logo
  1. Bosh sahifa
  2. Slaydlar
  3. Umumiy
  4. Alisher Navoiyning nutq odobiga oid qarashlarining pedagigik ahamiyati

Alisher Navoiyning nutq odobiga oid qarashlarining pedagigik ahamiyati

Yuklangan vaqt:

16.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

838.1923828125 KB
Ko'chirib olish
Alisher Navoiyning nutq odobiga oid qarashlarining pedagigik ahamiyati TAQDIMOTI O‘RTA ASRLAR NOTIQLIK SAN’ATI VA UNDA NAVOIYNING O‘RNII BOB 6 1.1. § . Nutq madaniyatining xalqimiz ijtimoiy hayotida tutgan o‘rni. Keyingi yillarda o‘zbek tilini har tomonlama puxta o‘rganish, uning fonetik, leksik, grammatik qurilishini, fanning boshqa turlari bilan bog‘liq jihatlarini chuqur tadqiq etish bo‘yicha darsliklar, qo‘llanmalar va yuzlab maqolalar yaratildi. Xuddi shuningdek, nutq madaniyatini o‘rganish bo‘yicha ham ancha ishlar amalga oshirildi. Ta’lim dargohlarida nutqni o‘stirish, notiqlik san’ati va nutq madaniyati masalalari bilan shug‘ullanuvchi alohida bo‘limlarning ochilishi, nutq madaniyatiga oid masalalarning oliy o‘quv yurtlarida maxsus kurs sifatida o‘qitilishi, matbuot, radio va televideniye orqali tushuntirish ishlarining olib borilishi, xalq orasida turli xil davra suhbatlarining o‘tkazilishi hamda ilmiy, ilmiy-ommabop xarakterdagi har xil darslik va o‘quv qo‘llanmalari, maqolalar to‘plamlarining nashr etilishi ana shular jumlasidandir. Qadimgi Hindistonda nutq madaniyati rivoji “Mahobhorat”, “Ramayana” kabi afsonaviy dostonlar bilan bog‘liqdir. Bu dostonlarda nutq madaniyatiga oid fikrlar mavjud. Hindistonda qadimgi vedalar davr o‘tishi bilan tushunilishi qiyinlasha borgan. Natijada ularning tilini sodda tarzda tushunish va tushuntirish uchun lug‘atlar tuzishgan, qiyin so‘zlar izohini berishga, shuningdek, vedalar tili va uslubini tadqiq etishga ehtiyoj kuchaygan. Bu esa o‘z navbatida hind notiqlik san’ati rivojiga yo‘l ochgan. Natijada hind tilshunosligida bir qator asarlar yaratilgan. Demosfen (mil. av. 384–322) – yunon notig‘i, siyosiy arbobi. Afinadagi demokratik kayfiyatdagi guruhning yo‘lboshchisi. Notiqlik san’atidan dars bergan, sud mahkamalarida, yig‘ilishlarda nutq so‘zlagan (61 nutqi, 56 ma’ruzasi saqlanib qolgan). Butun umri davomida Afinaning mustaqilligi va Yunoniston polislarining Makedoniyaga qarshi birlashishi uchun kurashgan. Makedoniya podshosi Filippga qarshi qaratilgan bir qancha nutq so‘zlagan (bu nutklar «filippik» nomi bilan mashhur). Hayotining so‘nggida, dushmanlari ta’qibiga uch-rab, Afinadan qochgan va zahar ichib o‘lgan 6 1.2.§. Qadimgi Sharqda nutq odobiga doir qarashlar . ALISHER NAVOIYNING NUTQ MADANIYATI RIVOJIGA QO‘SHGAN HISSASI II BOB 6 Alisher Navoiyning notiqlar haqida yozib qoldirgan ma’lumotlari shoirning nima sababdan voizlar bilan qiziqqanligi, ular faoliyatini o‘rganishga nima sabab degan savollarni o‘rtaga tashlaydi. Alisher Navoiyning o‘zi ham davrining mohir so‘zamoli, zabardast shoiri, yetuk suhandonlaridan biridir. Notiqlik masalasi bilan qiziqishi uning nixoyatda chuqur bilim egasi ekanligini, o‘z bilimini turli dunyoviy ilmlarni o‘rganib oshirib borganligidan dalolat beradi. Darhaqiqat, biror masalani o‘rganishdan oldin, shu masala yuzasidan nazariy bilimlarga ega bo‘lish uni to‘g‘ri hal qila olishni bildiradi. Alisher Navoiy ham voizlikni nazariy tomondan tahlil qilgan. Shoir badiiy so‘z bilan shug‘ullanuvchilarni nadimlar, qissago‘ylar, masalgo‘ylar, badihago‘ylar, qiroatxonlar, muammogo‘ylar, voizlar, go‘yandalar, maddohlar, qasidaxonlarga ajratadi. Navoiyning fikricha, ular kuchli, yoqimtoy va jozibali ovozga ega bo‘lishlari kerak. Ko‘pchilik oldida ehtirosli nutq so‘zlay olish usullarini yaxshi bilishlari, o‘z so‘zlariga, nutqlariga e’tiborni qarata olishlari kerak. Alisher Navoiyning nutq madaniyati va notiqlikka oid mulohazalari uning til, nutq, badiiy so‘z, nutq madaniyati, nutqiy odob, nutqiy nafosat haqidagi teran fikrlarida o‘z ifodasini topgan. Prof. Ernst Begmatov fikricha, shoirning nutq odobiga oid talqinlarida: 1) nutq, uning og‘zaki va bitilgan (yozma) shakli; 2) nutqiy faoliyatning mohir ustalari; 3) nutqning yuzaga chiqish usullari; 4) nutqiy uslublar; 5) nutqda ma’no va shakl, ularning uyg‘unligi; 6) nutqiy ohang; uning ko‘rinishlari; 7) nutq odobi; 8) nutq nafosati (estetikasi), kabi muammolar tilga olingan .2 .1.§ . Sharq notiqlik san’atida Navoiyning o‘rni . 6 Umumiy o‘rta ta’lim maktabi 5-11-sinflarida Alisher Navoiyning xayoti va ijodini izchillikda o‘rgatish davom ettiriladi. Buning uchun o‘quv rejasida quyidagicha dars soatlari ajratilgan: 5-sinfda “Hayratul-abror” dostonidan olingan “egrilik va to‘g‘rilik” xikoyasi - 3 soat, 6-sinfda “Maxbubul kulub” dan parcha - 4 soat, 7-sinfda “Sab’ai sayyor” dostonidan beshinchi iklim yulidan keltirilgan musofir xikoyasi - 3 soat, 8-sinfda ruboiy, tuyuk, gazallaridan namunalar - 4 soat, 9-sinfda “Farxod va Shirin” dostoni - 10 soat, 10-sinfda shoir zamondoshlari xotirasida, lirikasi: gazal, ruboiy. kit’alari taxlili - 6 soat, 11-sinfda xayoti va ijodi, “Saddi Iskandariy” dostoni - 4 soat. Akademik litsey birinchi va ikkinchi semestrlarida: shoir xayoti va ijodi - 2 soat, lirikasi - 2 soat, epik asarlari - 2 soat, “Xayratul-abror” dostoni - 2 soat, “Farxod va Shirin” dostoni - 2 soat, “Layli va Majnun” dostoni - 2 soat, “Sab’ai sayyor” dostoni - 2 soat, “Saddi Iskandariy” dostoni - 2 soat. 2.2.§. Umumta’lim maktablarida Navoiyning uslubshunoslik rivojida tutgan o‘rnini o‘rganish . 6 ALISHYER NAVOIY IJODIDA NUTQ MADANIYATI VA ODOBINI SHAKLLANTIRUVCHI MANBALARNING PEDAGOGIK AHAMIYATI III BOB 6 Alisher Navoiy namunali nutq oldiga qo‘yiluvchi, ya’ni nutqiy madaniyatni ta’minlovchi omillar haqida o‘z asarlarining turli sahifalarida o‘zining mulohazalarini bayon qilgan. Albatta, Navoiy davrida hozirgi ma’nodagi nutq madaniyatining terminlari, undan talab qilinuvchi tamoyillar haqidagi ilmiy ma’nodagi tushunchalar shakllanmagan edi. Ammo shunga qaramasdan, nutq oldiga Navoiy qo‘yayotgan talablar insonning yaxshi inson ekanini, tarbiyali, madaniyatli odam ekanini, kishining tilga munosabatidan uning axloqiy fazilatlarini bilish mumkinligini ifodalaydi. Hatto Navoiy ba’zi o‘rinlarda tilga bepisandlik bu elga, Vatanga bepisandlik, bunday odam musulmon emas, undaylarni jamiyatdan surib chiqarish kerak, degan fikrlarni aytadi. Mana shu fikrlarda Navoiyning tilning taqdiriga kuyunchakligi yorqin ifodalangan. Navoiy o‘z asarlarida shaxsda nutq madaniyatini, tilga munosabat odobini tarbiyalash lozimligini qayta-qayta ta’kidlaydi. Buning uchun tilni, so‘zni ko‘klarga ko‘tarib maqtaydi, unga insonni hayvonot olamidan farqlashga, undan ustun turishga imkon bergan bir vosita deb qaraydi. Shu sababli u o‘z asarlarida tilni, uning imkoniyatlarini ko‘klarga ko‘tarib madh qiladi, so‘z va gapni, nutqni gavhar, dur, javohir, ganj, ganjina deb ataydi. Navoiyning yuqoridagi qarashlariga bir qator olimlarimiz o‘zlarining qimmatli fikrlarini o‘z asarlarida bayon etishgan 3.1.§. Alisher Navoiy ijodida nutq madaniyati va odobining talablari. Rost so‘zlash haqida . to‘g‘rilik yo‘ l ini bilmoqchi bo‘lsa, bilsinki, bu ikki xil bo‘ladi. Biri shuki, kishining so‘zi to‘g‘ri bo‘lsa, uning so‘zi bilan birga o‘zi ham to‘g‘ri bo‘lishi kerak. Yana biri shuki, yolg‘on gapni ba’zilar taassuf bilan, uyalganidan «to‘g‘ri!» deydi. Oldingisi, hech shubhasiz, yaxshi, lekin ikkinchisi ham yomon emas. Kishi yolg‘onni gapirsa ham kam gapirsa! Qani endi shunday odam bizning zamonda ham topilsa. Biz shunday qiziq zamon odamlariga mubtalo bo‘lganmizki, ularning oldida rostgo‘ylikdan yomon narsayo‘q. Ulardan to‘g‘rilikni qidirgan kishi qoshlaridagi nomi-«Chin», o zi nochin jingalak mo‘yni topadi, xolos. «Chin» kofirlar mamlakati bo‘lsa ham, nomi «Chin», ya’ni «to‘g‘ri» boigani uchun, qara, hatto jannatning o‘zi ham unga rashk qiladi. Lekin odamlarga Xudoning o‘zi ato qilgan bu to‘g‘rilik, qara, ularning oldida xato bo‘lib ko‘rinadi. So‘zlashda xato gapirishga o‘rgangan odam noto‘g‘ri fikrni to‘g‘ri deb gumon qiladi. Kimki bu davrda to‘g‘ri gapirishga odatlangan bo‘lsa, u kambag‘allik, yetishmovchilikdan boshqa narsani bilmaydi. Bu davr istagi egrilik bo‘lgani uchun, sen haqiqatni talab qilsang, unga yoqmaysan. 3. 2 .§. Alisher Navoiy ijodida nutq madaniyatini o‘rganishning pedagogik asoslari. Alisher Navoiy ijodida nutq madaniyatiga oid fikrlarni, shoirning nutq madaniyati va notiqlikka qo‘shgan hissasini o‘rganish ta’lim tizimi rivojiga, o‘quvchilarning ajdodlar ma’naviy merosidan bahramand bo‘lishiga yordam berishi shubhasiz. Navoiyning nutq madaniyatiga oid asarlarini ta’lim jarayonida o‘rganish o‘quvchilarni Vatanga muhabbat, ajdodlar merosiga hurmat ruhida tarbiyalashga, ularning nutq madaniyatini egallashiga xizmat qilishi shubhasiz. Bugungi kunda yurtimizning o‘z mustaqilligini qo‘lga kiritishi sharofati bilan milliy-ma’naviy qadriyatlarimizni, urf-odatlarimiz va ma’naviy merosimizni o‘rganishga bo‘lgan qiziqish yanada ortdi. Respublikamizda umumta’lim maktablarida ajdodlarimiz ma’naviy merosini, xususan, Alisher Navoiy merosini o‘qitishda zamonaviy pedagogik texnologiyalardan foydalanish barobarida shoir asarlarini o‘rganishda ma’lum muammolar ham mavjudligi ko‘zga tashlanmoqda. Alisher Navoiy ijodiy merosini o‘rganish bo‘yicha mamlakatimizda salmoqli ishlar amalga oshirilgan. Navoiy ijodini tadqiq etishga bag‘ishlangan asarlar, maqolalar yozilgan, qator doktorlik dissertasiyalari himoya qilingan. Xulosa Bularning barchasida yagona maqsad – yosh avlodni ajodlarimiz merosi bilan yaqindan tanishtirish, ta’limda samaradorlikka erishish uchun Alisher Navoiy qarashlari, asarlarida bayon qilingan fikrlarga amal qilish orqali ta’limni isloh qilish, o‘qitishning zamonaviy usullari biln uyg‘unlashtirish. Bugungi kunda yurtimiz taraqqiyotning yangi bosqichiga qadam qo‘ydi, dunyodagi eng rivojlangan axborot texnologiyalari mamlakatimiz ta’lim tizimiga kirib keldi va ilg‘or yutuqlar amaliyotga joriy etilmoqda. Dunyo tan olgan yutuqlar ijtimoiy hayotimizdan mustahkam o‘rin egallamoqda, boshqa ajdodlarimiz qatori Alisher Navoiy asarlari ham qayta-qayta nashr etilmoqda, ta’lim tizimi bo‘g‘inlarida o‘qitilmoqda. Darhaqiqat, bugungi yosh avlodni tarbiyalashda Navoiy ma’naviy merosini o‘rganish muhim o‘rin tutadi. Zero, Alisher Navoiy ijodidan yosh bola tarbiyasidan tortib insonning yetukligiga qadar bo‘lgan jarayon o‘rin olgan. Yoshlar ongiga chetdan tahdidlar kuchayib borayotgan bugungi kunda milliy o‘zlikni, milliy-ma’naviy qadriyayatlarimizga hurmat ruhini saqlab qolishda ta’lim jarayonida Alisher Navoiy ijodini, uning nutq madaniyati, odobi va notiqlikka oid fikrlarini o‘rganish, kundalik hayotimizda, o‘qish va o‘qitishda unga amal qilish hayotiy ehtiyojga aylani bormoqda. Xususan, davlatimiz rahbari Shavkat Miromonovich Mirziyoyevning “Ta’lim va tarbiya, ilm-fan, sog‘liqni saqlash, madaniyat va san’at, sportni rivojlantirish masalalari, yoshlarimizning chuqur bilimga ega bo‘lishi, chet tillarini va zamonaviy axborot-kommunikasiya texnologiyalarini puxta egallashini ta’minlash doimiy ustuvor vazifamiz bo‘lib qoladi”, degan fikrlari zamirida ham ana shu ezgu maqsad o‘z ifodasini topgan. Hozirda mamlakatimizda Alisher Navoiy asarlari umumta’lim maktablarining boshlang‘ich sinflaridan torib yuqori sinflarigacha o‘rganiladi. E’tiboringiz uchun tashakkur!

Alisher Navoiyning nutq odobiga oid qarashlarining pedagigik ahamiyati TAQDIMOTI

O‘RTA ASRLAR NOTIQLIK SAN’ATI VA UNDA NAVOIYNING O‘RNII BOB 6

1.1. § . Nutq madaniyatining xalqimiz ijtimoiy hayotida tutgan o‘rni. Keyingi yillarda o‘zbek tilini har tomonlama puxta o‘rganish, uning fonetik, leksik, grammatik qurilishini, fanning boshqa turlari bilan bog‘liq jihatlarini chuqur tadqiq etish bo‘yicha darsliklar, qo‘llanmalar va yuzlab maqolalar yaratildi. Xuddi shuningdek, nutq madaniyatini o‘rganish bo‘yicha ham ancha ishlar amalga oshirildi. Ta’lim dargohlarida nutqni o‘stirish, notiqlik san’ati va nutq madaniyati masalalari bilan shug‘ullanuvchi alohida bo‘limlarning ochilishi, nutq madaniyatiga oid masalalarning oliy o‘quv yurtlarida maxsus kurs sifatida o‘qitilishi, matbuot, radio va televideniye orqali tushuntirish ishlarining olib borilishi, xalq orasida turli xil davra suhbatlarining o‘tkazilishi hamda ilmiy, ilmiy-ommabop xarakterdagi har xil darslik va o‘quv qo‘llanmalari, maqolalar to‘plamlarining nashr etilishi ana shular jumlasidandir.

Qadimgi Hindistonda nutq madaniyati rivoji “Mahobhorat”, “Ramayana” kabi afsonaviy dostonlar bilan bog‘liqdir. Bu dostonlarda nutq madaniyatiga oid fikrlar mavjud. Hindistonda qadimgi vedalar davr o‘tishi bilan tushunilishi qiyinlasha borgan. Natijada ularning tilini sodda tarzda tushunish va tushuntirish uchun lug‘atlar tuzishgan, qiyin so‘zlar izohini berishga, shuningdek, vedalar tili va uslubini tadqiq etishga ehtiyoj kuchaygan. Bu esa o‘z navbatida hind notiqlik san’ati rivojiga yo‘l ochgan. Natijada hind tilshunosligida bir qator asarlar yaratilgan. Demosfen (mil. av. 384–322) – yunon notig‘i, siyosiy arbobi. Afinadagi demokratik kayfiyatdagi guruhning yo‘lboshchisi. Notiqlik san’atidan dars bergan, sud mahkamalarida, yig‘ilishlarda nutq so‘zlagan (61 nutqi, 56 ma’ruzasi saqlanib qolgan). Butun umri davomida Afinaning mustaqilligi va Yunoniston polislarining Makedoniyaga qarshi birlashishi uchun kurashgan. Makedoniya podshosi Filippga qarshi qaratilgan bir qancha nutq so‘zlagan (bu nutklar «filippik» nomi bilan mashhur). Hayotining so‘nggida, dushmanlari ta’qibiga uch-rab, Afinadan qochgan va zahar ichib o‘lgan 6 1.2.§. Qadimgi Sharqda nutq odobiga doir qarashlar .

ALISHER NAVOIYNING NUTQ MADANIYATI RIVOJIGA QO‘SHGAN HISSASI II BOB 6

O'xshashlar

Alisher Navoiyning hayoti va ijodi
Alisher Navoiyning “Xamsa” asarida “do‘st” obrazi
Alisher Navoiyning hayoti va ijodi. Sharq adabiyotida xamsachilik tarixi
Navoiyning “Hayrat-ul abror” dostonida so‘z, nutq haqida fikrlar
Navoiyning Hayrat-ul abror dostonida so'z, nutq haqida fikrlar