logo
  1. Bosh sahifa
  2. Slaydlar
  3. Umumiy
  4. Alisher Navoiyning “Xamsa” asarida “do‘st” obrazi

Alisher Navoiyning “Xamsa” asarida “do‘st” obrazi

Yuklangan vaqt:

16.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1449.80078125 KB
Ko'chirib olish
Olam ahli, bilingizkim, ish emas dushmanlig’, Yor o’lung bir-biringizgaki , erur yorlig’ ish A. Navoiy. “G’aroyib us-sig’ar” 260-g’azal. Alisher Navoiyning “Xamsa” asarida “do‘st” obrazi Reja: KIRISH I BOB. Xamsachilik an’anasi va Alisher Navoiy “Xamsa”si: 1.1.Xamsanavislik tarixiga bir nazar; 1.2.Alisher Navoiy “Xamsa”si va uning o‘ziga xos xususiyati. II BOB. Alisher Navoiy “Xamsa”sida obrazlar talqini: 2.1.”Xamsa” dostonlarida “do‘st” obrazining poetik vazifasi; 2.2.Dostonlardagi “do‘st” obrazining qiyosiy tahlili. XULOSA Alisher Navoiy “Farhod va Shirin”da yozadi: Emas oson bu maydon ichra turmoq, Nizomiy panjasig‘a panja urmoq. Kerak sher ollida ham sheri jangi, Agar sher o‘lmasa, bori palangi. Nizomiy “Panj ganj“ Iskandarno ma” (1196- 1201) “ Maxsan ul- asror” (1173- 1179) “ Haft paykar” (1196) “ Layli va Majnun” (1188) “ Xusrav va Shirin” (1180- 1181) Birinchi “Xamsa” ma’lum bir reja asosida yaratilmagan. 28 yil davomida nizomiyning besh dostoni dunyo yuzini ko’rdi. Nazmi savodi aro har doston O’ylaki, bir kishvari Hinduston. Ganja shahiy ganj fishon, payrav ul, Shah bu so’z iqlimi aro Xusrav ul (“Hayrat ul-abror”) Xisrav Dehlaviy “Xamsa” (1299-1301)“ Oyinayi Iskandariy” “ Matla’ ul- anvor” “ Hasht behisht” “ Majnun va Layli” “ Shirin va Xusrav” Nizomiydan yuz yildan so’ng asli Shahrisabzlik turkiy urug’lar avlodidan bo’lgan Xusrav Dehlaviy o’zining “Xamsa”sini yozib, Nizomiy ishini davom ettirdi va natijada adabiyotda xamsachilk ana’nasi paydo bo’ldi. Xusrav Dehlaviydan so‘ng Alisher Navoiygacha bo‘lgan davr orasida (1302-1483-yillar) ham dostonlar turkumidan iborat beshliklar yaratish davom etdi. Jumladan, Xoji Kirmoniyning 1332- 1348-yillar orasida yaratgan beshligi Solmon Savajining ham bu ishga qo‘l urgani, XV asrda Jamoliy Tabriziy, Kotibiy, Kavkabiy, Ashraf, Ali Ohiy, Mavlono Abdullo, Xo‘ja Alouddin kabi shoirlarning turli tarzdagi beshliklari yaratilgan edi . Bu maydonda chu Ashraf surdi markab, Bu so‘zni o‘zga nav’ etdi murattab. (“Farhod va Shirin”) Chun yetdi bu bazmgohga Ashraf, Bo‘ldi o‘zi xurdig‘a m u sharraf (“Layli va Majnun”) Ashraf Marog’oiy “Xamsa”“ Zafarnoma” (1444) “ Minhoj ul- abror” (1428) “ Haft avrang” (1440) “ Ishqnoma” (1438) “ Riyoz ul- oshiqin” (1432) Hozircha fanda Ashraf “Xamsa”sining yagona nusxasi 875 raqami bilan Angliyaning Bodlean kutubxonasida saqlanyabdi. Bu nusxa 1457- yil Nizom bin Ali al-Mikali al-Buxoriy kotib tomonidan nasta’liq xatida ko’chirilgan. 492 sahifani tashkil qiladi. Dehlaviydan qariyb 200 yil keyin ikki buyuk xamsanavis Jomiy va Navoiy maydonga chiqdi. Jomiy avval quyidagi besh asarni yozdi: “Tuhfatul-ahror” (“Erkinlar tuhfasi”), “Sabhatul-abror” (“Yaxshilartasbihi”), “Yusuf va Zulayho”, “Layli va Majnun”, “XiradnomayiIskandariy”. Bu besh asarni 1485- yili yozib tugalladi. Keyin “Silsilatuz-zahab”, “Salomon va Absol” asarlarini qo‘shib, “Xamsa”sini yetti dostonga yetkazdi va “Haft avrang” (“Yetti taxt”) deb atadi. Bu sarmoyadin bizga kome yetur, Labolab mayi vasli Jomiy yetur. Ki Jomiyga o’zni qilib jur’ akash, So’z ayla ado, mast-u devonavash. (“Saddi Iskandsariy”) T u r k n a z m id a c h u m e n to r tib a la m , A y la d im u l m a m la k a tn i y a k q a la m . “ Xamsa” deb atalmog‘i uchun: a) besh dostondan tashkil topmog‘i; b) birinchi doston, albatta, pand-nasihat ruhidagi ta’limiy-axloqiy, falsafiy bo‘lmog‘i; d) ikkinchisi, Xusrav va Shirin mojarolariga bag‘ishlanmog‘i; e) uchinchi doston Layli va Majnun muhabbatini mavzu qilib olmog‘i; f) to‘rtinchi doston shoh Bahrom va beshinchisi Iskandar haqida yozilmog‘i shart edi. Mundarijaviy doston bo‘lmish “Hayrat ul- abror ”da shoir umr, uning mazmuni, tabiat, jamiyat va inson munosabatlariga doir savollarni qo‘ysa, keyingi dostonlarda muayyan taqdirlar, voqealar misolida ularga javob berishga harakat qiladi. “Xamsa” dostonlaridagi muqaddimalar voqelikka shunchaki an’anaviy kirish bo‘lmay, balki dostonlar mundarijasi uchun ochqich vazifasini ham o‘taydi. Shu ma’noda muqaddimalarda keltirilgan fikrlarga alohida e’tibor berish dostonlar tagzamirida yashiringan ramziy ma’nolarni ochishga yordam beradi. Aynan muqaddimada buyuk mutafakkiming olam va odam, tabiat, kishilik jamiyati, umr va uning mazmuni haqidagi falsafiy-axloqiy qarashlari, ijodkor sifatidagi buyuk salohiyati, u qo‘llagan badiiy timsollar, tashbeh-u tamsillar vositasida butun bo‘y- basti bilan namoyon bo’ladi “ Hayrat ul-abror” g‘oyaviy mazmuni boblarning o‘zaro g‘oyaviy bog‘lanib borishi, biridan ikkinchi birining kelib chiqishi takomillashuvi va, xususan, bosh qahramon shoir va mutafakkir Navoiy obrazi bilan umumiy, yagona kompozitsiya silsilasiga ega. Dostonning maqolatlarida inson kamoloti, xalqparvarlik, ma’rifatparvarlik va didaktik g‘oyalar asosiy o‘rinni egallaydi. Xamsanavis salaflarining ijodiy yutuqlarini e’tirof qilgan va sharaflagan Navoiy ularning dostonlaridagi nuqsonlarga befarq qaramaydi. Xususan, birinchi dostonining beshinchi maqolati karam va saxovatga bag‘ishlangan. Navoiyning fikricha, kishilarning saxovatiga ko‘z tikishdan ko‘ra o‘z qo‘l kuchi bilan kun ko‘rish ulug‘roq va oliyjanobroqdir. O‘z fikrini to‘laroq ifodalash uchun “Hotami Toy” hikoyasini keltiradiNavoiy salaflarida esa Hotami Toy hikoyasi o‘zida bor narsaning hammasini berganini saxiy deb ataydi. Navoiy esa saxiylik orqali mehnatsevarlikni ulug‘laydi. Navoiy o‘z salaflarining iste’dodi va ijodiy yutuqlariga doimo yuksak baho beradi. Lekin, shu bilan birga, ularning asarlaridagi kamchiliklarni xolisona tanqid qiladi. “ Farhod va Shirin” dostonida Navoiy salaflari tomonidan Xusravning ijobiy qahramon sifatida ta’rif va tavsif etilishiga qattiq e’tiroz bildiradi. Navoiy salaflarining izidan borolmaydi. Uningcha, ishqda beqaror, xudbin va maishatparast Xusrav maqtovga sazovor emas. Xusrav qilmishlariga yarasha jazolanishi, uning timsolida zolim va xudbin podsholar shafqatsiz fosh etilishi lozim. Xusravlarga qarshi insonning eng oliy fazilatlarini jam etgan yangi, komil kishilar obrazini, Xusravlar dunyosiga qarshi insoniyatning asriy orzu-armonlarini ifodalagan yangi dunyoni yaratish kerak. Shuning uchun ham Navoiy tamomila yangi doston yaratishga kirishadi. Uning “Farhod va Shirin” dostoni davrining, inson faoliyatining xilma-xil masalalarini qamrab olgan, eng ilg‘or qarashlari va orzu-intilishlarini ifodalagan bir doston sifatida vujudga keladi. Navoiy sevgi, sadoqat, mehhnatsevarlik, ijodkorlik, do‘stlik, vatanparvarlik va qahramonlik, komil inson haqidagi fikr o‘ylari va intilishlarini, xususan, dostonning bosh qahramoni Farhod obrazida mujassamlashtiradi “ Xamsa”ning uchinchi dostoni “Layli va Majnun”ni yaratishga kirishar ekan, afsona va rivoyatlardan keng foydalanadi. Biroq uning maqsadi “afsona” so‘zlash emas, balki “mazmun” bayon etishdir. Navoiy “Layli va Majnun” ustida ishlar ekan, yana Layli va Majnunning fojiasini chuqurroq yoritishgaa intilib, syujet va kompozitsiyaga, obrazlarning xarakteriga bir qator o‘zgarishlar va yangiliklar kiritadi. Navoiy Layli va Majnunning maktabda birga o‘qishi va ular o‘rtasidagi muhabbatning paydo bo‘lishini yangi detallar bilan boyitadi. U qahramonlarning ruhiy kechinmalariga katta e’tibor beradi. Majnunning sahroga, tog‘ga qochib ketishi epizodlarini takomillashtirishi hamda uning tushga ishonishi epizodlarini kiritishi bilan dahshatli quvg‘in va ta’na toshi ostida qolgan kishining ruhiy ahvolini to‘laroq yoritishga erishadi. Navoiy “Sab’ai sayyor” dostonida o‘z salaflarining buyuk so‘z ustalariga xos bo‘lmagan e’tiborsizligi tufayli yo‘l qo‘yilgan ayrim kamchiliklar haqida gapirib, dostonga kiritgan o‘zgartishlarini qayd etadi. Navoiy ularning asarlarida, eng avvalo, ishq moyasining yo‘qligi, Bahromdek maishatparast va xudbin podshohning madh etilishi, mast- alast Bahromning uxlash uchun ishq-muhabbatga yaratilgan go‘zal pari-yu paykarlar-shoh qizlari tomonidan ertak ayttirilishini dostonlardagi eng asosiy kamchiliklardan deb hisoblaydi Navoiy maishatga berilgan, davlat ishlarini o‘z holiga tashlab qo‘ygan, vaqtini behuda ov bilan o‘tkazayotgan shoh Bahromni madh etish uchun asar yozish shartmidi, deb ularning ikkinchi kamchiliklarini ko‘rsatadi. Navoiy ustozlarining uchinchi kamchiligi sifatida mast Bahromning uxlamog‘i uchun shoh qizlarning ertak aytishlari g‘ayri tabiiyligini ko‘rsatib o‘tadi. Navoiyga qadar Iskandar obrazi uch yo‘nalishda: shoh, olim va payg‘ambar sifatida talqin qilinar edi. Navoiy Iskandarni shoh va olim sifatida talqin etdi hamda salaflaridan farqli o‘laroq shoh va olim obrazini bir-biriga uzviy bog‘ladi. Uning yaxshi fazilatlarini bo‘rttirib tasvirladi. U Iskandarning olimlarga munosabati, ular bilan hamkorligiga katta e’tibor va o‘rin berdi.Navoiyning dostondan maqsadi afsona so‘zlash emas, balki adolatli va ma’rifatparvar, ideal podshoh obrazini yaratib , shu asosda o‘z davridagi ijtimoiy-siyosiy muammolarni yoritish edi. Navoiy ishni dostonning syujet va kompozitsion tuzilishini o‘zgartirish va takomillshtirishdan boshlaydi. “Saddi Iskandariy” “Xamsa” dostonlarining yakunlovchisi. U hajmiga ko‘ra ham kompozitsion eng yirik dostondir. U 89 bobdan iborat. Shundan 1–14-boblar kirishni, 15– 87-boblar asosiy qismni, 88–89-boblar xotima qismini tashkil etadi. Asosiy qism o‘zaro yaxlitlikni tashkil etadigan 18 ta kompozitsion mavzuni yoritadi. Ularda himmat, adolat, qish, bahor, to‘g‘rilik, mehmondorchilik, yoshlik, safar qilish, o‘lim va aza singari mavzular yoritilgan. Ko‘rkam adabiyot o‘zi ifodalamoqchi bo‘lgan g‘oyalarni badiiy obrazlarda mujassamlashtirish orqali kishi tarbiyasida muhim ahamiyat kasb etib keladi. Ayniqsa, ulug‘ zotlar asarlari bu borada qanday mohiyat kasb etgani azaldan ayon. Xususan, tasavvuf ilmi, ya’ni shaxsni tarbiyalsh orqali komil inson darajasiga ko‘tarish vazifasini o‘z oldiga maqsad qilib olgan Hazrat Nizomiddin Mir Alisher asarlarida, xususan, “Xamsa” asarida ham insonparvarlik, do‘stlik, xalqlar do‘stligi go‘yalari ilgari surilgan bo‘lib, ularda haqiqiy sevgi, adolat, do‘stlik kabi eng oliy insoniy xislatlar o‘zining munosib ifodasini topgan. Alisher Navoiy o‘z qarashlarini qanday mavzu va g‘oyada, qanday mazmun-u shaklda, qanday obrazda ifodalamaasin, “xalq g'ami”ni o‘z “g‘ami” deb bilib yashadi. Olamga, jamiyatga, butun insoniyatga nekbin nigoh bilan boqdi. Endi “do‘st”atamasi “O‘zbek tilining izohli lug‘ati»da qanday ifoda etilganiga e’tiborimizni qaratsak. Do‘st[f-t] shafqatli o‘rtoq, yor, oshno, mahbub(a). 1. Inoqlik, ahillik, totuvlik munosabatlari bilan bog‘langan, ko‘ngli, dili yaqin muhib. 2.Tarafdor, homiy. 3. Murojaat shakli.4.Tasavvufda: Xudo. Biz ushbu ishimizda iloji boricha “do‘st” so‘zining barcha ma’nolariga to‘xtalishga harakat qilamiz.   do’strafiq habib oshna Og’ayni Jo’ra Oshna- og’ayniyorYor-do’st ahbob Har bir odam umri davomida duch kelishi muqarrar bo‘lgan hayotiy savollarga eng to‘g‘ri javoblarni ta’sirli usulda berishi bilan yuksak qimmat kasb etgan “Mahbub ul-qulub” asari donishmand adibning oltmish yillik umri davomida hayotda ko‘rgan-kuzatganlarini teran tahlildan o‘tkazib, muayyan xulosalar chiqarilib, kelgusi avlodlarga qoldirilgan buyuk ma’naviy merosi ekanligini barchamiz yaxshi bilamiz. Ulug‘ mutaffakirning insoniyatga cheksiz mehr-u muhabbat bilan yo‘g‘rilgan pand-u nasihatlarining 22-tanbehida “do‘st” haqida shunday pand-u o‘git keltiriladi: “ Har kim birov bilan do‘st-yor bo‘lsa, yoki do‘st-yorlik da’vosini qilsa, o‘ziga ravo ko‘rmaganini unga ham ravo ko‘rmasligi kerak. Ba’zi narsalarni o‘ziga ravo ko‘rsa hamki, yoriga ravo ko‘rmasligi lozim. Ko‘p mashaqqatlardan kishi ruhiga alam yetadi, jism-u joni bunga toqat qiladi. Ammo bunday mashaqqat do‘st boshiga tushishini xayoliga ham keltira olmaydi. Mabodo xayoliga keltirguday bo‘lsa, dahshatdan hayoti so‘nadi. Qit’a Yor uldurki, o‘ziga ravo ko‘rmagan narsani Yoriga ham ravo ko‘rmagay. O‘zi yori uchun o‘lmoqqa tayyor esa-da, Lekin yorini bu ishda sherik qilmagay. Inson tanasi (qasr) eshigi= og’iz“ Hayrat ul-abror” dostonining XX bobi uchinchi “hayrat”ini inson va uning gavda tuzilishiga bag’ishlagan. Adib nafaqat jonini balki barcha tana azolarini “zabun qilib”, Yaratganga do’st qilgan. Zoyiqa (tam bilish) Somia (quloq) Lomisa (Teri sezgisi)Basira (Ko’z) Shomia (burun) Alisher Navoiy asarlari tasavvuf ilmi bilan sug‘orilgan. ( Tasavvuf islom dunyosida ijtimoiy hayotga keng miqyosda singib, xalq qatlamlarida qizg‘in ishtiyoq va hayajon uyg‘otgan tafakkur tizimidir. )Adib o’z asarlarida moddiy istaklardan voz kechmoq, “men”lik da’vosini o‘zidan quvmoq,haqiqat ilmiga bog‘lanmoq, Yaratganga yaqinlash ib , Unga do’st bo’lmoq, butun insoniyatga yaxshilikni tavsiya etmoq g‘oyalarini ilgari suradi. Mansur Halloj ta’biri bilan aytganda,”O’zligidan kechib, Yor sifatlari bilan yashadi”. Tangri seni saltanat osmoniga chiqarib qo‘ygan ekan, o‘z qudratini namoyish qilyapti. Raiyat poda bo‘lsa, sen cho‘ponsan; u mevali daraxt bo‘lsa, sen bog‘bon. Agar cho‘pon qo‘ylarni asramasa, ular och bo‘rilarga yem bo‘ladi. Podani bo‘rilardan asra, bog‘ni suv berib yashnatgil, U senga vazifa topshirgan. Birinchi vazifa bergan ne’matiga shukur qilmoq, ikkinchisi- xalqni xurram tutmoq, haqni haqlab bermoq, asramoq. U senga omonat berilgan. Agar sen xalqning bir siniq ignasini tortib olsang, oxiratda olmos xanjar bo‘lib bag‘ringga qadaladi. Ingichka bir ip kabi zarar yetkazgan bo‘lsang, uni seni halok qiluvchi ilon deb bilaver… Sen-chi ishratga, maishatga botgansan, zulmga zo‘r bermoqdasan… Adolatsizlik qildingmi, adolat ham qil…”- deb shoir shohga murojaat qiladi   Alisher Navoiy Husayn BoyqaroBorliqni yaratuvchi Tangri do’st ,,do’st’’ ning xislatlari obrazlarda Bani Isroiliy RintShayx Ayub Ali bini Husayn Shayx Suhravardiy Abdulloh Muborak Imom Faxr Roziy Sulton Boyazid Abdulloh Ansoriy Hotami toyi No’shurvon Shayx Iroqiy Navoiyning do’sti Husayn Bayqaro timsollariIskandar Bahrom Ta’magir jahongashtaDurroj ,,Qul hikoyatidagi’’ shoh Shoh G’oziy Navoiy qalbi ,,do’st’’ timsolida Yaratganga do’stIskandandar Farhod Bahrom Majnun ,,Hayrat ul- abror’’ va ,,Saddi Iskandariy’’ dostonlaridagi Iskandar obrazi Venn diagrammasida Iskandar= vasiyati bir xil Husayn Bayqaro Iskandar zohiran Husayn Bayqaro, botinan Alisher Navoiy ,,Hayrat ul- abror’’ va ,,Sab’ai sayyor’’ dostonlaridagi Bahrom obrazi Venn diagrammasiada Bahrom = Husayn Bayqaro (xatosini tushun- nib, adolat o’rna- tadi) Bahrom zohiran Husayn Bayqaro maishatga berilib yer yutadi, botinan Alisher Navoiy

Olam ahli, bilingizkim, ish emas dushmanlig’, Yor o’lung bir-biringizgaki , erur yorlig’ ish A. Navoiy. “G’aroyib us-sig’ar” 260-g’azal.

Alisher Navoiyning “Xamsa” asarida “do‘st” obrazi Reja: KIRISH I BOB. Xamsachilik an’anasi va Alisher Navoiy “Xamsa”si: 1.1.Xamsanavislik tarixiga bir nazar; 1.2.Alisher Navoiy “Xamsa”si va uning o‘ziga xos xususiyati. II BOB. Alisher Navoiy “Xamsa”sida obrazlar talqini: 2.1.”Xamsa” dostonlarida “do‘st” obrazining poetik vazifasi; 2.2.Dostonlardagi “do‘st” obrazining qiyosiy tahlili. XULOSA

Alisher Navoiy “Farhod va Shirin”da yozadi: Emas oson bu maydon ichra turmoq, Nizomiy panjasig‘a panja urmoq. Kerak sher ollida ham sheri jangi, Agar sher o‘lmasa, bori palangi.

Nizomiy “Panj ganj“ Iskandarno ma” (1196- 1201) “ Maxsan ul- asror” (1173- 1179) “ Haft paykar” (1196) “ Layli va Majnun” (1188) “ Xusrav va Shirin” (1180- 1181) Birinchi “Xamsa” ma’lum bir reja asosida yaratilmagan. 28 yil davomida nizomiyning besh dostoni dunyo yuzini ko’rdi.

Nazmi savodi aro har doston O’ylaki, bir kishvari Hinduston. Ganja shahiy ganj fishon, payrav ul, Shah bu so’z iqlimi aro Xusrav ul (“Hayrat ul-abror”)

O'xshashlar

Alisher Navoiyning hayoti va ijodi
ALISHER NAVOIY HAYOTI VA IJODI. «XAMSA» ASARI»
Alisher Navoiyning nutq odobiga oid qarashlarining pedagigik ahamiyati
Alisher Navoiyning hayoti va ijodi. Sharq adabiyotida xamsachilik tarixi
Abdulla Avloniyning “Chin do‘st”, “Yolg‘on do‘st” hikoyalarini o‘qish, tahlil