Abu Ali Ibn Sino ilmiy merosi
![Mavzu: Abu Ali Ibn Sino ilmiy merosi.
Reja:
Tabobatga kirib kelishi
Tabiiy fanlardagi faoliyati
Tibbiy asarlari](/data/documents/4996938d-8ecc-4810-8396-a077d8298b19/page_1.png)
![Tabobatga kirib kelishi
Ibn Sinoning tib ilmida yuksak mahoratga erishishida Buxorolik boshqa bir
tabib Qumriyning xizmati katta boʻldi. Ibn Sino undan tabobat darenini
olib, bu ilmning koʻp sirlarini oʻrgangan. Qumriy bu davrda ancha keksayib
qolgan boʻlib, 999-yilda vafot etdi.
Ibn Sino 17 yoshdayoq, Buxoro xalqi orasida mohir tabib sifatida tanildi.
Oʻsha kezlarda hukmdor Nuh in Mansur betob boʻlib, saroy tabiblari uni
davolashdan ojiz edilar. Dovrugʻi butun shaharga yoyilgan yosh tabibni
amirni davolash uchun saroyga taklif qiladilar. Uning muolajasidan bemor
tezda sogʻayib, oyoqqa turadi. Evaziga Ibn Sino saroy kutubxonasidan
foydalanish imkoniyatiga ega boʻladi. Somoniylarning kutubxonasi oʻsha
davrda butun Oʻrta va Yaqin Sharqdagi eng katta va boy kutubxonalardan
sanalardi.](/data/documents/4996938d-8ecc-4810-8396-a077d8298b19/page_2.png)
![
Ibn Sino bir necha yil davomida
shu kutubxonada kechayu
kunduz mutolaa bilan mashg ul ʻ
bo lib, o z davrining eng
ʻ ʻ
o qimishli, bilim doirasi keng
ʻ
kishilaridan biriga aylandi va
shu paytdan boshlab o rta asr
ʻ
falsafasini mustaqil o rganishga
ʻ
kirishdi. U yunon
mualliflarining, xususan,
Aristotelning „Metafizika“
asarini berilib mutolaa qildi.
Lekin bu kitobda bayon
qilinganlarning aksariyati Ibn
Sinoga tushunarsiz edi.](/data/documents/4996938d-8ecc-4810-8396-a077d8298b19/page_3.png)
![Tasodifan yosh olimning qo liga Abu Nasr Forobiyning „Metafizikaning maqsadlari ʻ
haqida“gi kitobi tushib qoladi va uni o qib chiqibgina Ibn Sino metafizikani
ʻ
o zlashtirishga muvaffaq bo ladi. Shunday qilib, Ibn Sino zaruriy bilimlarning
ʻ ʻ
barchasini Buxoroda oldi. Olimning ilmiy ijodi 18 yoshidan boshlandi. U Nuh ibn
Mansurga atab nafsoniy quvvatlar haqida risola, „Urjuza“ tibbiy she riy asari, o z
ʼ ʻ
qo shnisi va do sti Abulhusayn al-Aruziyning iltimosiga binoan, ko p fanlarni o z
ʻ ʻ ʻ ʻ
ichiga olgan „Alhikmat al-Aruziy“ („Aruziy hikmati“) asarini ta lif etdi. Undan
ʼ
tashqari, boshqa bir do sti faqih Abu Bakr Albarqiy (yoki Baraqiy)ning iltimosiga
ʻ
ko ra, 20 jildli „Alhosil val-mahsul“ („Yakun va natija“) qomusiy asari hamda 2
ʻ
jildli „Kitob al-bir val-ism“ („Sahovat va jinoyat kitobi“)ni yozdi.](/data/documents/4996938d-8ecc-4810-8396-a077d8298b19/page_4.png)
![
Ibn Sinoning ilmiy merosini shartli
ravishda 4 qismga, ya ni falsafiy, ʼ
tabiiy, adabiy va tibbiy sohalarga
bo lish mumkin, olim shularning har
ʻ
birida chuqur iz qoldirgan. Lekin Ibn
Sino asarlarining miqdoriy nisbatiga
nazar solsak, olimning qiziqish va
e tibori ko proq falsafa va tibga
ʼ ʻ
qaratilganini ko ramiz. Garchi, uni
ʻ
„Avitsenna“ sifatida G arbda
ʻ
mashhur qilgan uning tibbiy merosi,
xususan, „Tib qonunlari“ bo lsada,
ʻ
„Shayh ar-Rais“ nomi, avvalambor,
uning buyuk faylasufligiga ishoradir.](/data/documents/4996938d-8ecc-4810-8396-a077d8298b19/page_5.png)
![
Ibn Sino o z davridagi tabiiy ʻ
fanlarning rivojiga ham ulkan hissa
qo shgan olimdir. Uning tabiiy-ilmiy
ʻ
qarashlari „Kitob ash-shifo“ ning
tabiiy fanlarga oid qismida bayon
qilingan. Olimning ba zi geologik
ʼ
jarayonlarga oid mulohazalari
hozirgi ilmiy nazariyalarga juda
yaqindir. Uningcha, vulqonlar
aslida tog paydo bo lishi va
ʻ ʻ
zilzilalar bilan bog liq. Tog paydo
ʻ ʻ
bo li-shining o zi esa 2 yo l bilan
ʻ ʻ ʻ
bo ladi: 1) kuchli yer qimirlashi
ʻ
vaqtida yer qobig ining ko tarilishi;
ʻ ʻ
2) suv orqali va havoning asta-
sekin ta siri natijasida chuqur
ʼ
jarliklar paydo bo lib, natijada
ʻ
ularning yonida balandlik hosil
bo lib qolishi.
ʻ](/data/documents/4996938d-8ecc-4810-8396-a077d8298b19/page_6.png)
![
Ibn Sino mineralogiya (ma danshunoslik) sohasida ham ʼ
salmoqli ishlar qilgan. U minerallarning asl tasnifini taklif
etdi. Unga ko ra, barcha ma danlar 4 guruhga: toshlar,
ʻ ʼ
eriydigan jismlar (metallar), oltin-gugurtli yonuvchi
birikmalar va tuzlarga bo linadi. Bu tasnif to 19-asr gacha
ʻ
deyarli o zgarishsiz saqlanib keldi. Ibn Sinoning geologiya
ʻ
va mineralogiyaga oid fikrlari uning „al-Af ol va-linfiolot“
ʼ
(„Ta sir va ta sirlanish“) asarida ham uchraydi.
ʼ ʼ](/data/documents/4996938d-8ecc-4810-8396-a077d8298b19/page_7.png)
![
Ibn Sino boshqa tabiiy fanlar qatori kimyo bilan ham shug ullangan va ʻ
unga oid asarlar ham yozgan. Bu asarlarini u turli davrda yozgan
bo lgani uchun ularda Ibn Sinoning kimyoga bo lgan munosabatining
ʻ ʻ
evolyusion o zgarib borishi yaqqol aks etgan. Uning kimyo sohasida
ʻ
aytgan fikrlari o sha davrdagi alkimyo uchun nihoyatda ilg or edi. Ibn
ʻ ʻ
Sino 21 yoshida, ya ni ilmiy faoliyatining bo sag asida metallar
ʼ ʻ ʻ
transmutatsiyasiga, ya ni oddiy metallarni oltin va kumushga kimyoviy
ʼ
yo l bilan aylantirish mumkinligiga ishongan va mutaqaddim
ʻ
kimyogarlarning kitoblari ta siri ostida „Ri-sola as-san a ilalbaraqiy“
ʼ ʼ
(„Baraqiyga atab san at (alkimyo) ga doir risola“) nomli kichik asar
ʼ
yozgan. Lekin 30 yoshlarga borib, ilmiy tajribasi ortgan yosh olim bu
sohadagi urinishlarning zoye ketishiga amalda ishonch hosil qiladi va
„Risola aliksir“ („Iliksir haqida risola“) asarida kimyoviy yo l bilan sof
ʻ
oltin va kumush olish mumkinligiga shubha bildiradi.](/data/documents/4996938d-8ecc-4810-8396-a077d8298b19/page_8.png)
![
Ibn Sino botanika masalalari bilan ham juda ko p shug ullandi, chunki tabobatda ʻ ʻ
ishlatiladigan dorivor moddalarning aksariyati o simliklardan olinadi. U „Kitob
ʻ
ash-shifo“ ning „anna-bot“ („O simliklar“) qismida o simliklarning turlari, paydo
ʻ ʻ
bo lishi, oziqlanishi, o simlik a zolari va ularning vazifalari, ko payishi hamda
ʻ ʻ ʼ ʻ
o sish sharoitlari haqida yozadi, ilmiy terminologiya yaratish sohasida ham ish
ʻ
olib boradi.](/data/documents/4996938d-8ecc-4810-8396-a077d8298b19/page_9.png)
![
Ibn Sinoning tabobat da qilgan
ishlari uning nomini bir necha
joylarda shu fan sohasi bilan
chambarchas bog ladi. Olimning ʻ
tabobat taraqqiyotidagi buyuk
xizmati shundaki, u o zigacha
ʻ
o tgan turli xalq namoyandalari
ʻ
tomonidan ayerlar davomida
tib ilmi sohasida to plangan
ʻ
ma lumotlarni saralab,
ʼ
muayyan bir tartibga soldi va
ularni o z tajribalari bilan
ʻ
boyitgan holda ma lum nazariya
ʼ
va qonunqoida asosida
umumlashtirdi. Bunga uning
„Tib qonunlari“ va bu asarning
jahon tib ilmi tarixida tutgan
mavqei va krzongan shuhrati
yorqin dalildir.](/data/documents/4996938d-8ecc-4810-8396-a077d8298b19/page_10.png)
![
Ibn Sinoning tibga oid yozgan asarlarining 30 dan ortig i ʻ
bizgacha yetib kelgan, ularning orasida „Qonun“ kabi
tibbiy ensiklopediya bilan bir qatorda tibning ayrim
nazariy va amaliy masalalariga bag ishlangan turli
ʻ
hajmdagi „Urjuza fi-ttibb“ („Tibbiy ur-juza“), „alAdviyat
alqalbiya“ („Yurak dorilari“), „Daf almadorr al-kulliya
ʼ
an-al-abdon al-insoniya“ („Inson badaniga yetishgan
barcha zararlarni yo qotish“), „Kitob al-qulanj“ („Qulanj
ʻ
haqidagi kitob“), „Maqola fi-nnabz“ („Tomir urishi
haqida makr-la“), „Risola fi-l-boh“ („Shahvoniy quvvat
haqida risola“), „Risola fi tadbiri al-musofirin“
(„Safardagilarning tadbiri haqida risola“), „Risola fi xifz
as-sihha“ („Sog liqni saqlash haqida risola“), „Risola fi-s-
ʻ
sikanjubin“ („Sikanjubin haqida risola“), „Risola fi-lfasd“
(„Qon olish haqida r.isola“), „Risola fi-lhindabo“
(„Sachratqi haqida risola“) kabi risolalari ham bor](/data/documents/4996938d-8ecc-4810-8396-a077d8298b19/page_11.png)
![Foydalanilgan adabiyotlar:
Qodirov A. Òrta Osiyoda meditsinaning paydo
bo’lishi. T. 1990
Isayev Y. Abu Ali Ibn Sino . T. Tafakkur. 2010](/data/documents/4996938d-8ecc-4810-8396-a077d8298b19/page_12.png)
Mavzu: Abu Ali Ibn Sino ilmiy merosi. Reja: Tabobatga kirib kelishi Tabiiy fanlardagi faoliyati Tibbiy asarlari
Tabobatga kirib kelishi Ibn Sinoning tib ilmida yuksak mahoratga erishishida Buxorolik boshqa bir tabib Qumriyning xizmati katta boʻldi. Ibn Sino undan tabobat darenini olib, bu ilmning koʻp sirlarini oʻrgangan. Qumriy bu davrda ancha keksayib qolgan boʻlib, 999-yilda vafot etdi. Ibn Sino 17 yoshdayoq, Buxoro xalqi orasida mohir tabib sifatida tanildi. Oʻsha kezlarda hukmdor Nuh in Mansur betob boʻlib, saroy tabiblari uni davolashdan ojiz edilar. Dovrugʻi butun shaharga yoyilgan yosh tabibni amirni davolash uchun saroyga taklif qiladilar. Uning muolajasidan bemor tezda sogʻayib, oyoqqa turadi. Evaziga Ibn Sino saroy kutubxonasidan foydalanish imkoniyatiga ega boʻladi. Somoniylarning kutubxonasi oʻsha davrda butun Oʻrta va Yaqin Sharqdagi eng katta va boy kutubxonalardan sanalardi.
Ibn Sino bir necha yil davomida shu kutubxonada kechayu kunduz mutolaa bilan mashg ul ʻ bo lib, o z davrining eng ʻ ʻ o qimishli, bilim doirasi keng ʻ kishilaridan biriga aylandi va shu paytdan boshlab o rta asr ʻ falsafasini mustaqil o rganishga ʻ kirishdi. U yunon mualliflarining, xususan, Aristotelning „Metafizika“ asarini berilib mutolaa qildi. Lekin bu kitobda bayon qilinganlarning aksariyati Ibn Sinoga tushunarsiz edi.
Tasodifan yosh olimning qo liga Abu Nasr Forobiyning „Metafizikaning maqsadlari ʻ haqida“gi kitobi tushib qoladi va uni o qib chiqibgina Ibn Sino metafizikani ʻ o zlashtirishga muvaffaq bo ladi. Shunday qilib, Ibn Sino zaruriy bilimlarning ʻ ʻ barchasini Buxoroda oldi. Olimning ilmiy ijodi 18 yoshidan boshlandi. U Nuh ibn Mansurga atab nafsoniy quvvatlar haqida risola, „Urjuza“ tibbiy she riy asari, o z ʼ ʻ qo shnisi va do sti Abulhusayn al-Aruziyning iltimosiga binoan, ko p fanlarni o z ʻ ʻ ʻ ʻ ichiga olgan „Alhikmat al-Aruziy“ („Aruziy hikmati“) asarini ta lif etdi. Undan ʼ tashqari, boshqa bir do sti faqih Abu Bakr Albarqiy (yoki Baraqiy)ning iltimosiga ʻ ko ra, 20 jildli „Alhosil val-mahsul“ („Yakun va natija“) qomusiy asari hamda 2 ʻ jildli „Kitob al-bir val-ism“ („Sahovat va jinoyat kitobi“)ni yozdi.
Ibn Sinoning ilmiy merosini shartli ravishda 4 qismga, ya ni falsafiy, ʼ tabiiy, adabiy va tibbiy sohalarga bo lish mumkin, olim shularning har ʻ birida chuqur iz qoldirgan. Lekin Ibn Sino asarlarining miqdoriy nisbatiga nazar solsak, olimning qiziqish va e tibori ko proq falsafa va tibga ʼ ʻ qaratilganini ko ramiz. Garchi, uni ʻ „Avitsenna“ sifatida G arbda ʻ mashhur qilgan uning tibbiy merosi, xususan, „Tib qonunlari“ bo lsada, ʻ „Shayh ar-Rais“ nomi, avvalambor, uning buyuk faylasufligiga ishoradir.