logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. YOSH VA PEDAGOGIK PSIXOLOGIYA FANINING TADQIQOT METODLARI.

YOSH VA PEDAGOGIK PSIXOLOGIYA FANINING TADQIQOT METODLARI.

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

233.923828125 KB
Ko'chirib olish
YOSH VA PEDAGOGIK PSIXOLOGIYA FANINING TADQIQOT METODLARI. Reja: 1. Yosh va pedagogik psixologiyaning tadqiqot metodlari. 2. Kuzatish metodi. 3. Eksperiment metodi. 4. Suhbat va so‘rovnoma metodi. 5. Faoliyat mahsulini o‘rganish metodi. 6. Test metodi, sotsiometriya metodi, biografiya metodi . Mazkur fan sohasi o’zining predmeti hamda vazifasini umumiy psixologiyaning asosiy prinsiplari va qoidalariga tayangan holda belgilaydi. Yosh va pedagogik psixologiya quyidagi prinsiplarga rioya qiladi: 1. Ilmiy dialektika ta’limotiga binoan psixika yuksak darajada tashkil topgan materiyaning xususiyati va yoki miyaning mahsulidir. Odatda psixika tashqi dunyoning sezgi organlari orqali insonning miyasiga bevosita ta’sir etishi asosida vujudga kelib, sezgi, idrok, tasavvur, xotira, tafakkur, nutq, xayol kabi bilish jarayonlarida, shuningdek, shaxsning xususiyatlari va holatlarida, diqqati, his- tuyg’usi va xarakter xislatlarida, qiziqishi va ehtiyojlarida o’z ifodasini topadi. 2. Psixikaning negizida miyaning reflektor faoliyat yotadi. Tashqi dunyodan kirib keladigan qo’zg’atuvchilarga ichki yoki tashqi biologik organlar javob reaksiyasini bildiradi. Bosh miya katta yarim sharlarida vujudga keladigan muvaqqat nerv bog’lanishlari psixik hodisalarning fiziologik asoslari hisoblanadi va ular tashqi ta’sirning natijasida hosil bo’ladi. Bosh miya po’stlog’ida vujudga keladigan mu vaqqat nerv bog’lanishlari I.P.Pavlovning nerv jarayonlarining irradiasiyasi, konsentrasiyasi hamda induksiyasi qonunlari zamirida ro’y beradi. Bu qonunlar turli yo’sindagi muvaqqat bog’lanishlar, assosiasiyalar qanday yuz berayotganini, qanday shart-sharoitda tormozlanishini (qo’zg’alishini), muvaqqat bog’lanishlarning yo’qolayottani yoki paydo bo’layotganini tushuntirish imkonini beradi. Psixofiziologik qonuniyatlarga binoan miyaning funksiyasi muvaqqat nerv bog’lanishlarining birlashish mexanizmi hamda analizatorlar faoliyati mexanizmlari ta’sirida hosil bo’ladi. Yuqoridagi ta’limotga ko’ra, har ikkala mexanizm hayvonlarning tash qi olamga munosabatini aks ettiradi. Shuning uchun psixik faoliyat voqyelikni aks ettirishdan, oliy nerv faoliyatining tashqi olamni timsollar sifatida ifodalashdan iboratdir. 3. Psixikani tadqiq etish insonning butun (ontogenezidagi) ongli faoliyatini — uning ham nazariy, ham amaliy hayot faoliyatini o’rganishdir. Odam zotining ongliligi uning turli-tuman faoliyatida (o’yin, mehnat, o’qishda), xatti- harakatlarida namoyon bo’ladi. Inson shaxsi har xil shakl va mazmunga ega bo’lgan nazariy hamda amaliy faoliyatlarda tarkib topa boradi. Bunda muhit, irsiy belgilar, shaxslararo munosabatlar, tarbiya asosiy omillar hisoblanadi. Inson o’zi yashab turgan davrni, moddiy turmushni aks ettiradi, ijtimoiy-siyosiy muhit ta’siri ostida bilimlarni o’zlashtirib boradi, ijtimoiylashadi, tarixan o’zgaradi. Ontogenezda uning his-tuyg’ulari, xarakteri, qobiliyati, iqtidori, iste’dodi, tafakkuri, ehtiyojlari, e’tiqodlari, uni faollikka da’vat qiluvch i harakat motivlari, istaklari, tilaklari, xohishlari, pozisiyasi ham asta-sekin o’zgarib boradi. 4. Insonning bilish faoliyati (jarayonlar i ) rivojlanishi unga o’zini qurshab turgan borliqni yanada chuqurroq, to’g’riroq, to’laroq va aniqroq aks ettirish imkoniyatini yaratadi va u borliqning asl mohiyatini, turli yo’sindagi o’zaro bog’lanishlari, murakkab munosabatlar va aloqalarni tobora aniqroq yoritadi. Shu bilan birga mazkur jarayonlarda shakllanib kelayotgan insonning borliqqa, voqyelikka, jismlarga, kishilarga va o’ziga munosabati vujudga keladi. 5. Inson ongining rivojlanishi uning tashqi olamni faol aks ettirishda namoyon bo’ladi. Ijtimoiy tarixiy taraqqiyot ta’limoticha, insonning moddiy turmushi, u hayot kechirayotgan tuzumning moddiy asosigina emas, balki uni qurshab olgan odamlarning turmush tarzlari, umuminsoniy qiyofalari, e’tiqodlari, dunyoqarashlari, ijtimoiy voqyelikka munosabatlari, intilishlari, faoliyatlari, ijod mahsullari va xatti-harakatlarining majmuasidir. 6. Insonning borliqni (voqyelikni) aks ettirishi — faol jarayondir. Ma’lumki, inson zotining rivojla nishi obyektiv borliqqa (voqyelikka) va o’ziga faol ta’sir ko’rsatishida sodir bo’ladi. Bolaning katta yoshdagi kishilar tashkil qiladigan amaliy faoliyati, masalan, o’yini, kuzatishi, mehnati, o’qishi, adabiy asarni mutolaa qilishi hamda qiziqishining barqarorlashuvi, iqtidorining takomillashishiga boshqalar uning psixik rivojlanishini ifodalaydi. Bola tlmo ni dan nutqni egallashi uning bilish jarayonlari (sezgi, idrok, tasavvur, xotira, tafakkur va xayolini) hamda amaliy faoliyatini (o’qish, o’yin va mehnatini) keskin o’zgartiradi. Bu o’zgarishlar , ayniqsa ilk bolalik davrida yaqqol namoyon bo’ladi. Nutqning vujudga kelishi bola shaxsining rivojini tezlashtiradi, shaxslararo muloqotni, munosabatlarni yuqori darajaga ko’taradi. Rivojlanish, taraqqiyot, kamolot inson shaxsining tarkib topishi jarayonidir. Rivojlanish o’zaro uzviy bog’liq qator bosqichlarda amalga oshadi. Bola aql- zakovatining ko’rsatkichi, sifati, xarakteri uning atrofdagi odamlar bilan kundalik munosabatlari va amaliy faoliyatida vujudga keladi, o’zaro ta’sir (savol-javob) natijasida unda aqlning ijodiy mahsuldorligi, teranligi, tezligi orta boradi. Hozirgi davrda insonning rivojlanishi yanada jadallashtiruvchi vositalar mavjud va uning aqliy o’sish darajasini test (sinov)lar bilan aniqlash mumkin. Yosh va pedagogik psixologiya predmeti talim rivojlanishni o’z ketidan ergashtirib boradi (L.S.Vigotskiyniki) , degan qoidaga amal qiladi. Bizningcha, XXI asrda bu talqinni o’zgacha tarzda ifodalash maqsadga muvofiq: taraqqiyot ta’limni o’z ortidan yetaklaydi (E.G’oziyevniki) . Yuqoridagi mulohazalardan kelib chiqqan holda va insonnnng ontogenezida psixik rivojlanishini mukammal bo’lmasa-da, ochib berish imkoniyatiga ega bo’lgan umumiy, nazariy qoidalar, ya’ni prinsiplar mavjud. Ana shu prinsiplar asosida turli yosh va jinsdagi odamlarda olib boriladigan ilmiy tadqiqot ishlarida metodologik va metodik xatolarga kamroq yo’l qo’yiladi. Shunday ishlarda inson tug’ilganidan umrining oxi ri gacha qanday o’zgarib borishi to’g’risida ma’lumot to’plash mumkin. Umuman, psixologiyada inson psixikasini tadqiq qilish metodlarining turli tasnifi mavjud. Shular to’g’risida umumiy psixologiya kursida keng ma’lumotlar berilgan. Ontogenez va differensial psixologiya fani ham psixologiyaning boshqa sohalari singari o’ziga xos ilmiy tadqiqot metodlariga ega. Quyida sobiq ittifoq psixolog i B.G.Ananyevni tavsiya qilgan klassifikasiyasiga asoslan gan holda mazkur metodlarning xususiyatlarini yoritishga harakat qilingan. B.G.Ananyev psixikani o’rganish metodlarini to’rt guruhga ajratib, ularni tashkiliy, empirik (amaliy), natijalarni qayta ishlash yoki statistik natijalarni sharhlash metodlari deb nomlagan. Bu guruhlar o’zining maqsad va vazifasi bo’yicha yana bir nechta toifa hamda turlarga bo’linadi. Quyida mazkur metodlarning umumiy va o’ziga xos xususiyatlari hamda qiyosiy tavsifi berildi. Tadqiqot metodlarining birinchisi, ya’ni tashkiliy guruhi o’z ichiga qiyoslash, longityud (uzluksiz), kompleks (ko’pyoqlama) deb atalgan turlarni oladi. Qiyoslash metodidan umumiy psixologiya, sosial psixologiya (katta yoki kichik guruhlarni hamda ularning har xil toifalarini o’zaro taqqoslash), tibbiyot psixologiyasi (sog’lom va bemor kishilarning psixik xususiyatlarini qiyoslash), sport psixologiyasi (sportchilarning holati, uquvliligi va ishchanligini o’zaro taqqoslash) kabi fanlarda unumli foydalaniladi. Yosh va pedagogik psixologiyada esa qiyoslash metodi turli yoshdagi odamlarning bilish jarayonlari, shaxs xusu siyatlari, bilimlarni o’zlashtirishi, aqliy qobiliyati, salohiyati, rivojlanish dinamikasi, jinslarning tafovutlari va o’ziga xosligi kabilarni o’rganishda qo’llanadi. Psixologlardan L.S.Vigotskiy, P.P.Blonskiy, A.A.Smirnov, B.G.Ananyev, D.B.Elkonin, P.Ya.Galperin va ularning shogirdlari olib borgan tadqiqotlar (chaqaloqlik, go’daklik, ilk bolalik, ki - chik maktab yoshi, o’smirlik, o’spirinlik yosh davrlarini o’zaro solishtirish) shu metoddan foydalanib amalga oshirilgan. Keyingi yillarda xalq ta’limi tizimi va ishlab chiqarishda «inson omili» muammosining ko’tarilishi, vaqt taqchilligi, ishchanlik imkoniyati, psi xologik moslik masalalarining alohida ahamiyat kasb etishi mazkur metodni keng qo’llashni taqozo etmoqda. Bundan tashqari, tajribada olingan ma’lumotlarning ishonchliligini oshirishda ham qiyoslash metodi qo’llanadi. Ayniqsa, sinaluvchilardagi o’zgarishlarni ajratib olib qarash, tadqiqotning bosqichlarini alohida-alohida tahlil qilish, masalan, tajribaning birinchi bosqichi turli yoshdagi va jinsdagi odamlarga qanday ta’sir etganini aniqlash va hokazolar bu metodga diqqat-e’tibor ortib borayotganidan dalolatdir. Yosh va pedagogik psixologiyada qiyoslash metodi bilan bir davrda longityud (uzluksiz) metodi ham qo’llanadi. Uning boshqa metodlardan farqi bir yoki bir nechta sinaluvchilar uzoq muddat, hatto, o’n yillab tekshirilishidir. Longityud metodidan psixologlardan nemis V.Shtern, fransuz R.Zazzo, rus psixologlari N.A.Mench inskaya, A.N.Gvozdev, N.S.Leytis, V.S.Muxina va boshqalar ko’p yillardan beri foydalanmoqdalar. Mazkur metod orqali bir xil jinsli (Hasan-Husan, Fotima-Zuhra) yoki aralash jinsli (Hasan-Zuhra, Fotima-Husan) egizaklar kuzatilgan. Shuning uchun qator tadqiqotlarning “ona kundaligi” (N.A.Menchinskaya, V.S.Muxina) deb nomlanishi bejiz emas. Uzoq vaqt bir shaxsni (kichik guruhni) kuzatish unda paydo bo’layotgan yangi fazilatlarning rivojlanish dinamikasini, xulq-atvoridagi illatlarni (xatti-harakat) va ularning oldini olish tadbirlarini, murakkab psixologik munosabatlari, ichki bog’lanish qonuniyati, mexanizmi to’g’risida mukammal, ishonchli, barqaror ma’lumotlar to’plash imkonini yaratadi. Longityud metodi yordamida subyektiv omillarning o’ziga xosligini, obyektiv shart-sharoitlar va ijtimoiy muhitning sinaluvchiga ta’siri o’rganiladi. Chunonchi, egizaklarning o’xshashligi va tafovuti, ta’sirlanishi, his-tuyg’usining o’zgarishi, kishilar o’rtasidagi individual farqlar (ishchanligi, temperamenti, oliy nerv faoliyati tizimi va hokazolar) bo’yicha ma’lumotlar olish longityud metodi bilan amalga oshadi. Hozirgi davrda fan va texnika taraqqiyoti psixologik tekshirishlarning ilmiyligini yanada oshirish uchun (subyektiv omillarning ta’sirini kamaytirish maqsadida) yaxlit dastur asosida boshqa fanlar (tibbiyot, fizika, fiziologiya, biologiya, sosiologiya, kibernetika, statistika, falsafa, mantiq va hokazolar) bilan birgalikda tadqiqot ishlari olib borishni taqozo etmoqda. Amaliy yo’sindagi ilmiy-tadqiqot ana shu ko’p qirrali (kompleks) yondashishni talab qiladi. Psixologiya sohalarida (psixofiziologiya, kosmos, tibbiyot psixologiyasi, muhandislik yoki aviasiya psixologiyasida tadqiqot obyektiga tizimli yondashish tamoyili amalga oshirilmoqda. Kompleks metod yordamida o’rganilayotgan obyektdagi o’zgarishlar turli nuqtai nazardan tahlil qilinadi yoki ularga har xil yondash iladi. Masalai, bolada oddiy bilimlarni o’zlashtirish xususiyati psixologik jihatdan tekshirilayotgan bo’lsa, kompleks yondashish ta’sirida ana shu o’zlashtirishning falsafiy, mantiqiy, fiziologik, ijtimoiy, biologik xususiyatlari yoritiladi. Aytaylik, keksayishning biologik omillarini o’rganish uning psixologik, fiziologik, mantiqiy jihatlarini yoritishga xizmat qiladi. Kompleks dastur yordamida amalga oshirilgan tadqiqot natijalar i ilmiy ahamiyatga molik bo’lib, insonshunoslik muammolarini hal qilishda katta yordam beradi. Ilmiy tadqiqot metodlarining ikkinchi guruhi empirik metodlardan iborat bo’lib, bu guruhga kuzatish (o’zini o’zi kuzatish), eksperiment (tabiiy, labo ratoriya), test, anketa, so’rov, sosiometriya, suhbat, intervyu, faoliyat jarayoni va uning mahsulini tahlil qilish, tarjimai hol (shaxsiy guvohnoma, hujjat, turmush faoliyati voqyealarini tahlil qilish) kabilar kiradi va ular sinash, tekshirish, diagnoz (aniqlash) va prognoz (oldindan belgilash) vazifalarini bajaradi. Insonda tug’ilganidan umrining oxirigacha sodir bo’ladigan psixologik o’zgarishlarni chuqurroq va obyektivroq tadqiq etish uchun empirik metodlardan navbati bilan foydalanish yaxshi natija beradi. Ilmiy tadqiqot metodlarining uchinchi guruhi natijalarni qayta ishlashga mo’ljallangan bo’lib, ular statistik (miqdor) va psixologik (sifat) tahlil turlariga bo’linadi. Psixologik-pedagogik tadqiqotlarda ko’pincha quyidagi statistik metodlardan foydalaniladi. To’plangan miqdorlarni ishlab chiqishda mana bu formulalarni qo’llash mumkin: 1 ) M ═ υ ∕ n formulasi o’rtacha arifmetik qiy matni topish uchun ishlatiladi. M —yig’indi, υ — va riasion miqdor, n — sinaluvchilar yoki obyektlarning sanog’ini bildiradi. 2) σ = √ c ∕ n − 1 formulasi son qatoridagi o’rta kvadrat og’ishni hisoblashda yoki standart og’ishni aniqlashda ishlatiladi. σ — kvadratik og’ish, c — dispersiya, n — miqdor. 3) S= Σ ( υ — M) 2 — son qatoridagi miqdorlar tarqoqligini aniqlash formulasi. U ba’zan “S” — dispersiya deb ham ataladi. 4) Psixologik tajribalarda olingan miqdorning, qo’llangan metodikaning ishonchlilik darajasini aniqlash uchun Styudent mezonidan foydalanish mumkin: t ═ ( X − X ) ∕ σ Bunda t — ishonchlilik belgisi, X — son qatoridagi yuqori ball, X — o’rtacha arifmetik miq dor, σ — kvadratik og’ish alomati. Psixologik tajribalarda Myordokning ko’chish foizlarini aniqlovchi formula: ( ε − S ) ∕ ( ε − S ) ∙ 100; bunda ε — sinaluvchilarning to’g’ri va noto’g’ri javoblarini hisoblashg a xizmat qiladi. Ikkala miqdorning nisbati birining ikkinchisidan qay darajada yuqori ekanini ko’rsatadi. Bunda “S” — nazorat, tajriba guruhni anglatadi. Tafakkurning so’z-mantiq tejamkorligi xususiyatini aniqlashda quyidagi formula qo’llanadi (3.I.Kalmikova tadqiqotlarida): TST ═ ε R1 ∕ ε R2 ; ε R1 — sinaluvchilar topshiriqni bajargani uchun olgan ballar yig’indisi; ε R2 — sinaluvchilar mak simal darajada ballar to’plashi mumkin bo’lgan imkoniyatlar. Topshiriq yechimi uch balli shkala bilan o’lchanadi. To’g’ri yechgani uchun “2” ball, noto’g’ri yechgani , yechishga intilgani uchun “1” ball va, nihoyat mutlaqo yechmagani uchun “0” ball qo’yiladi. Yuqoridagi statistik metodlar tajribalarda olingan qiymatlarning ishonchlilik darajasini aniqlashga xizmat qiladi. Bunday metodlar haddan tashqari ko’p va biz ularning eng soddalariga to’xtab o’tdik, xolos. To’plangan materiallarni psixologik tahlil qilish metodi mazkur fan uchun alohida ahamiyatga ega. Unda aniqlovchi, tarkib toptiruvchi (tarbiyalovchi), tekshiruvchi tajribalarda olingan har xil shakldagi ma’lumotlar turli prinsip, pozisiya, ko’p qirrali (kom pleks) va yaxlit (sistemali) yondashishga asoslanib mantiq yordamida psixologik tahlil qilinadi. B archa fikr va mulohazalar ishonchli omillar orqali isbotlab beriladi, psixologik qonuniyat, qonun, xususiyat, xossa, holat va kamolotning o’ziga xosligi asoslanadi. Material alohida guruhlar va sinflarga ajratiladi, psixologik voqyelikning boshqa jihatlari bilan uzviy sababiy bog’liqligi, ichki murakkab munosabati bayon qilinadi, sinaluvchilar muayyan toifalarga kiritiladi va tadqiqotdan yakuniy xulosa chiqariladi. Ilmiy tadqiqot metodlarining to’rtinchisi — sharhlash guruhi genetik va donalash metodlaridan iboratdir. Genetik metod bilan tadqiqot davomida to’plangan ma’lumotlar yaxlit holda maqsadga muvofiq yo’sinda sharhlanadi. Bu metoddan foydalanishning aso siy maqsadi — sinaluvchida vujudga kelayotgan yangi shaxs fazilatlarining rivojlanishi va bilish jarayonlarining o’zgarishiga tajriba natijasiga suyan gan holda ta’rif hamda tavsif berishdir. Shuningdek, bunda mazkur fazilat va xususiyatlarning namoyon bo’lish davri, bosqichi hamda ba’zi mashaqqatli daqiqalarga, paytlarga qo’shimcha sharhlar berish imkoniyati tug’iladi. Genetik metodga asoslanib psixik o’zgarishlar bilan rivojlanish bosqichlarining bevosita bog’liqligining ildizi aniqlanadi. Tanlash metodi bilan tadqiqot obyektiga kirgan shaxs psixikasidagi barcha o’zgarishlar, o’ziga xoslik, o’zaro aloqa, o’zaro ta’sir va uyg’unlikning o’zaro bog’lanishlari o’rganiladi. Jumladan, inson nutqini idrok qilish uchun sezgi, idrok, xotira, tafakkur jarayonlarining bir paytda birgalikda qatnashishi bunga yorqin misoldir. Bunda har bir bilish jarayonining ulushi ifodalanadi yoki uning ahamiyati alohida ta’kidlanadi, ularning o’zaro bog’liqligi asoslab beriladi. Lekin tajribada to’plangan ma’lumotlarni sharhlash uchun yuqoridagi metodlarning o’zi yetarli emas. Buning uchun uzilishlarga yo’l qo’ymaslik uchun yig’ilgan materiallar maxsus bosqichlarga ajratib sharhlanadi. Tadqiqotning birinchi — tayyorlov bosqichida kashf qilinadigan psixologik qonun yoki qonuniyat to’g’risidagi taxmin, faraz tahlil qilinadi. Tadqiqotning ikkinchi bosqichida tajriba o’tkazish prinsipi, sharoiti, obyektiv va subyektiv omillar bo’yicha mulohaza yuritiladi. Uchinchi bosqichda esa olingan miqdoriy natijalar qayta ishlanadi va bu ham o’z navbatida to’rt pog’onaga bo’linadi: a) empirik materialni birlamchi tahlil qilish: alohida olin gan yoki topilgan omil, alomat, ko’rsatkich, mexanizm, xususiyat sharhlanadi; b) tahlil qilingan miqdoriy materiallar bilan tadqiqot gipotezasi alohida sharhlanadi; v) ikkilamchi tahlil; barqaror, ustun dalillar ajratiladi; g) ik kilamchi sintez: psixologik qonun, qonuniyat, topilgan dalil omil bilan tadqiqot gipotezasini birlashtirib maxsus xulosa chiqariladi. To’rtinchi bosqich — sharhlashda har bir fakt, alo mat, ko’rsatkich, mexanizm,xossa, psixologik jihatdan so’z-mantiq orqali tahlil qilinadi. Barcha ilmiy-amaliy mulohazalar isbotlanadi, buning natijasida hyech bir shubhaga, e’tirozlarga o’rin qolmaydi. Ana shu bosqichda tadqiqot yakunlanadi, zarur xulosalar chiqariladi, amaliy tavsiyalar beriladi, o’rganilishi zarur muammoning ahamiyati va istiqboli to’g’risida mulohaza qilinadi. Endi tajribada eng ko’p qo’llanadigan empirik metodlar haqida kengroq ma’lumot beramiz. Kuzatish metodi. Yosh va pedagogik psixologiyada bu metodning obyektiv (tashqi) va subyektiv (o’zini o’zi) kuzatish turlari bor. Inson psixikasidagi o’zgarishlarni har xil vaziyatlarda kuzatish uchun quyidagilar amalga oshiriladi: 1) kuzatishning maqsadi, vazifasi belgilanadi; 2) kuzatiladigan obyekt tanlanadi; 3) sinaluvchining yoshi, jinsi, kasbi aniqlanadi; 4) tadqiqot o’tkazish vaqti rejalashtiriladi; 5) kuzatish qancha vaqt davom etishi qat’iylashtiriladi; 6) kuzatish insonning qaysi faoliyatida (o’yin, o’qish, mehnat, sportda) amalga oshirilishi tavsiya qilinadi; 7) kuzatishning shakli (yakka, guruh, jamoa bilan o’tkazilishi) tayinlanadi; 8) kuzatilganlarni qayd qilib borish vositalari (kundalik, suhbat daftari, kuzatish varaqasi, magnitofon, videomagnitofon, kinokamera, mobil telefon va boshqalar) taxt qilinadi. Kuzatish orqali turli yoshdagi odamlarning diqqati, his-tuyg’ulari, nerv sistemasining tashqi ifodalari, temperament xususiyatlari, imo-ishoralari, sezgirligi, xulq-atvori, nutq faoliyati va hokazolari o’rganiladi. Ammo o’ta murakkab ichki psixologik kechinmalar, yuksak hissiyotlar, tafakkur, mantiqiy xo - tira va aql-zakovatni tadqiq etishga bu metodning imkoni yetmaydi. Masalan, go’dak bolani kuzatishda uning harakatlari, o’yinchoqlarga munosabati, his- tuyg’usi, talpinishi, mayli, xohishi aniqlanadi. O’quvchining darsdagi holatini kuzatishda esa diqqatining xususiyati, tashqi qo’zg’atuvchi bilan ta’sirlanishi, temperamenti, xatti-harakatining sur’ati, emosional kechinmasining o’zgarishi to’g’risida ma’lumotlar to’plashga imkoniyati tug’iladi. O’spirin yoshlarning sport faoliyatini kuzatish orqali ularning irodasi, ishchanligi, his-tuyg’usining o’zgarish xususiyatlari, g’alabaga intilishi, o’zining harakatini idora qila olishi yuzasidan materiallar yig’ish mumkin. Ishchining dastgoh yonidagi faoliyatini kuzatish natijasida uning o’z diqqatini taqsimlashi, qiyin damlarda o’zini tutishi, imo- ishoralari, tashqi qo’zg’atuvchidan ta’sirlanish darajasi haqida keng ma’lumotlar yig’iladi. Keksalarning muloqot jarayonini kuzatish ularning xarak teri, nutq faoliyati, his-tuyg’usi, ekstravertivligi yoki introvertivligi, qiziquvchanligi va ruhiyatining boshqa xususiyatlarini aniqlash demakdir. Tashqi kuzatishda ba’zan tafakkur bo’yicha ham ma’lumotlar olish: ish ustidagi kayfiyatini, fikrning muayyan obyektga yo’naltirilganini, tashqi qo’zg’atuvchilar ta’siriga berilmaslikni, chehradagi tashvish va iztirobni, ko’zdagi g’ayritabiiylikni, shuningdek, sinchkovlik, teranlik, termulish kabi ruhiy holatlarni kuzatib tafakkurning kechishidagi o’zgarishni aniqlash mumkin. Bulardan tashqari, qo’lning titrashi, asabiylashish, nutqning buzilishi, hissiyotning beqarorlashuvi ham inson ruhiyatidagi o’zgarishlar bo’yicha ma’lumot beradi. Psixologiya fanida o’zini o’zi kuzatishdan (introspeksiyadan) ham foydalaniladi. Ko’pincha tajribali psixolog yoki o’rta, maxsus o’rta va oliy ta’lim tizimidagi yuqori malakali mohir o’qituvchi o’zini o’zi kuzatish orqali ilmiy xulosa chiqara biladi. Masalan, o’z tafakkurini kuzatib o’zidagi emosional o’zgarish haqida, shuningdek, tafakkurning ichki mexanizmlari vujudga kelishi za kechish i haqida ma’lumot oladi. Fikrlash faoliyati zaiflashganini sezadi. Natijada tafakkurning sifati, mazmuni, mohiyati va qay tarzda, qanday tezlikda, qay shaklda ro’y berishini kuzatadi. Uzoq va yaqin chet el psixologiyasida o’zini o’zi kuzatishning in son ruhiyatini o’rganishdagi rolini ifodalovchi ilmiy-amaliy materiallar to’plangan. Introspeksiya yo’nalishining yirik namoyandalari o’zlarini o’zlari kuzatganlar va to’plagan materiallarini tahlil qilib umumiy psixologik qonuniyatlarni yaratishga harakat qilganlar. Lekin inson turli vaziyatlarda o’zini bir xil boshqara olmaydi va shuning uchun bu metodning ilmiy ahamiyati unchali katta emas, lekin hozirgi zamon elektron apparatlari bu jarayonni kuchaytirish imkoniyatiga ega. Shunday qilib, kuzatish metodining qulay va samarali jihatlari bilan birga zaif tomonlari ham mavjud. Shu sababli insonning murakkab psixikasi boshqa metodlardan foydalanib tadqiq qilinadi. Suhbat metodi. Bu metod bilan inson psixikasini o’rganishda suhbatning maqsadi va vazifasi belgilanadi, uning obyekti va subyekti tanlanadi, mavzusi, o’tkaziladigan vaqti aniqlanadi, yakka shaxslar, guruh va jamoa bilan o’tkazish rejalashtiriladi, o’rganilayotgai narsa bilan uzviy bog’liq sa v ol-javob tartibi tayyorlanadi. Suhbatning bosh maqsadi muayyan bir vaziyat yoki muammoni hal qilish jarayonida inson psixikasidagi o’zgarishlarni o’rganishdir. Suhbat orqali turli yoshdagi odamlarning tafakkuri, aql-zakovati, xulq-atvori, qiziqishi, tiyrakligi, bilim saviyasi, e’tiqodi, dunyoqarashi, irodasi to’g’risida ma’lumotlar olinadi, Suhbat chog’ida o’zaro izchil bog’langan savollar beriladi: − Xotira deb nimani aytiladi? − Xotira idrok qilingan narsa va hodisalarni esda qoldirish, mustahkamlash hamda zarur vaqtda esga tushirishdan iborat psixik jarayondir. − Xotiraning nerv-fiziologik asoslari nimalardan iborat? − Xotiraning nerv fiziogik asoslari bosh miya katta yarim sharlari qobig’ida muvaqqat nerv bog’lanishlarining hosil bo’lishi, mustahkamlanishi va keyinchalik faollashuvidir. − Xotiraning samaradorligi nimalarga bog’liq? − Esda olib qolishda harakatning tugallanmaganligiga, shaxsning qiziqishi va mayllariga, faoliyatga munosabati, kayfiyati va irodaviy zo’r berishiga, xarakterologik sifatlariga bog’liq. − Xotiraning qanday turlari mavjud? − Harakat, obrazli, so’z-mantiq, emosional, qisqa va uzoq muddatli, operativ, ixtiyorsiz, ixtiyoriy, produktiv, reproduktiv, faol va sust xotira turlari bor. Suhbat paytida fikrlar mantiqiy izchillikka ega bo’lishi shart. Biroq mashg’ulot sinaluvchilarni toliqtirib qo’ymasligi, ularning yoshiga, saviyasiga, mutaxassisligiga mutlaqo mos bo’lishi zarur. Dialog shaklidagi suhbatlar ham o’z ko’lami, mo hiyati, mazmuni, shakli, xususiyati, sur’ati, mavzusi, obyektga yo’nalganligi bilan bir-biridan farqlanadi. Suhbatning yana bir turiga misol: − Opajon, eson-omon yuribsizmi? Uydagilaringiz yaxshimi? − Opang qoqindiq, ming qatla shukur, tinch yuribmiz. − Nechuk, qanday shamol uchirdi? − Ko’zimdan o’taverding, o’taverding, keyin yo’lga otlandim. − Qiynalmasdan yetib keldingizmi? − Aytarli qiynalmadim. Avval avtobusga, so’ng tramvayga o’tirdim, lekin metroga tushgim kelmadi. Suhbat metodining yuqorida ta’kidlangan ijobiy jihat lari bilan birga ayrim zaif tomonlari ham mav jud. Qaytariq so’zlar, «g’aliz» iboralar, nutqning tezligi, fikrning mavhumligi, zerikarligi muvaffaqiyatsizlikka sabab bo’ladi. Shuningdek, savol-javobning bir xil shaklda emasligi, sinaluvchida o’ziga xos ishlash uslubi, oshkoralik yetishmasligi, iymanish, uyalish atroflicha ma’lumotlar olishni qiyinlashtiradi va shu sababli boshqa metodlarga murojaat qilishga to’g’ri keladi. Faoliyat mahsulini tahlil qilish metodi. Inson xotirasi, tafakkuri, qobiliyati va xayolining xususiyatlarini aniqlash maqsadida bu metod Yosh va pedagogik psixologiyada keng qo’llanadi. Bolalar chizgan rasmlar, yasagan o’yinchoqlar, modellar, yozgan she’rlarni tahlil qilish orqali ularning mantiqiy xotirasi, tafakkuri, texnik, badiiy va adabiy qobiliyati, ijodiy xayoli yuzasidan materiallar to’plash mumkin. Mazkur metoddan foydalanishda mahsulotni yaratgan shaxs bevosita ishtirok etmaydi. Obyekt bilan subyekt o’rtasida muloqot o’rnatish uchun shaxsning psixikasi to’g’risida sirtdan muayyan hukm va xulosa chiqariladi. Ijodiy faoliyat mahsullariga kundalik, sxema, ixtiro, diag ramma, kashfiyot, qurilma, asbob, texnik model, moslama, milliy kashtachilik, hunarmandchilik, zargarlik buyumlari, referat, kurs va malakaviy bitiruv ishlari, ilmiy ma’ruza, konspekt, taqriz, tezis, maqola, ko’rsatmali qurollar, loyiha, magistrlik, nomzodlik, doktorlik dissertasiyalari va hokazolar kiradi. Bular turli yoshdagi va jinsdagi odamlar, har xil kasb egalari tomonidan yaratilgan bo’lishi va shunga ko’ra shakli, mazmuni, sifati, originalligi, katta-kichikligi, xususiyati, mazmun mohiyati bilan bir-biridan keskin tafovut qilishi mumkin. Ijodiy faoliyat mahsullarini tahlil qilish orqali bolalar, o’quvchilar, talabalar, konstruktorlar, olimlar, hunarmandlar, ishchilar, keksa yoshdagi qariyalar psixik xususiyatlari, mahorati, salohiyati, ijodiyoti to’g’risida ma’lumotlar to’plash mumkin. Lekin insondagi psixik o’zgarishlar, kamol topish va bularning kechishini ifodalovchi materiallar yig’ish uchun bu metodning o’zi yetmaydi. Shuning uchun inson psixikasini o’rganish maqsadida boshqa metodlardan ham foydalanish ma’qul. Test metodi. Test — inglizcha so’z bo’lib, sinash, tekshirish, demakdir. Shaxsning aqliy o’sishini, qobiliyatini, irodaviy sifatlari va boshqa psixik xususiyatlarini tekshirishda qo’llanadigan qisqa standart masala, topshiriq, misol, jumboqlar test deb ataladi. Test ayniqsa odamning qanday kasbni egallash mumkinligini, kasbga yaroqliligi yoki yaroqsizligini, iste’ dodlilar va aqli zaiflarni aniqlashda, kishilarni saralashda keng qo’llanadi. Test metodining qimmati tajribaning ilmiylik darajasiga, tekshiruvchining mahoratiga va qiziqishiga, yig’ilgan psixologik ma’lumotlarning obyektivligi va ularni ilmiy tahlil qila bilishga bog’liqdir. 1905 yildan, ya’ni fransuz psixologi A.Bine va uniig shogirdi T.Simon insonning aqliy o’sish va iste’dod darajalarini o’lchash imkoniyati borligi g’oyasini olg’a surganidan keyin psixologiyada test metodi qo’llana boshlandi. Chet el psixologlari testlarni shaxsning iste’dod darajasini aniqlash vositasi deb biladilar. Biroq test tekshirilayotgan hodisalarning psixologik mezoni hisoblanmaydi. Malumki, bir muammoning yechimini izlash turli psixologik vositalar bilai amalga oshiriladi. Chet el testologlari tadqiqot obyektlarini o’zgartirib turadilar va qobiliyat, tafakkur, bilim, ko’nikma hamda malakalarni aralash holda o’rganishga intiladilar. Sinash jarayonida sinaluvchilarning emosional holati va salomatligiga bog’liq ruhiy kechinmalarni inobatga olmaydilar. Psixologlar K.M.Gurevich, V.A.Kruteskiy va boshqalar qo’llaydigan testlar tubdan boshqacha prinsip asosida tuzilgan. Ular testlarning tafakkur ko’rsatkichi (indikatori) bo’lishi uchun harakat qildilar va muayyan yutuqlarga erishdilar. Shuningdek, tafakkur jarayonining sifat xususiyatlarini bilmay turib, qobiliyatning mohiyatini yoritib bo’lmaydi, degan qoidaga amal qilgan holda testlardan foydalanmoqdalar. Hozirgi davrda nodir testlar qatoriga psixologlardan G.Rorshax, S.Rozensveyg, R.Kettel, D.Veksler, G.Meyli, G.Ayzenk, A.Anastazi, Dj.Raven, G.Myurrey, R.Amtxaer, M.Rokich, Dj. R otter, M.Lyusher, Dj.Gilford va boshqalar ijodining namunalarini kiritish mumkin. Eng keng tarqalgan testlar qatoriga yutuqqa erishish (maqsadga yetish) testlari (ular darsliklarda berilgan va bilim, malaka darajalarini baholashga qaratilgan), intellekt testlari (aqliy rivojlanish darajasini o’lchashga mo’ljallangan), shaxs testlari (inson irodasi, emosiyasi, qiziqishi, motivasiyasi va xulqini baholashga yo’naltirilgan diagnostik usullardan iboratdir), shaxs “loyihasi” (proyektiv) testlari (savollarga bitta aniq javob berish talab qilinadi, javoblarni tahlil qilib shaxs xususiyatining “loyihasi” ishlab chiqiladi) kiradi. Bizningcha, testlar quyidagi guruhlarga ajratish maqsadga muvofiq: 1. natijaga erishuv testlari (bilimlar, ko’nikma va malakalar aniqlanadi; ular harakat, yozma va og’zaki testlarga bo’linadi); 2. intellekt testlari; 3. kreativlik (ijodiyot) testlari; 4. kriterial oriyentir testlari (mezoniy mo’ljalga yo’naltirilgan); 5. shaxs testlari; 6. iste’dod (qobiliyat) testlari; 7. proyektiv testlar (syujetli testlar, rasm testlari, chizilgan va chizish talab qilinadigan testlar); 8. kognitiv testlar. Psixologiya fanida testlashtirish mana bu ijtimoiy tuzilmalarga yo’naltiriladi: a) uzluksiz ta’lim tizimiga; b) kasbiy tayyorlash va saralashga; v) keng ko’lamli psixologik maslahatga. Tajri b a (eksperiment) metodi. Bu metod turli yoshdagi odamlar (chaqaloq, bola, o’spirin, balog’atga yetgan va qarilar)ning psixikasini chuqurroq, aniqroq tadqiq, qilish metodlari ichida eng muhimi hisoblanadi. Eksperiment metodi yordamida sun’iy tushunchalarning shakllanishi, nutqning o’sishi, favquloddagi holatdan chiqish, muammoli vaziyatni hal qilish jarayonlari, shaxsning his- tuyg’ulari, xarakteri va tipologik xususiyatlari o’rganiladi. Inson psixikasining nozik ichki bog’lanishlari, munosabatlari, qonuniyatlari, qonunlari, xossalari, murakkab mexanizmlari tekshiriladi. Buning uchun eksperiment materialini tekshiruvchi sinchkovlik bilan tanlashi, obyektiv tarzda har xil holat va vaziyatlarni yaratishi, bunda sinaluvchining yoshi, aql-idroki, xarakter, xususiyati, his-tuyg’usi, qiziqishi va saviyasiga, turmush tajribasiga, ko’nikma va malakalariga e’tibor berishi lozim. Tajriba metodi o’z navbatida tabiiy va laborato riya metodlariga ajratiladi. Tabiiy metod psixologik-pedagogik masalalarni hal qilishda qo’llanadi. Bu metodning ilmiy asoslarini 1910 yilda A.F.Lazurskiy ta’riflagan. Tabiiy metoddan foydalanishda ishlab chiqarish jamoalari a’zolarining, ilmiy muassasalar xodimlarining, o’qituvchilar, keksaygan kishilarning psixologik o’zgarishlari, o’zaro munosabatlari, ish qobiliyatlari, mutaxassislikka yaroqliligi muammolarini hal qilish nazarda tutiladi. Tabiiy sharoitda inson psixikasini o’rganishda sinaluvchilar (bog’cha bolalari, maktab o’quvchilari, ishchilar, dehqonlar, xodimlar va hokazolar)ning o’zlari bexabar bo’lishi, ta’lim jarayonida berilayotgan bilimlar tadqiqot maqsadiga muvofiqlashtirilishi, katta yoshdagi odamlarga tarbiyaviy ta’sir o’tkazish kundalik mehnat tarzi doirasida amalga oshirilishi, zavod va fabrikada esa moddiy mahsulot ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga qaratilishi lozim. Laboratoriya (klinika) metodi ko’pincha individual (goho guruh va jamoa) shaklida sinaluvchilardan yashirmay, maxsus psixologik asboblar, yo’l-yo’riqlar, tavsiyalar, ko’rsatma va ilovalardan foydalanib olib boriladi. Hozir inson psixikasidagi o’zgarishlarni aniqlaydigan asboblar, murakkab elektron hisoblash mashinalari (displeylar), qurilmalar, moslama va jihozlar mavjud. Ular odamdagi psixologik jarayonlar, holatlar, funksiyalar, vujudga kelayotgan yangi sifatlarni qayd qilish va o’lchashda qo’llanadi. Ko’pincha detektorlar, elektron va radio o’lchagichlar, sekundomer, refloksometr, xronorefleksometr, lyuksmetr, anomaloskop, taxistoskop, audiometr, esteziometr, elektromiogramma, elektroensefalogramma kabilardan foydalaniladi . Laboratoriya metodi yordami bilan diqqatning sifatlari, sezgi, idrok, xotira va tafakkurning xususiyatlari emosi onal hamda irodaviy va aqliy zo’riqish singarn murakkab psixik holatlar tekshiriladi. Ko’pincha laboratoriya sharoitida kishilar (uchuvchi, shofyor, operator, elektronchilar) va kutilmagan tasodifiy vaziyatlar (halokat, portlash, izdan chiqish, shovqin ko’tarilishi)ning modellari yaratiladi. Asboblarning ko’rsatishi bo’yicha o’zgarishlar, rivojlanish dinamikasi, jismoniy va aqliy toliqish, emosional-irodaviy, asabiy zo’riqish, jiddiylik, tanglik qanday sodir bo’layotganini ifodalovchi ma’lumotlar olinadi. Tajriba aniqlovchi, tarkib toptiruvchi (tarbiyalovchi) va tekshirish (nazorat) qismlariga bo’linadi. Tajribaning aniqlovchi qismida psixik xususiyat, jarayon yoki holat o’yin, mehnat, o’qish kabi faoliyatlarda tadqiq kilinadi. Tadqikot obyektining aynan shu paytdagi holati, imkoniyati aniqlanadi, lekin tekshiruvchi sinaluvchiga subyektiv ta’sir o’tkazmaydi. Shu pallada sinaluvchiga hatto, yo’llovchi savollar bilan ham yordam bermaslik tajribaning prinsipi hisoblanadi. Tarkib toptiruvchi tajribada sinaluvchilarda biror fazilatni shakllantirish, shuningdek, ularga maqsadga muvofiq muayyan malakani, yo’l-yo’riq va usulni o’rgatish rejalashtiriladi. Tajriba yakka, guruh va jamoa tarzida o’tkazilishi mumkin. Buning uchun tajriba materialining hajmi, ko’lami, qancha vaqtga mo’ljallanganligi, nimalar o’rgatilishi, sinaluvchilarni psixologik jihatdan tayyorlash oldindan belgilab qo’yilishi shart. Tekshirish (nazorat) tajribasida tarkib toptiruvchi bosqichda shakllantirilgan usul, vosita, yo’l-yo’riq, ko’nikma, malaka va shaxs fazilatlarining darajasini, barqaror ligini aniqlash, ta’sirchanligiga ishonch hosil qilish uchun mohiyati har xil mustaqil topshiriqlar beriladi. Tekshirish tajribasi orqali tarkib toptiruvchi eksperimentning samarasi o’lchanadi. Mazkur tajribada ham tekshiruvchi sinaluvchiga mutlaqo yordam berishi mumkin emas, aks holda tadqiqot o’tkazish prinsipi buziladi. Aniqlovchi, tarkib toptiruvchi va tekshiruvchi tajribalarda yig’ilgan ma’lumotlar, miqdor-statistik metodlardan foydalangan holda ishlab chiqiladi, shuningdek, miqdor tahlili o’tkazishga tayyorgarlik ko’riladi. Statistik metodlar yordamida insonning bilish jarayonlari bilan uning individual-tipologik xususiyatlari o’rtasidagi o’zaro bog’liqligi va ta’siri (korrelyasiyasi) bilish jarayonlarining his-tuyg’u bi lan boshqarilishi, aql-zakovat omillarini tahlil qilish amalga oshiriladi. So’ngra miqdorning hamda qo’llanilgan metodikaning ishonchlilik, aniqlilik darajasi aniqlanadi. Ungacha ham matematik statistikaning sodda metodlaridan foydalanib ayrim hisoblashlar, masalan, o’rtacha arifmetik qiymat, miqdorlarni tartibga solish va medianani hisoblash, kvadrat chetga og’ishni topish va boshqalar amalga oshiriladi. Hozir injener (muhandis) psixologlar matematiklar bilan hamkorlikda inson psixikasining modelini yaratish ustida tadqiqot ishlarini olib bormoqdalar, shuningdek, mediklar, fiziologlar, kibernetiklar psixikani programmalashtirishni nihoyasiga yetkazmoqdalar. Ish lab chiqarishdagi “sun’iy intellektlar”, robotlar, EHMlar ana shu izlanishlarning dastlabki samarasi hisoblanadi. Biografiya (tarjimai hol) metodi. Inson psixikasini tadqiq qilish uchun uning hayoti, faoliyati, ijodiyoti to’g’risidagi og’zaki va yozma ma’lumotlar muhim ahamiyatga ega. Bu borada kishilarning tarjimai holi, kundaligi, xatlari, esdaliklari, o’zgalar ijodiga bergan baholari, tanbehlari, taqrizlari alohida o’rin egallaydi. Shu bilan birga o’zgalar tomonidan to’plangan tarjimai hol haqidagi materiallar: esdaliklar, xatlar, rasmlar, tasniflar, baholar, magnitofon ovozlari, fotolavhalar, hujjatli filmlar, mobil telefon tasvirlari va hokazolar o’rganilayotgan shaxsni to’laroq tasavvur etishga xizmat qiladi. Tarjimai hol ma’lumotlari inson psixikasidagi o’zgarishlarni kuzatishda, uning suhbat va tajriba metodlari bilan o’rganib bo’lmaydigan jihatlarini ochishda yordam beradi. Masalan, mazkur ma’lumotlar orqali ijodiy xayol bilan bog’liq jarayonlar; she’riyat, musiqa, nafosat, tasviriy san’at, texnik ijodiyotning nozik turlari va kashfiyotdagi tafakkurning o’ziga xosligini, shaxsning ma’naviyat, qadriyat, qobiliyat, iqtidor, iste’dod singari fazilatlarini o’rganish mumkin. Inson ongining xossasi, namoyon bo’lishi, rivojlanishi, o’ziga xos va ijtimoiy xususiyatlari atoqli odamlar bildirgan mulohazalarda o’z ifodasini topadi. Allomalar to’g’risidagi ma’lumotlar zamondoshlari, izdoshlari, safdoshlarining ta’rifu tavsiflari orqali avloddan avlodga o’tadi. Biografik ma’lumotlar odamlarning o’zini o’zi tarbiyalashi, nazorat qilishi, idora etishi, o’zining uslubini yaratishi, kamolot cho’qqisiga erishishi jarayonida namuna vazifasini o’taydi. Yosh va pedagogik psixologiyada bolalarning tarjimai holi asosidagi ilmiy tadqiqotlar, masalan, N.A.Menchinskaya, V.S.Muxinaning kuzatishlari “Ona kun - daligi” nomi bilan mashhurdir. Shunday tadqiqotlar chet el psixologiyasida ham keng tarqalgan. Badiiy adabiyotda yaratilgan talay asarlar, masalan, L.N.Tolstoy, A. M.Gorkiy, S.Ayniy, Oybek, Abdulla Qahhor va boshqa qator adiblarning esdalik lari tarjimai hol shaklida bo’lib, ular bilan tanishish natijasida mualliflarning his-tuyg’usi, temperamenti, xarakteri, qobiliyati, iste’dodi, qiziqishi, intilishi, mayli, layoqati, dunyoqarashi, e’tiqodi, nafosati, axloq va odobi to’g’risida ma’lumotlar olish mumkin. Anketa metodi. Yosh va pedagogik psixologiyada keng qo’llanadigan metodlardan biridir. Uning yordamida turli yoshdagi odamlarning psixologik xususiyatlari, narsa va hodisalarga munosabatlari o’rganiladi. Anketa odatda uch shaklda tuziladi. Ularning birinchi xili anglashilgan motivlarni aniqlashga mo’ljallangan savollardan tuziladi. Ikkinchisida esa har bir savolning bir nechtadan tayyor javoblari beriladi. Uchinchi turdagi anketada sinaluvchiga yozilgan to’g’ri javoblarni ballar bilan baholash tavsiya etiladi. Anketadan turli yoshdagi odamlarning layoqatlarini, muayyan sohaga qiziqishlari va qobiliyatlarini, o’ziga, tengdoshlariga, katta va kichiklarga munosabatlarini aniqlash maqsadida foydalaniladi. Tarqatilgan anketalar yig’ishtiriladi va elektron hisoblash mashinalarida hisoblanadi, atroflicha miqdoriy tahlil qilinadi, so’ngra tadqiqotga yakun yasalib, ilmiy va amaliy yo’sinda xulosalar chiqariladi. An keta metodi inson psixikasini o’rganish uchun boy material to’plash imkonini beradi. Lekin unda olinadigan ma’lumotlar doimo xolisona xususiyatga ega bo’lavermaydi. Bu kamchilikka yo’l qo’ymaslik uchun anketa ichidagi nazorat vazifasini bajaruvchi savollarni puxta ishlab chiqish maqsadga muvofiqdir. Quyida anketa varaqasidan namuna keltirib o’tamiz. Odatda anketa savollariga to’liq javob beriladi yoki qisqacha “ha”, “yo’q” deb yozib qo’yiladi; shartli belgilar bilan belgilanadi: bunda ( + ) tasdiqlashni, (—) inkor qilishni bildiradi; ketma-ket berilgan bir nechta javobdan faqat bittasi tanlanadi va tagiga chiziladi yoki tartib raqami aylana ichiga olinadi. № Javoblar Juda to’g’ri Yo’q unday emas To’g’ri Shunday desak ham bo’laveradi 1. Fikrim joyida, tinchman 1 2 3 4 2. Meni hyech narsa bezovta qilayotgani yo’q 1 2 3 4 3. Men tanglik (zo’riqish) daman 1 2 3 4 4. Men afsus chekayotganimni his qilyapman 1 2 3 4 5. Men o’zimni erkin his qilyapman 1 2 3 4 6. Men hafaman 1 2 3 4 7. Meni bo’ladigan omadsizliklar bezovta qilyapti 1 2 3 4 8. O’zimni dam olgandek his qilyapman 1 2 3 4 9. Men bezovtaman 1 2 3 4 10. Men juda xursandman 1 2 3 4 11. Men o’zimga ishonyapman 1 2 3 4 12. Men siqilyapman 1 2 3 4 13. O’zimni qo’ygani joy topa olmayapman 1 2 3 4 14. Juda siqilganman, o’zimni yomon sezayapman 1 2 3 4 15. Men o’zimni yaxshi his qilaman 1 2 3 4 16. Men asosan tez 1 2 3 4 charchayman 17. Men tez yig’lab yuboraman 1 2 3 4 18. Men boshqalar kabi baxtli, xursand bo’lishni istayman 1 2 3 4 19. Men yetarlicha tez qaror qabul qila olmaganim uchun, ko’pincha yutqazib qo’yaman 1 2 3 4 20. Men sovuqqon, og’ir, muloyimman 1 2 3 4 21. Kutiladigan qiyinchiliklar meni juda bezovta qildi 1 2 3 4 22. Bo’lar-bo’lmasga kuyib, pishaveraman 1 2 3 4 23. Men juda baxtliman 1 2 3 4 24. Men har narsani yuragimga yaqin olaveraman 1 2 3 4 25. Mening o’zimga ishonchim yetarli emas 1 2 3 4 26. Men o’zimni aosan xatardan xoli deb his qilaman 1 2 3 4 27. Tanqidiy va og’ir vaziyatlardan uzoqroq yurishga harakat qilaman 1 2 3 4 28. Men o’zim yo’l qo’ygan xatolardan juda siqilaman va uzoq esimdan chiqara olmayman 1 2 3 4 29. Men ishlarim to’g’risida o’ylaganimda tinchim 1 2 3 4 yo’qoladi Sosiometrik metod. Bu metod kichik guruh a’zolari o’rtasidagi bevosita emosional munosabatlarni o’rganish va ularning darajasini o’lchashda qo’llanadi. Unga amerikalik sosiolog Djon Moreno asos solgan. Mazkur metod yordamida muayyan guruhdagi har bir a’zoning o’zaro munosabatini aniqlash uchun uning qaysi faoliyatda kim bilan birga qatnashishi so’raladi. Olingan ma’lumotlar matrisa, grafik, sxema, jadval shaklida ifodalanadi. Ulardagi miqdor ko’rsatkichlari guruhdagi kishilarning shaxslararo munosabatlar to’g’risida tasavvur hosil qiladi. Bu ma’lumotlar guruhiy munosabatlarning tashqi ko’rinishini aks ettiradi, xolos. Shuning uchun hozir Ya.L.Kolominskiy va I.P.Volkov tomonidan sosiometriyaning yosh davri psixologiyasiga moslab o’zgartirilgan turlari ishlab chiqilgan. Bular shaxslarning bir-birini tanlashi motivlarini keng ifodalash imkonini beradi. Ayniqsa sosiometriyaning Ya.L.Kolominskiy ishlab chiqqan o’zgartirilgan turi bolalar jamoasidagi shaxslararo munosabatlar haqida to’laroq axborot beradi. Odatda o’quvchilardan quyidagicha savollarga javob berish talab qilinadi: “Sen sayohatga kim bilan birga borishni xohlaysan?” “Sessiyaga kim bilan birga tayyorlanishni istaysan?”, “Kim bilan qo’shni bo’lib yashashni yoqtirasan?” Har bir savol sosiometrik mezon (o’lchov) vazifasini bajaradi va turmush voqyeligidan olingan. Sinaluvchi har bir savolning uchta javobidan bittasini “eng ma’qul” deb tanlashi lozim. Unga, “avval, hammadan ko’ra ko’proq kim bilan birga bo’lishni xohlasang, o’shaning familiyasini yoz”, “agar sen istagan shaxs to’g’ri kelmasa, yana kim bilan birga bo’lishni istasang, shuning familiyasini yoz”, “aytilgan shartlarga binoan uchinchi shaxsning familiyasini yoz” deb uqtirish lozim. Guruhiy tabaqalanishni ko’rsatish uchun sosiogramma to’rtta “maydon”ga ajratiladi. Qizlar doiracha bilan, o’g’il bolalar esa uchburchaklar bilan belgilanadi. Doiracha va uchburchaklar soni familiyalar soniga to’g’ri keladi. Guruh a’zolarining o’zaro munosabatlari doiracha va uchburchaklar strelkalar bilan bog’langanida o’z ifodasini topadi. Eng ko’p munosabatga ega bo’lgan sinaluvchi doiraning markazidan o’rin oladi. U guruh a’zolarining eng yoqimtoyi hisoblanadi. Shaxslar bi lan aloqa o’rnatmagan sinaluvchi doiraning eng chetidan joy oladi. Oraliqdagi “maydon”larga o’rtacha va undan kamroq tanlangan tekshiriluvchilar joylashtiriladi. Tekshirishda, birinchidan, shaxslararo munosabatning darajasi va ko’lami aniqlanadi, ikkinchidan, qizlar bilan o’g’il bolalar o’rtasidagi ko’rsatkichlar taqqoslanadi. Ko’rsatkichlarga qarab guruhdagi munosabatlar yoki qizlar bilan o’g’il bolalar o’rtasidagi muno sabatlar va ularning o’ziga xosligi, psixologik mexanizmlari haqida xulosa chiqariladi. Shu bilan birga nazariy ahamiyatga molik g’oyalar olg’a suriladi, amaliy ko’rsatmalar beriladi, tavsiyalar bildiriladi. Yosh va pedagogik psixologiyada tadqiqotning sosiomet rik metodi sharoitga muvofiqlashtirilgan kichik guruhlardagi shaxslararo munosabatni o’lchash usuli hisoblanadi. Bu usulda sinaluvchilarga bevosita savollar beriladi va ularga ketma- ket javob qaytarish orqali guruh a’zolarini o’zaro tanlash jarayoni vujudga keltiriladi. Maktabgacha ta’lim muassasalari, maktab sinflari, o’quvchilar munosabatlari, dam olish manzillari, oliy maktablar, mehnat jamoalari va turli muassasalarning xodimlari o’rtasidagi munosabatlarning xususiyatlari, dinamikasi, shaxslararo ziddiyatlarning sababi shu metod yordamida o’rganiladi. Turli ehtiyoj, motiv, qiziqish, intilish, harakat va hokazolar muayyan tartib hamda qoidaga binoan muvofiqlashtiriladi, tizimlashtiriladi, ularning ijtimoiy-psixologik hamda umumpsixo logik ildizlari to’g’risida ma’lumotlar olinadi. Shu bilan birga guruhlardagi shaxslarning yaqqol, aniq nuqtai nazari, guruhbozlik, og’machilik, qarama-qarshilik, his-tuyg’uning zo’riqishi, guruhiy jipslik, moslik, munosabatning motivlari, qurilishi, jinslar o’rtasidagi muloqotlarning zamini hamda sehri mana shu kalit bilan ochiladi. Umuman aytganda, sosiometriya metodidan turli yoshdagi, ikki xil jinsdagi, saviyasi har xil kishilar guruhlaridagi psixologik qonuniyatlarni tadqiq etishda unumli foydalanish mumkin. Adabiyotlar. 1. Oilaviy hayot etikasi va psixologiyasi. O.To’rayeva. Tosh-t. O’qit. - 1990. 2. Yusupov E., Ismoilov. Inson odobi bilan. -T., O’zb-n., 1983. 3. Mirtursunov.Z.F. O’zbek xalq pedagogikasi. -T., «Fan», 1973. 4. Oila pedagogikasi. A.Munavvarov. Xalq pedagogikasi va ma’naviy qadriyatlar tarbiya manbai. Tosh-t. O’qit. - 1992. 5. Talabalar uchun psixologiyasidan topshiriqlar. L.P.Xoxlova. -T., O’qit. - 1992. 6. Mirzakalon Ismoiliy. Odamiylik qissasi. -T., «O’zbek-n»., 1975. 7. Psixologiya v semye. I.Plotniyeks. Moskva. «Pedagogika» 1991. 8. Oila tayanchi.Ilmiy maqolalar to’plami., Toshkent T.D.P.U. 1998.

YOSH VA PEDAGOGIK PSIXOLOGIYA FANINING TADQIQOT METODLARI. Reja: 1. Yosh va pedagogik psixologiyaning tadqiqot metodlari. 2. Kuzatish metodi. 3. Eksperiment metodi. 4. Suhbat va so‘rovnoma metodi. 5. Faoliyat mahsulini o‘rganish metodi. 6. Test metodi, sotsiometriya metodi, biografiya metodi .

Mazkur fan sohasi o’zining predmeti hamda vazifasini umumiy psixologiyaning asosiy prinsiplari va qoidalariga tayangan holda belgilaydi. Yosh va pedagogik psixologiya quyidagi prinsiplarga rioya qiladi: 1. Ilmiy dialektika ta’limotiga binoan psixika yuksak darajada tashkil topgan materiyaning xususiyati va yoki miyaning mahsulidir. Odatda psixika tashqi dunyoning sezgi organlari orqali insonning miyasiga bevosita ta’sir etishi asosida vujudga kelib, sezgi, idrok, tasavvur, xotira, tafakkur, nutq, xayol kabi bilish jarayonlarida, shuningdek, shaxsning xususiyatlari va holatlarida, diqqati, his- tuyg’usi va xarakter xislatlarida, qiziqishi va ehtiyojlarida o’z ifodasini topadi. 2. Psixikaning negizida miyaning reflektor faoliyat yotadi. Tashqi dunyodan kirib keladigan qo’zg’atuvchilarga ichki yoki tashqi biologik organlar javob reaksiyasini bildiradi. Bosh miya katta yarim sharlarida vujudga keladigan muvaqqat nerv bog’lanishlari psixik hodisalarning fiziologik asoslari hisoblanadi va ular tashqi ta’sirning natijasida hosil bo’ladi. Bosh miya po’stlog’ida vujudga keladigan mu vaqqat nerv bog’lanishlari I.P.Pavlovning nerv jarayonlarining irradiasiyasi, konsentrasiyasi hamda induksiyasi qonunlari zamirida ro’y beradi. Bu qonunlar turli yo’sindagi muvaqqat bog’lanishlar, assosiasiyalar qanday yuz berayotganini, qanday shart-sharoitda tormozlanishini (qo’zg’alishini), muvaqqat bog’lanishlarning yo’qolayottani yoki paydo bo’layotganini tushuntirish imkonini beradi. Psixofiziologik qonuniyatlarga binoan miyaning funksiyasi muvaqqat nerv bog’lanishlarining birlashish mexanizmi hamda analizatorlar faoliyati mexanizmlari ta’sirida hosil bo’ladi. Yuqoridagi ta’limotga ko’ra, har ikkala mexanizm hayvonlarning tash qi olamga munosabatini aks ettiradi. Shuning uchun psixik faoliyat voqyelikni aks ettirishdan, oliy nerv faoliyatining tashqi olamni timsollar sifatida ifodalashdan iboratdir. 3. Psixikani tadqiq etish insonning butun (ontogenezidagi) ongli faoliyatini — uning ham nazariy, ham amaliy hayot faoliyatini o’rganishdir. Odam zotining ongliligi uning turli-tuman faoliyatida (o’yin, mehnat, o’qishda), xatti- harakatlarida namoyon bo’ladi. Inson shaxsi har xil shakl va mazmunga ega

bo’lgan nazariy hamda amaliy faoliyatlarda tarkib topa boradi. Bunda muhit, irsiy belgilar, shaxslararo munosabatlar, tarbiya asosiy omillar hisoblanadi. Inson o’zi yashab turgan davrni, moddiy turmushni aks ettiradi, ijtimoiy-siyosiy muhit ta’siri ostida bilimlarni o’zlashtirib boradi, ijtimoiylashadi, tarixan o’zgaradi. Ontogenezda uning his-tuyg’ulari, xarakteri, qobiliyati, iqtidori, iste’dodi, tafakkuri, ehtiyojlari, e’tiqodlari, uni faollikka da’vat qiluvch i harakat motivlari, istaklari, tilaklari, xohishlari, pozisiyasi ham asta-sekin o’zgarib boradi. 4. Insonning bilish faoliyati (jarayonlar i ) rivojlanishi unga o’zini qurshab turgan borliqni yanada chuqurroq, to’g’riroq, to’laroq va aniqroq aks ettirish imkoniyatini yaratadi va u borliqning asl mohiyatini, turli yo’sindagi o’zaro bog’lanishlari, murakkab munosabatlar va aloqalarni tobora aniqroq yoritadi. Shu bilan birga mazkur jarayonlarda shakllanib kelayotgan insonning borliqqa, voqyelikka, jismlarga, kishilarga va o’ziga munosabati vujudga keladi. 5. Inson ongining rivojlanishi uning tashqi olamni faol aks ettirishda namoyon bo’ladi. Ijtimoiy tarixiy taraqqiyot ta’limoticha, insonning moddiy turmushi, u hayot kechirayotgan tuzumning moddiy asosigina emas, balki uni qurshab olgan odamlarning turmush tarzlari, umuminsoniy qiyofalari, e’tiqodlari, dunyoqarashlari, ijtimoiy voqyelikka munosabatlari, intilishlari, faoliyatlari, ijod mahsullari va xatti-harakatlarining majmuasidir. 6. Insonning borliqni (voqyelikni) aks ettirishi — faol jarayondir. Ma’lumki, inson zotining rivojla nishi obyektiv borliqqa (voqyelikka) va o’ziga faol ta’sir ko’rsatishida sodir bo’ladi. Bolaning katta yoshdagi kishilar tashkil qiladigan amaliy faoliyati, masalan, o’yini, kuzatishi, mehnati, o’qishi, adabiy asarni mutolaa qilishi hamda qiziqishining barqarorlashuvi, iqtidorining takomillashishiga boshqalar uning psixik rivojlanishini ifodalaydi. Bola tlmo ni dan nutqni egallashi uning bilish jarayonlari (sezgi, idrok, tasavvur, xotira, tafakkur va xayolini) hamda amaliy faoliyatini (o’qish, o’yin va mehnatini) keskin o’zgartiradi. Bu o’zgarishlar , ayniqsa ilk bolalik davrida yaqqol namoyon bo’ladi. Nutqning vujudga kelishi bola shaxsining rivojini tezlashtiradi, shaxslararo muloqotni, munosabatlarni yuqori darajaga ko’taradi.

Rivojlanish, taraqqiyot, kamolot inson shaxsining tarkib topishi jarayonidir. Rivojlanish o’zaro uzviy bog’liq qator bosqichlarda amalga oshadi. Bola aql- zakovatining ko’rsatkichi, sifati, xarakteri uning atrofdagi odamlar bilan kundalik munosabatlari va amaliy faoliyatida vujudga keladi, o’zaro ta’sir (savol-javob) natijasida unda aqlning ijodiy mahsuldorligi, teranligi, tezligi orta boradi. Hozirgi davrda insonning rivojlanishi yanada jadallashtiruvchi vositalar mavjud va uning aqliy o’sish darajasini test (sinov)lar bilan aniqlash mumkin. Yosh va pedagogik psixologiya predmeti talim rivojlanishni o’z ketidan ergashtirib boradi (L.S.Vigotskiyniki) , degan qoidaga amal qiladi. Bizningcha, XXI asrda bu talqinni o’zgacha tarzda ifodalash maqsadga muvofiq: taraqqiyot ta’limni o’z ortidan yetaklaydi (E.G’oziyevniki) . Yuqoridagi mulohazalardan kelib chiqqan holda va insonnnng ontogenezida psixik rivojlanishini mukammal bo’lmasa-da, ochib berish imkoniyatiga ega bo’lgan umumiy, nazariy qoidalar, ya’ni prinsiplar mavjud. Ana shu prinsiplar asosida turli yosh va jinsdagi odamlarda olib boriladigan ilmiy tadqiqot ishlarida metodologik va metodik xatolarga kamroq yo’l qo’yiladi. Shunday ishlarda inson tug’ilganidan umrining oxi ri gacha qanday o’zgarib borishi to’g’risida ma’lumot to’plash mumkin. Umuman, psixologiyada inson psixikasini tadqiq qilish metodlarining turli tasnifi mavjud. Shular to’g’risida umumiy psixologiya kursida keng ma’lumotlar berilgan. Ontogenez va differensial psixologiya fani ham psixologiyaning boshqa sohalari singari o’ziga xos ilmiy tadqiqot metodlariga ega. Quyida sobiq ittifoq psixolog i B.G.Ananyevni tavsiya qilgan klassifikasiyasiga asoslan gan holda mazkur metodlarning xususiyatlarini yoritishga harakat qilingan. B.G.Ananyev psixikani o’rganish metodlarini to’rt guruhga ajratib, ularni tashkiliy, empirik (amaliy), natijalarni qayta ishlash yoki statistik natijalarni sharhlash metodlari deb nomlagan. Bu guruhlar o’zining maqsad va vazifasi bo’yicha yana bir nechta toifa hamda turlarga bo’linadi. Quyida mazkur metodlarning umumiy va o’ziga xos xususiyatlari hamda qiyosiy tavsifi berildi.

Tadqiqot metodlarining birinchisi, ya’ni tashkiliy guruhi o’z ichiga qiyoslash, longityud (uzluksiz), kompleks (ko’pyoqlama) deb atalgan turlarni oladi. Qiyoslash metodidan umumiy psixologiya, sosial psixologiya (katta yoki kichik guruhlarni hamda ularning har xil toifalarini o’zaro taqqoslash), tibbiyot psixologiyasi (sog’lom va bemor kishilarning psixik xususiyatlarini qiyoslash), sport psixologiyasi (sportchilarning holati, uquvliligi va ishchanligini o’zaro taqqoslash) kabi fanlarda unumli foydalaniladi. Yosh va pedagogik psixologiyada esa qiyoslash metodi turli yoshdagi odamlarning bilish jarayonlari, shaxs xusu siyatlari, bilimlarni o’zlashtirishi, aqliy qobiliyati, salohiyati, rivojlanish dinamikasi, jinslarning tafovutlari va o’ziga xosligi kabilarni o’rganishda qo’llanadi. Psixologlardan L.S.Vigotskiy, P.P.Blonskiy, A.A.Smirnov, B.G.Ananyev, D.B.Elkonin, P.Ya.Galperin va ularning shogirdlari olib borgan tadqiqotlar (chaqaloqlik, go’daklik, ilk bolalik, ki - chik maktab yoshi, o’smirlik, o’spirinlik yosh davrlarini o’zaro solishtirish) shu metoddan foydalanib amalga oshirilgan. Keyingi yillarda xalq ta’limi tizimi va ishlab chiqarishda «inson omili» muammosining ko’tarilishi, vaqt taqchilligi, ishchanlik imkoniyati, psi xologik moslik masalalarining alohida ahamiyat kasb etishi mazkur metodni keng qo’llashni taqozo etmoqda. Bundan tashqari, tajribada olingan ma’lumotlarning ishonchliligini oshirishda ham qiyoslash metodi qo’llanadi. Ayniqsa, sinaluvchilardagi o’zgarishlarni ajratib olib qarash, tadqiqotning bosqichlarini alohida-alohida tahlil qilish, masalan, tajribaning birinchi bosqichi turli yoshdagi va jinsdagi odamlarga qanday ta’sir etganini aniqlash va hokazolar bu metodga diqqat-e’tibor ortib borayotganidan dalolatdir. Yosh va pedagogik psixologiyada qiyoslash metodi bilan bir davrda longityud (uzluksiz) metodi ham qo’llanadi. Uning boshqa metodlardan farqi bir yoki bir nechta sinaluvchilar uzoq muddat, hatto, o’n yillab tekshirilishidir. Longityud metodidan psixologlardan nemis V.Shtern, fransuz R.Zazzo, rus psixologlari N.A.Mench inskaya, A.N.Gvozdev, N.S.Leytis, V.S.Muxina va boshqalar ko’p yillardan beri foydalanmoqdalar.

O'xshashlar

Yosh va pedagogik psixologiya faniga kirish.
YOSH VA PEDAGOGIK PSIXOLOGIYA FANIDAN MA’RUZALAR MATNI
Psixologiya fanining mеtodlari
Yosh davrlari psixologiyasi va pedagogik psixologiyaning vazifalari va taqqiqot metodlari.
PSIXOLINGVISTIK TADQIQOT METODLARI