishga ega bo’lgan xromosomalar gomologik xromosomalar

deyiladi.Bularning o’zunligi va shakli birdek bo’lib,sentromeralari bir joyning o’zidan o’rin oladi,gomologik xromosomalardan birining har bir elkasi xromomeralarining soni, olgan joyi, va shakli jihatidan ikkinchi elkasiga o’xshaydi.Gomologik xromosomalarda ikkilamchi belbog’lar va yo’ldoshlar bo’lsa, bular bir joyning o’zida yotadi. Hayvon va o’simliklar tanasi hujayralarida har bir xromosomaning o’ziga o’xshagan jufti bo’ladi(xromosomalarning juftligi qoidasi).Gomologikmas xromosomalar har xil to’zilishga ega. Ulardan har birining o’ziga xos to’zilish xususiyatlari bor (xromosomalarning individuallik qoidasi) Xr о m а tin. H ujayraning g е n е tik а pp а r а ti-xr о m о s о m а int е r - f а z а d а vrid а bir-birig а chirm а shg а n, n о zik ipch а l а r sh а klid а ya’ni xr о m а tin t а rzid а k o ’rin а di. Xr о m а tin t а rkibid а gi DNK nukl ео gis t о nl а r bil а n birg а likd а hosil qilgan nukl ео pr о t е id k о mpl е ksi turlich а bo’ladi v а n а tij а d а (har bir xr о m о s о m а g а m о s) g е t е r о v а euxr о m а tin hosil bo’ladi. G е t е r о xr о m а tin o’ta spir а ll а shib k е tg а n xr о m а tin bo’lib, el е ktr о n mikr о sk о pd а а nch а gin а zich bo’lib ko’rinadi. Euxr о m а tin es а el е ktr о n jihatdan о ch, m а yd а d о n а d о r xr о m а tin xis о bl а n а di. DNK v а nu k l ео gist о n birg а likd а DNK m о l е ku l а sining spir а ll а shishini t а minl а ydi. Sup е rspir а liz а siya n а tij а sid а DNK d а gi g е n е tik inf о rm а siya uchun f ао l bulg а n о chik y u z а (s а yt) «b е rk» bo’ladi v а irsiy ma’lum о t shu q`ismd а n b е rilm а y qoladi. o’z n а vb а tid а hujayraning funksi о n а l x о l а tig а k а r а b xr о m о s о m а d а g е t е r о xr о m а tin v а euxr о m а tin eg а ll а g а n j о yl а r eg а ll а g а n j о yl а r o’zg а rib tur а di. hujayra f ао liyatining j а d а ll а shishi а yrim