logo

Abu Ali Ibn Sino ilmiy merosi

Yuklangan vaqt:

16.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

461.21484375 KB
Mavzu: Abu Ali Ibn Sino ilmiy merosi.

Reja: 

Tabobatga kirib kelishi 

Tabiiy fanlardagi faoliyati

Tibbiy asarlari                 Tabobatga kirib kelishi 

Ibn Sinoning tib ilmida yuksak mahoratga erishishida Buxorolik boshqa bir 
tabib  Qumriyning  xizmati katta boʻldi. Ibn Sino undan tabobat darenini 
olib, bu ilmning koʻp sirlarini oʻrgangan. Qumriy bu davrda ancha keksayib 
qolgan boʻlib, 999-yilda vafot etdi.

Ibn Sino 17 yoshdayoq, Buxoro xalqi orasida mohir tabib sifatida tanildi. 
Oʻsha kezlarda hukmdor  Nuh in Mansur  betob boʻlib, saroy tabiblari uni 
davolashdan ojiz edilar. Dovrugʻi butun shaharga yoyilgan yosh tabibni 
amirni davolash uchun saroyga taklif qiladilar. Uning muolajasidan bemor 
tezda sogʻayib, oyoqqa turadi. Evaziga Ibn Sino saroy kutubxonasidan 
foydalanish imkoniyatiga ega boʻladi. Somoniylarning kutubxonasi oʻsha 
davrda butun Oʻrta va Yaqin Sharqdagi eng katta va boy kutubxonalardan 
sanalardi.                 
Ibn Sino bir necha yil davomida 
shu kutubxonada kechayu 
kunduz mutolaa bilan mashg ul ʻ
bo lib, o z davrining eng 	
ʻ ʻ
o qimishli, bilim doirasi keng 	
ʻ
kishilaridan biriga aylandi va 
shu paytdan boshlab o rta asr 	
ʻ
falsafasini mustaqil o rganishga 
ʻ
kirishdi. U yunon 
mualliflarining, xususan, 
Aristotelning „Metafizika“ 
asarini berilib mutolaa qildi. 
Lekin bu kitobda bayon 
qilinganlarning aksariyati Ibn 
Sinoga tushunarsiz edi.                 Tasodifan yosh olimning qo liga Abu Nasr Forobiyning „Metafizikaning maqsadlari ʻ
haqida“gi kitobi tushib qoladi va uni o qib chiqibgina Ibn Sino metafizikani 	
ʻ
o zlashtirishga muvaffaq bo ladi. Shunday qilib, Ibn Sino zaruriy bilimlarning 	
ʻ ʻ
barchasini Buxoroda oldi. Olimning ilmiy ijodi 18 yoshidan boshlandi. U Nuh ibn 
Mansurga atab nafsoniy quvvatlar haqida risola, „Urjuza“ tibbiy she riy asari, o z 	
ʼ ʻ
qo shnisi va do sti Abulhusayn al-Aruziyning iltimosiga binoan, ko p fanlarni o z 	
ʻ ʻ ʻ ʻ
ichiga olgan „Alhikmat al-Aruziy“ („Aruziy hikmati“) asarini ta lif etdi. Undan 	
ʼ
tashqari, boshqa bir do sti faqih Abu Bakr Albarqiy (yoki Baraqiy)ning iltimosiga 	
ʻ
ko ra, 20 jildli „Alhosil val-mahsul“ („Yakun va natija“) qomusiy asari hamda 2 	
ʻ
jildli „Kitob al-bir val-ism“ („Sahovat va jinoyat kitobi“)ni yozdi.                 
Ibn Sinoning ilmiy merosini shartli 
ravishda 4 qismga, ya ni falsafiy, ʼ
tabiiy, adabiy va tibbiy sohalarga 
bo lish mumkin, olim shularning har 	
ʻ
birida chuqur iz qoldirgan. Lekin Ibn 
Sino asarlarining miqdoriy nisbatiga 
nazar solsak, olimning qiziqish va 
e tibori ko proq falsafa va tibga 
ʼ ʻ
qaratilganini ko ramiz. Garchi, uni 	
ʻ
„Avitsenna“ sifatida G arbda 	
ʻ
mashhur qilgan uning tibbiy merosi, 
xususan, „Tib qonunlari“ bo lsada, 	
ʻ
„Shayh ar-Rais“ nomi, avvalambor, 
uning buyuk faylasufligiga ishoradir.                 
Ibn Sino o z davridagi tabiiy ʻ
fanlarning rivojiga ham ulkan hissa 
qo shgan olimdir. Uning tabiiy-ilmiy 	
ʻ
qarashlari „Kitob ash-shifo“ ning 
tabiiy fanlarga oid qismida bayon 
qilingan. Olimning ba zi geologik 	
ʼ
jarayonlarga oid mulohazalari 
hozirgi ilmiy nazariyalarga juda 
yaqindir. Uningcha, vulqonlar 
aslida tog  paydo bo lishi va 	
ʻ ʻ
zilzilalar bilan bog liq. Tog  paydo 	
ʻ ʻ
bo li-shining o zi esa 2 yo l bilan 	
ʻ ʻ ʻ
bo ladi: 1) kuchli yer qimirlashi 
ʻ
vaqtida yer qobig ining ko tarilishi; 	
ʻ ʻ
2) suv orqali va havoning asta-
sekin ta siri natijasida chuqur 	
ʼ
jarliklar paydo bo lib, natijada 	
ʻ
ularning yonida balandlik hosil 
bo lib qolishi.	
ʻ                 
Ibn Sino mineralogiya (ma danshunoslik) sohasida ham ʼ
salmoqli ishlar qilgan. U minerallarning asl tasnifini taklif 
etdi. Unga ko ra, barcha ma danlar 4 guruhga: toshlar, 	
ʻ ʼ
eriydigan jismlar (metallar), oltin-gugurtli yonuvchi 
birikmalar va tuzlarga bo linadi. Bu tasnif to 19-asr gacha 	
ʻ
deyarli o zgarishsiz saqlanib keldi. Ibn Sinoning geologiya 	
ʻ
va mineralogiyaga oid fikrlari uning „al-Af ol va-linfiolot“ 	
ʼ
(„Ta sir va ta sirlanish“) asarida ham uchraydi.	
ʼ ʼ                 
Ibn Sino boshqa tabiiy fanlar qatori kimyo bilan ham shug ullangan va ʻ
unga oid asarlar ham yozgan. Bu asarlarini u turli davrda yozgan 
bo lgani uchun ularda Ibn Sinoning kimyoga bo lgan munosabatining 	
ʻ ʻ
evolyusion o zgarib borishi yaqqol aks etgan. Uning kimyo sohasida 	
ʻ
aytgan fikrlari o sha davrdagi alkimyo uchun nihoyatda ilg or edi. Ibn 	
ʻ ʻ
Sino 21 yoshida, ya ni ilmiy faoliyatining bo sag asida metallar 	
ʼ ʻ ʻ
transmutatsiyasiga, ya ni oddiy metallarni oltin va kumushga kimyoviy 	
ʼ
yo l bilan aylantirish mumkinligiga ishongan va mutaqaddim 	
ʻ
kimyogarlarning kitoblari ta siri ostida „Ri-sola as-san a ilalbaraqiy“ 	
ʼ ʼ
(„Baraqiyga atab san at (alkimyo) ga doir risola“) nomli kichik asar 	
ʼ
yozgan. Lekin 30 yoshlarga borib, ilmiy tajribasi ortgan yosh olim bu 
sohadagi urinishlarning zoye ketishiga amalda ishonch hosil qiladi va 
„Risola aliksir“ („Iliksir haqida risola“) asarida kimyoviy yo l bilan sof 	
ʻ
oltin va kumush olish mumkinligiga shubha bildiradi.                  
Ibn Sino botanika masalalari bilan ham juda ko p shug ullandi, chunki tabobatda ʻ ʻ
ishlatiladigan dorivor moddalarning aksariyati o simliklardan olinadi. U „Kitob 
ʻ
ash-shifo“ ning „anna-bot“ („O simliklar“) qismida o simliklarning turlari, paydo 	
ʻ ʻ
bo lishi, oziqlanishi, o simlik a zolari va ularning vazifalari, ko payishi hamda 	
ʻ ʻ ʼ ʻ
o sish sharoitlari haqida yozadi, ilmiy terminologiya yaratish sohasida ham ish 	
ʻ
olib boradi.                 
Ibn Sinoning tabobat da qilgan 
ishlari uning nomini bir necha 
joylarda shu fan sohasi bilan 
chambarchas bog ladi. Olimning ʻ
tabobat taraqqiyotidagi buyuk 
xizmati shundaki, u o zigacha 	
ʻ
o tgan turli xalq namoyandalari 	
ʻ
tomonidan ayerlar davomida 
tib ilmi sohasida to plangan 	
ʻ
ma lumotlarni saralab, 	
ʼ
muayyan bir tartibga soldi va 
ularni o z tajribalari bilan 	
ʻ
boyitgan holda ma lum nazariya 	
ʼ
va qonunqoida asosida 
umumlashtirdi. Bunga uning 
„Tib qonunlari“ va bu asarning 
jahon tib ilmi tarixida tutgan 
mavqei va krzongan shuhrati 
yorqin dalildir.                 
Ibn Sinoning tibga oid yozgan asarlarining 30 dan ortig i ʻ
bizgacha yetib kelgan, ularning orasida „Qonun“ kabi 
tibbiy ensiklopediya bilan bir qatorda tibning ayrim 
nazariy va amaliy masalalariga bag ishlangan turli 	
ʻ
hajmdagi „Urjuza fi-ttibb“ („Tibbiy ur-juza“), „alAdviyat 
alqalbiya“ („Yurak dorilari“), „Daf  almadorr al-kulliya 
ʼ
an-al-abdon al-insoniya“ („Inson badaniga yetishgan 
barcha zararlarni yo qotish“), „Kitob al-qulanj“ („Qulanj 	
ʻ
haqidagi kitob“), „Maqola fi-nnabz“ („Tomir urishi 
haqida makr-la“), „Risola fi-l-boh“ („Shahvoniy quvvat 
haqida risola“), „Risola fi tadbiri al-musofirin“ 
(„Safardagilarning tadbiri haqida risola“), „Risola fi xifz 
as-sihha“ („Sog liqni saqlash haqida risola“), „Risola fi-s-	
ʻ
sikanjubin“ („Sikanjubin haqida risola“), „Risola fi-lfasd“ 
(„Qon olish haqida r.isola“), „Risola fi-lhindabo“ 
(„Sachratqi haqida risola“) kabi risolalari ham bor                 Foydalanilgan adabiyotlar:

Qodirov A. Òrta Osiyoda meditsinaning paydo 
bo’lishi. T. 1990

Isayev Y. Abu Ali Ibn Sino . T. Tafakkur. 2010

Mavzu: Abu Ali Ibn Sino ilmiy merosi.  Reja:  Tabobatga kirib kelishi  Tabiiy fanlardagi faoliyati  Tibbiy asarlari

Tabobatga kirib kelishi  Ibn Sinoning tib ilmida yuksak mahoratga erishishida Buxorolik boshqa bir tabib Qumriyning  xizmati katta boʻldi. Ibn Sino undan tabobat darenini olib, bu ilmning koʻp sirlarini oʻrgangan. Qumriy bu davrda ancha keksayib qolgan boʻlib, 999-yilda vafot etdi.  Ibn Sino 17 yoshdayoq, Buxoro xalqi orasida mohir tabib sifatida tanildi. Oʻsha kezlarda hukmdor  Nuh in Mansur  betob boʻlib, saroy tabiblari uni davolashdan ojiz edilar. Dovrugʻi butun shaharga yoyilgan yosh tabibni amirni davolash uchun saroyga taklif qiladilar. Uning muolajasidan bemor tezda sogʻayib, oyoqqa turadi. Evaziga Ibn Sino saroy kutubxonasidan foydalanish imkoniyatiga ega boʻladi. Somoniylarning kutubxonasi oʻsha davrda butun Oʻrta va Yaqin Sharqdagi eng katta va boy kutubxonalardan sanalardi.

 Ibn Sino bir necha yil davomida shu kutubxonada kechayu kunduz mutolaa bilan mashg ul ʻ bo lib, o z davrining eng ʻ ʻ o qimishli, bilim doirasi keng ʻ kishilaridan biriga aylandi va shu paytdan boshlab o rta asr ʻ falsafasini mustaqil o rganishga ʻ kirishdi. U yunon mualliflarining, xususan, Aristotelning „Metafizika“ asarini berilib mutolaa qildi. Lekin bu kitobda bayon qilinganlarning aksariyati Ibn Sinoga tushunarsiz edi.

Tasodifan yosh olimning qo liga Abu Nasr Forobiyning „Metafizikaning maqsadlari ʻ haqida“gi kitobi tushib qoladi va uni o qib chiqibgina Ibn Sino metafizikani ʻ o zlashtirishga muvaffaq bo ladi. Shunday qilib, Ibn Sino zaruriy bilimlarning ʻ ʻ barchasini Buxoroda oldi. Olimning ilmiy ijodi 18 yoshidan boshlandi. U Nuh ibn Mansurga atab nafsoniy quvvatlar haqida risola, „Urjuza“ tibbiy she riy asari, o z ʼ ʻ qo shnisi va do sti Abulhusayn al-Aruziyning iltimosiga binoan, ko p fanlarni o z ʻ ʻ ʻ ʻ ichiga olgan „Alhikmat al-Aruziy“ („Aruziy hikmati“) asarini ta lif etdi. Undan ʼ tashqari, boshqa bir do sti faqih Abu Bakr Albarqiy (yoki Baraqiy)ning iltimosiga ʻ ko ra, 20 jildli „Alhosil val-mahsul“ („Yakun va natija“) qomusiy asari hamda 2 ʻ jildli „Kitob al-bir val-ism“ („Sahovat va jinoyat kitobi“)ni yozdi.

 Ibn Sinoning ilmiy merosini shartli ravishda 4 qismga, ya ni falsafiy, ʼ tabiiy, adabiy va tibbiy sohalarga bo lish mumkin, olim shularning har ʻ birida chuqur iz qoldirgan. Lekin Ibn Sino asarlarining miqdoriy nisbatiga nazar solsak, olimning qiziqish va e tibori ko proq falsafa va tibga ʼ ʻ qaratilganini ko ramiz. Garchi, uni ʻ „Avitsenna“ sifatida G arbda ʻ mashhur qilgan uning tibbiy merosi, xususan, „Tib qonunlari“ bo lsada, ʻ „Shayh ar-Rais“ nomi, avvalambor, uning buyuk faylasufligiga ishoradir.