Yuqori darajali dasturlash tillari haqida
![Natijada biz RGB funksiyasi, ScrollBar komponenti va forma rangini
o'zgartirish imkoniyati bilan tanishdik.
Delphida Massiv elementlarini kiritish, qayta ishlash va chiqarish qoida
usullari
Massiv — bu bir nom bilan belgilangan qiymatlarguruhi yoki jadvaldir.
Massivning har bir dementi massiv nomidan, so ng o‘rta qavs ichiga olingan
raqam va arifmetik ifoda yozish bilan belgilanadi. Qavs ichidagi raqam massiv
indeksini belgilaydi. Vektomi biro‘lchovli massiv, matritsani ikki oMchovli
massiv deb qarash mumkin. Bir o‘lchovli massivda uning har bir elementi o
‘zining joylashgan o‘rin nomeri bilan aniqlanadi va nomeri qavs ichida indeks
bilan yoziladi. Ikki o‘lchovli massiv elementi o‘zi joylashgan satr va ustun
nomerlari yordamida aniqlanadi. Shu sababli, ikki o‘lchamli massiv elementi
¡kkita mdcks orqaii \oz.iidCti. lvid^tidiii /\11 ,j| du veroa i satr nomeri, j—ustun
nomerini bildiradi. Massivni e’lon qilish dastuming bosh qismida berilib, uning
yozilishi umumiy holda quyidagicha boiadi: <Massiv nomi>:Array[o‘lcham] of
<element turi>; Masalan: A,B:Array[1..100] of real; C,Al,D:Arrav[1..10,l,,15]
of real;
Bu yerda A va B massivlari 100 tadan elementga ega. C,A1,D1 massivlari esa
10x15= 150 tadan elementga ega.
30
Massivlarni e’lon qilishdan maqsad, massiv elementlari uchun kompyuter
xotirasidan joy ajratishdir. Massiv elementlari qiymatlarini kiritish uchun sikl
operatorlaridan foydalaniladi.
Misol: For i:=l to 10 do Read (A[i]); Bu misolda A massivning 10 ta elementi
qiymatini ekrandan ketma- ket kiritish kerak bo‘ladi. Xuddi shunday massiv
qiymatlarini ekranga chiqarish ham mumkin.
Misol: For i:=l to 10 do Write(A[i]);](/data/documents/1d17c2ff-32b6-437e-a5ce-ae7f2f1b0b1d/page_12.png)
![Dasturda massiv elementlarini ishlatganda ularning indeksi e’lon qilingan
chegaradan chiqib ketmasligi kerak.
Massiv elementlarini tartiblash usullari
Massivni tartiblashtirishning bir necha usullari (algoritmlari) mavjud. Ulardan
quyidagi usullarni qarab chiqamiz: - tanlash usuli; — almashtirish usuli.
Tanlash usuli yordamida massivni o‘sish bo‘yicha tartiblashtirish algoritmi
quyidagicha: 1.Massivning birinchi elementidan boshlab qarab chiqilib eng
kichik element topiladi. 2.Birinchi element bilan eng kichik element joylari
almashtiriladi. 3.1kkinchi elementidan boshlab qarab chiqilib eng kichik
element topiladi. 4.1kkinchi element bilan eng kichik element joylari
almashtiriladi. 5.Bu protsess bitta oxirgi elementgacha takrorlanadi. Bu algoritm
dasturi quyidagicha boiadi:
Program Sort; Const Size=5; Yar i j,min,k,buf: Integer; a: Array[1..Size] of
Integer; Begin Writeln (‘Massivni tartiblashtirish’); Write (Size:3,’ta massiv
elementini kiriting’); For k:=l to Size Do Read(a[k]); Writeln
(‘Tartiblashtirish’); For i:=l to Size-1 Do Begin { kichik elementni topish }
31
min:=i; Forj:=i+l to Size Do Begin If a[)]<a[min] then min:=j; buf:=a[i];
a[i]:=a[min]; a[min]:=buf; For k:=l to Size Do Write (a[k],’ ‘); Writeln; End;
End; Writeln(‘Massiv tartiblashtirildi.’); End. Dastur natijasi:
Massivni tartiblashtirib, 5 ta massiv elementini kiriting: 12-3 56 47 10
Tartiblashtirish -3 12 56 47 10 -3 10 56 47 12 -3 10 12 47 56 -3 10 12 47 56
Massiv tartiblashtirildi.
Aimashtirish usuli yordamida massiv elementlarini o‘sib borishida
tartiblashtirish algoritmi quyidagicha: l.Massivning birinchi elementidan
boshlab ketma-ket hamma qo‘shni elementlar bir-biri bilan solishtirilib, agar
birinchisi ikkinchisidan kichik bo‘lsa, ular joyi almashtirilib boriladi. 2.Bu
protsess davomida kichik qiymatli elementlar massiv boshiga, katta elementlar
esa oxiriga siljitib boriladi. Shu sabab bu usul «nysbipëK* usuli hsiiTi deyüsdi.](/data/documents/1d17c2ff-32b6-437e-a5ce-ae7f2f1b0b1d/page_13.png)
![3.Bu protsess massiv elementlar sonidan bitta kam takrorlanadi. Masalan: 3 2 4
5 1 bunda 3 bilan 2 va 5 bilan 1 almashtiriladi. 2 3 4 1 5 bunda 4 bilan 1
almashtiriladi. 2 3 1 4 5 bunda 3 bilan 1 almashtiriladi. 2 1 3 4 5 bunda 2 bilan 1
almashtiriladi. 1 2 3 45
Bu algoritm dasturi quyidagicha bo‘ladi: Program Sort;
32
Const Size=5; Var i, j, min, k, buf: Integer; a: Array[l..Size] of Integer; Begin
Writeln (‘Massivni пузырёк (ko‘pikcha) usulida tartib- lashtirish’); Write
(Size:3,’ta massiv elementini kiriting’); For k:=l to Size Do Read(a[k]); Writeln
(‘Tartiblashtirish’); For i:=l to Size-1 Do Begin For k := l to Size-1 Do Begin If
a[k]>a[k+l] then Begin buf:=a[k]; a[k]:=a[k+l]; a[k+l]:=buf; End; End; For k:=l
to Size Do Write (a[k],’ ‘); Writeln; End; Writeln(‘Massiv tartiblashtirildi. ’);
End.
Dastur natijasi:
Massivni пузырёк usulida tartiblashtirib, 5 ta massiv elementini kiriting: 3 2 4 1
5 Tartiblashtirish 2 3 4 1 5 2 3 1 4 5 2 1 3 4 5 1 2 3 4 5 Massiv tartiblashtirildi.
Massivda eng kichik yoki eng katta elementni izlash algoritmi, ma’lumki,
birinchi element eng kichik (katta) deb olinib keyin boshqa elementlar bilan
ketma-ket solishtirilib chiqiladi. Solishtirilish oxirgi elementgacha bajariladi.
Quyida bu algoritm dasturi keltirilgan: Program MinMax;
3 - 239 33
Var i,min: Integer; a: Array[1..10] of Integer; Begin Writeln (‘Massivdan eng
kichik elementni izlash’); Write (’ 10-ta massiv elementini kiriting’); For i:=l to
10 Do Read(a[i]); min:=l; For i:=2 to 10 Do If a[i]<a[min] Then min:=i;
Writeln(‘Izlanayotgan eng kichik element:’,a[min]); WriteIn(‘Element
nomeri’,min); End](/data/documents/1d17c2ff-32b6-437e-a5ce-ae7f2f1b0b1d/page_14.png)
Reja: 1) Yuqori darajali dasturlash tillari 2) ScrollBar kompanentining vazifasi 3) Delphida Massiv elementlarini kiritish, qayta ishlash va chiqarish qoida usullari
Yuqori darajali dasturlash tillari haqida Yuqori darajadagi dasturlash tillari haqida so'z borar ekan, eng avvalo ularning tarixiga nazar tashlab o'tishni lozim deb bildim. Dastlab 1950-yillarda yuqori darajadagi dasturlash tillarining yangi avlodi paydo bo'ldi. Yuqori darajadagi til bizga qudratli va murakkab dasturlarni yaratishga imkon beradi. Bundan tashqari, aksariyat yuqori darajadagi dasturlash tillarida oson tushuniladigan so'zlardan foydalaniladi. 1950-yillarda yaratilgan eng yuqori darajadagi tillardan biri COBOL dasturlash tili hisoblanadi. Ushbu dasturlash tilida monitorda "Salom dunyo!" xabarini aks ettirish uchun dasturchi quyidagi ko'rsatmalarni yozish kerak bo'lgan. Masalan DISPLAY "Salom dunyo!" Hozirgi kunda bunday dasturlash tillariga ko'plab misollar keltirishimiz mumkin. Ada, BASlC, FORTRAN, COBOL, Pascal, С , С ++, С #, Java, Python, Visual Basic v boshqa tillar shular jumlasidandir. Endi, Ushbu dasturlash tillariga qisqacha izoh berib o'tamiz: ADA. 1970-yillarda asosan Amerika Qo'shma Shtatlarining mudofa vazirligi tomonidan qo'llaniladigan dasturlar uchun yaratilgan dasturlash tili hisoblanadi. Til nufuzli tarixiy shaxs grafinya Ada Lavlasning nomi berilgan.
BASIC. 1960 yillarning boshlarida yangi boshlovchilar o'rganishi uchun juda oson dasturlash tili hisoblanib, universal ramziy kodlash tizimi (Beginners Allpurpose Symbolic Instruction Code) hisoblanadi. FORTRAN. Matematik hisob-kitoblar uchun 1950-yillarda ishlab chiqilgan Formulali tarjimon (FORmula TRANslator) birinchi yuqori darajadagi dasturlash tili hisoblangan.
PASCAL. Bu dasturlash tili 1970 yilda yaratilgan va dastlab dasturlashni o'rgatish uchun mo'ljallangan. Ushbu til matematik, fizik va faylasuf Blez Paskal nomi Bilan atalgan .
C va C++. C va C ++ bu kuchli umumiy maqsadli tillar hisoblanib, Bell Laboratories tomonidan ishlab chiqilgan. C tili 1972 yilda, C ++ tili esa 1983 yilda chiqarilgan. C # "o'tkir" deb talaffuz qilinadi. Ushbu dasturlash tili Microsoft tomonidan 2000 yilda Microsoft.NET platformasi asosida dasturlarni ishlab chiqish uchun yaratilgan.