logo

Arxeologik dala tadqiqotlar tarixi

Yuklangan vaqt:

16.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

30967.813476562 KB
Mavzu : Arxeologik dala tadqiqotlar 
tarixi. •
       ,     Маълу м к и археологи к қ ази ш
     	
и ш лари да бевоси та қ атнаш м асдан
     
ту ри б археолог м у тахасси сли ги ни
  .   	
эгаллаб бўлм ай ди А рхеологи к
       	
қ ази ш м аларда қ атнаш и ш у чу н аввало
    , 	
археологи к ёдгорли к ларни қ ази ш
       
ў ргани ш усуллари би лан тани ш и ш
  .     	
к ерак бўлади Эьти бори нги зга ҳ авола
     	
қ и ли наётган у ш бу қ ўлланм ани нг
         	
асоси й вази ф аси ҳ ам Ўрта Оси ё
       	
х удуди даги ту рли х и л ёдгорли к ларни
       
ў ргани ш усуллари би лан талабаларни
тани ш ти ри ш ди р  •
  Ўрта Осиё худудида турли даврларга мансуб 
ҳар хил археологик ёдгорликларга бойдир. Бу 
ёдгорликларни ўрганиш усуллари ТошДУ Ўрта 
Осиё археологияси кафедраси томонидан ҳам 
ишлаб чиқилган бўлиб, унинг асосида кафедра 
аьзоларининг ЮТАКЕ, КАТЕ ва бошқа 
экспедициялар таркибида олиб борган кўп 
йиллик тажрибалари, умумлашмалари ётади. •
       Маьлумки, археология кафедраси, кафедра 
асосчиси М.Е. Массон бошчилигида узоқ вақт 
Жанубий Туркманистон археологик комплекс 
експедицияси (ЮТАКЕ) таркибида иш олиб 
борганлар ва йирик шаҳарлар ҳамда қишлоқ 
маконларида археологик тадқиқотлар олиб 
боришнинг бу экспедиция томонидан 
қўлланган усулларни ишлаб чиқишда 
қатнашганлар .             •
Ҳозирги пайтда ҳам Қашқадарё археологик-
топографик экспедицияси (КАТЕ) таркибида 
археологик дала тадқиқотларида 
қатнашадиган кафедра аъзолари ва археолог-
талабалар бу усуллардан кенг 
фойдаланадилар.                    •
  Маълумки, Ўрта Осиёда археологик фани 
ХlХ асрнинг охирларида, шакллана 
бошлади. Ўрта Осиёдаги археологик 
ёдгорликларни дастлаб ўрганган кишилар 
рус археологлари эди. ХIХ асрнинг 2-ярмида 
Россия империяси томонидан Ўрта 
Осиёнинг катта қисми босиб олинганидан 
кейин ўлкага Ўрта Осиё халқларнинг тарихи 
билан қизиқувчан кишилар-шарқшунос 
олимлар, тарихчилар, археологлар ҳам 
кириб кела бошлайди.  •
  Улар ўзлари билан археологик тадқиқотлар 
олиб боришнинг Россияда ишлаб чиқилган 
усулларини ҳам олиб келадилар. Ўрта 
Осиёдаги археологик ёдгорликларни 
ўргинишда «Рус археология жамияти», 
«Археологик комиссия», «Осиё музейи» каби 
ташкилотлар ҳамда И.П.Лерх, В.В.Радлов, 
И.И.Веселоский, В.А.Жуковский, 
В.В.Бартольд, И.П.Остроумов, А.Л.Кун, 
В.А.Вяткин ва бошқа кишилар катта ҳисса 
қўшдилар.  Mavzu:  Arxeologiyada qazuv 
ishlarini tashkil qilish •
Археологик қазишмалардан ишлаш 
қоидалари 
•
Дала ишлари бошланиш олдидан 
ёдгорликнинг ва у жойлашган жойнинг 
хусусиятига қараб, қайта тушинтириш 
ишлари олиб бориш керак.
•
қазишмалар пайтида югириш, қазилган 
чуқурликлар устидан сакраш, уларнинг 
чеккасида туриш таъқиқланади.
•
/ишт парчаларини, йирик пахса 
бўлакларини ва тошларни отиш, ёнбошга 
ўйиб қазиш таъқиқланади. •
Иш пайтида меҳнат қуролларини бир-
бирига отиб узатиш мумкин эмас.қазиб 
чиқарилган тупроқ қазилаётган жойдан 
камида  1 м. узоқликда бўлиши 
керак.Шурфнинг чуқурлиги 5 м. дан ошса, 
унинг деворлари мустаҳкамланиши керак. 
Шурф қазиш пайтида чиқиш учун маҳсус 
пиллапоялар қолдирилиши ёки нарвон 
бўлиши керак. Агар шурф қазилаётган 
жойнинг тупроғи юмшоқ бўлса, шурфнинг 
девори 50 дан 300 гача оғдириб ёнбош 
қилиб қазилиши керак. Шурфда ёлғиз ва 
махсус бош кийимсиз каскасиз ишлаш 
таъқиқланади. қазишма ўтказилаётган жойдан 
бошлиқнинг рухсатисиз кетиш 
мумкин эмас.
Ишга чиқиш ва ишдан қайтиш 
тартиб билан бўлиши керак.      Mavzu:   Paleolit davri 
yodgorliklarida qazishma olib 
borish usullari   •
O’zbekiston xududida ilk paleolit 
davriga oid, asosan ashel` bosqichiga 
oid makonlar XX asrning ikkinchi 
yarmida ko’plab topildi va bu davrning 
ko’plab noma’lum tomonlarini ochishga 
imkoniyati vujudga keldi. Toshkent 
viloyatida Bolttag’or, Ko’lbuloq, 
Qizilmolma, Toshsoy, Buxoro viloyatida 
Uchtut, Farg’ona vodiysida Selungur, 
CHashma va So’x makonlar topib 
o’rganilgan. Farg’ona vodiysida 
topilgan CHashma va So’x makonlari 
O’rta Osiyo xududida topilgan eng 
qadimiy makonlar deb topildi. 
Seleng’ur g’orida sinantrop turiga 
mansub odam suyaklari topilib, 
jahonda katta shov-shuvga sabab 
bo’ldi.  •
Paleolit (paleo... va lot. "lithos" — tosh) — 
qad. tosh davri. Tosh davrini 2 bosqichga: P. — 
kadimgi va neolit — yangi tosh asrlariga boʻlib 
oʻrganish dastlab 1865 yil ingliz arxeologi J. 
Lebbok tomonidan fanga kiritilgan. P. quyi (ilk), 
oʻrta va yuqori (soʻnggi) qad. tosh davrlariga 
boʻlinadi. P. eng qad. ibtidoii odamlarning 
kazilma ilk zotlari hayot kechirgan ulkan tarixiy 
zamon hisoblanadi. Oʻsha qad. zamonda yer 
kurrasining ikdimi, oʻsimlik va hayvonot 
dunyosi biz yashab turgan davrdan mutlaqo 
oʻzgacha boʻlib, undan keskin farq qilgan. P. 
davrining ibtidoii odamlari kertilgan dagʻal 
tosh qurollardan foydalanganlar. Ular tosh 
qurollarga sayqal berish hamda sopol idish 
yasashni hali bilmaganlar.  •
Paleolitshunoslik tobora yangi noyob 
yodgorliklar bilan boyib, paleoantropologik 
topilmalarni har tomonlama sinchiklab chuqur 
tadqiq etilishi bilan nafaqat arxantroplarning 
yashagan va tarqalgan hududlari kengayib, 
davri qadimiylashtirildi, balki, ularning 
bevosita avlodlari borasida fanda yangi fikr-
mulohaza va gʻoyalar paydo boʻldi. Maʼlum 
boʻlishicha, arxantroplarning avlodlari — 
paleoantroplar zamonamizdan qariyb 500 
ming yil muqaddam shakllanib, 150—140 
ming yilliklardan boshlab 100 ming yildan 
oshiqroq davr davomida neander-tallar bilan 
yonmayon yashagan ekan. Neandertallar esa 
odamzotning bevosita ajdodi hisoblanmagan.      Mavzu:   Arxeologik dala tadqiqotlarda 
xaritalar bilan ishlash  •
  Ma’lumki, tarixiy hodisa va jarayonlar biror 
makon va zamonda ro’y beradi. Barcha tarixiy 
ob’ektlar u yoki bu sarhadda mavjud bo’ladi. 
Ushbu sarhadning xaritada belgilanishi tarixiy 
hodisa to’g’risida yanada to’liqroq tasavvur hosil 
qilishga imkon beradi. Demak, xarita bilan 
ishlash tarixiy tadqiqotlarning zaruriy tarkibiy 
qismi bo’lib hisoblanadi.Ammo tarixiy xarita 
tuzish jarayoni ancha murakkab hisoblanib, 
geografik xaritani o’rganilayotgan davrga moslab 
korrektirlash, ushbu tarixiy sarhad to’grisidagi 
umumiy ma’lumotlar asosida barcha ob’ektlarni 
kiritish, xaritalarni bir-biriga qiyoslash kerak 
bo’ladi. Bu ancha vaqtni egallaydi.   •
        GIS asosini mavzular bo’yicha elektron 
xaritalar majmuasi tashkil etadi. Umuman 
olganda kompyuterli tarixiy xaritalar ikki turga 
bo’linadi: illyustrativ ( mavjud berilganlarning 
visual to’plamlari) va tadqiqotchilik yoki 
tahliliy(turli tasvirlar to’plamiga aylantirilishi 
mumkin bo’lgan berilganlar fayllari to’plami). 
Aynan ana shu ikkinchi gurux xaritalari asosida 
tarixiy jarayonlarning to’laqonli makon-zamonli 
modellarini yaratish mumkin. Ushbu modellar 
odatdagi tadqiqotlarda namoyon bo’lmaydigan 
qonuniyat va bog’lanishlarni aniqlashga imkon 
beradi.Ammo illyustrativ xaritalar ham u yoki bu 
tadqiqot momentlarini ko’rgazmali taqdim etish 
uchun samarali xizmat qilishi mumkin.  •
GIS dan asosan tarix ta’limining yo’nalishlari 
bo’lmish geografiya va tarixiy demografiyada   
foydalaniladi. Shu bilan birgalikda er o’lchash, er 
mulklari hisobi, o’rmon xo’jaligini boshqarish va 
boshqa sojhalarda GISlardan keng foydalaniladi. 
Ta’lim sohasida GISlardan geografiya, tarixiy 
geografiya, ekologik tarix kabi fanlarni o’rganishda 
foydalaniladi. GIS geografik sarhad tasvirini 
ekologik, geografik, administrativ xarakterdagi 
sifatiy va miqdoriy axborotlar bilan bog’laydi.   •
O’z ichiga tuproq qatlamlari tuzilishi, o’simlik 
dunyosi, yoritilganlik darajasi, yo’llar, mulkiy 
munosabatlar va er uchastkalarining umumiy 
bahosi kabi ma’lumotlarni oluvchi xaritalar 
yaratish mumkin.Xuddi shuningdek shahardagi 
barcha tarixiy binolarni mos xaritaga tushirish 
mumkin. G’arbda kompyuterli xaritashunoslik 
imkoniyatlariga o’tgan asrning 80-yillaridayoq 
ahamiyat berilib, tarix sohasida GISni qo’llash 
bo’yicha ilmiy ishlar paydo bo’ldi  Mavzu:  Arxeologik dala tadqiqotlar 
jarayonida arxeologik topilmalar 
turlarini aniqlash  •
Arxeologiya – (grek. ἀρχαίος – qadimgi va 
λόγος – soʻz, oʻrgatish) – qadimshunoslik – 
qadimgi moddiy madaniyat yodgorliklariga 
asoslanib kishilik ja-miyati o‘tmishini 
o‘rganuvchi fan. Mehnat qurollari, uy-ro‘zg‘or 
buyumlari, qurol-yarog‘lar, zeb-ziynatlar, uy-joy, 
ustaxo-nalar, mudofaa va irrigatsiya 
inshootlarining qoldiqlari hamda o‘tmishga oid 
turli topilmalar Arxeologiyaning bosh manbai 
bo‘lib, ularni chuqur ilmiy o‘rganish asosida 
o‘tmishdagi kishilik jamiyatlari ijtimoiy-iqtisodiy 
rivojlanish tarixining umumiy manzarasi 
tiklanadi.    •
Arxeologiya so‘zini miloddan avvalgi 4-asrda 
Platon (Aflotun) qadimgi voqealar maʼnosida 
ishlatgan. Ilmiy maqsadlardagi dastlabki 
arxeologik qazishlar 18-asr boshidan 
boshlangan. 19-asr yirik arxeologik kash-fiyotlar 
davri bo‘lib, Arxeologiya fan sifatida shakllanib 
bordi, 19-asr Lei asosan 4 ki-yemga bo‘linib 
o‘rganilar edi; Yunoniston va Rimning quldorlik 
davri yodgorliklarini o‘rganuvchi mumtoz 
Arxeologiya,       Mavzu:   Yodgorlik ko'rinishini 
tiklashda zamonaviy axborot 
texnologiyalardan foydalanish •
Археологик дала тадқиқотлари амалиётида 
ёдгорликни илмий жихатдан тўлиқ ўрганиш, 
ундаги барча тарихий маълумотларни ола 
билиш катта аҳамиятига эгадир. Бу масалалар 
археологик ёдгорликни қидириб топиш ва 
унда қазишмалар олиб боришда мукаммал ва 
иқтисодий жихатдан самарали усуллардан 
фойданалишга боғлиқдир. Шу туфайли 
археологик экспедицияларда табий ва 
техникавий фанларнинг янги ютуқларидан 
фойдаланиш яхши натижа беради. Улар 
асосан икки вазифани ҳал қилишга:   •
1.Археологик қидириш ишларини 
муваффақиятли олиб боришга; (ёдгорликни 
космосдан туриб қидириш. Аэрофотосъёмка).
•
2.Ёдгорликнинг санасини аниқлашга ёрдам 
беради. (радиокарбон, магнит, 
дендохронологик усуллари).   •
   Тарихий жараёнларни тиклашда, хусусан 
турли тарихий даврлардаги иқтисодий 
тараққиёт (деҳқончилик, чорвачилик) 
даражасини ўрганишда полеографик усул 
(ландшафтни, иқлишли, ҳайвонот ва 
ўсимликлар оламини ўрганади)дан 
фойдаланиш катта аҳамиятга эга. 
•
   Археологик тадқиқотларда агробиологик 
(дон маҳсулотларини текшириш) усул, 
остеология, ихтиология ва турли химиявий 
усуллар ҳам кенг қўлланилади.   •
      Улардан археологик тадқиқотларда бир 
ҳилда фойдаланилмайда. Масалан, 
ёдгорликнинг санасини аниқлашга ёрдам 
берадиган усуллар асосан ёзув пайдо бўлгунча 
бўлган даврдаги маконларни ўрганишда фойда 
келтиради. Антик ва ўрта асрларга оид 
ёдгорликларни ўрганишда эса, топилмаларнинг 
ўзи ёдгорликнинг ёшини аниқлашга ёрдам 
беради. 
•
      Умуман олганда, табий ва техникавий 
фанлар ютуқларидан дала археологиясида 
фойдаланиш жуда муҳимдир ва археологлар бу 
усуллар билан имкон даражасида таниш   Mavzu:  Seysmorazvetka •
Сейсмологик текшириш.
•
Бу усул электр қаршилигини ва магнит 
майдонини текшириш усулларига қараганда 
ҳам қўлланилади. Бу усул ёдгорликдаги бўш 
ёки яхши зичланмаган жойларни аниқлашга 
асосланган бўлиб, унинг ёрдамида қабр-
қўрғонларни, мақбараларни, деворлардаги 
туйнукларни, тупроқ остида қолиб кетган лекин 
томи яхши сақланганлига учун бўшлигича 
қолган хоналарни ва шуларга ўхшаш 
хусусиятларга эга бўлган маконларни қидириб 
топиш мумкин.  •
  Булар махсус сейсмологик станциялар 
ёрдамида аниқланади. 
•
      Хулоса қилиб айтганда, Ўрта Осиёдаги 
археологик ёдгорликларни ўрганишда 
геофизик усуллар жуда самаралидир. Бу 
тадқиқотларни мутахассис геофизиклар ва 
археологлар ҳамкорликда олиб борадилар.   •
Археологик тадқиқотларда геофизик усулларни 
қўллаш ёдгорликда қазишмалар олиб 
бормасдан турибоқ унинг турини аниқлашга 
ёрдам беради. Бу археологик қидиришларга 
кетадиган вақт ва маблағни тежашга ёрдам 
беради. Археологиклар ўз тадқиқотларида 3 та 
геофизик усулда: электроразведка, 
магниторазведка ва сейсморазведка усулидан 
фойдаланади .    •
  Бу нарсани ёдгорликни қазиб очмасдан туриб 
геофизик усул билан ўрганиш мумкин. Пишиқ 
ғиштдан қурулган биноларнинг қаршилиги ҳам 
пахса деворнинг электр қаршилигидан 
кулироқ. Буни ҳам махсус электр асбоблар 
ёрдамида аниқлаш мумкин. Металл буюмлар, 
кул қолдиқларининг электр қаршилиги энг паст 
бўлиб, улар анча чуқур жойда бўлса ҳам, 
асбоблар ёрдамида аниқлаш мумкин.   Mavzu:   Arxeologik topilmalarni dala 
sharoitda hisobga olish •
Топилмаларга дала шароитида ишлов бериш ва 
қайта тиклашни ҳар бир археолог ёки 
мутахассис билиши шарт. Одатда катта 
археологик экспедициялар уюштирилганда 
топилмаларга ишлов беруви махсус 
мутахассислар ҳам жалб қилинади.
•
    Айниқса, турли хил ишловларга муҳтож 
бўладиган мато, ёғоч, тери, жунли газлама, суяк 
қолдиқлари каби топилмаларга ўз вақтида 
ишлов бериб туриш учун экспедиция таркибида 
махсус мутахассислар бўлиши керак.    •
Барча топилмалар теварак-атрофга, айниқса, 
табиий муҳитга мосланувчан бўлишади. қазув 
давомида топилган топилмалар тезда янги 
шароитга мослашади. Ана шу қисқа 
мослашиш давомида аксарият топилмалар 
ўзининг асл қиёфасини-рангини, шаклини 
ўзгартиради ва ҳаттоки, бузилиб кетиш 
даражасига боради. Бу жараёнлар 
топилмаларни табиий шароитга мослашгунга 
қадар давом этади.    •
қазиб олинган топилмалар аста-секинлик 
билан янги шароитга мослашади. Бундай 
мослашишда айрим топилмалар бутунлай ўз 
ҳолатини йўқотиши мумкин. Буюмларни 
сақланиб қолиш даражаси, унинг қанчалик 
қадимийлигига боғлиқ. Топилмаларни қазиб 
олингандан кейинги тақдири унга ишлов 
берувчи мутахассисга боғлиқ. Топилмаларга 
ишлов берувчи археолог ёки мутахассис дала 
шароитида ҳар қандай ишлов берувчи 
мосламаларга эга бўлиши керак. Махсус дала 
шароитида лабораториялар ташкил этилиши 
шарт.  Mavzu:   Arxeologik davrlashtirishning 
kimyoviy usullari          Mavzu:   Arxeologik topilmalarni 
tiklashda zamonaviy texnologiyalardan 
foydalanish  •
Археологик дала тадқиқотлари амалиётида 
ёдгорликни илмий жихатдан тўлиқ ўрганиш, 
ундаги барча тарихий маълумотларни ола 
билиш катта аҳамиятига эгадир. Бу масалалар 
археологик ёдгорликни қидириб топиш ва унда 
қазишмалар олиб боришда мукаммал ва 
иқтисодий жихатдан самарали усуллардан 
фойданалишга боғлиқдир. Шу туфайли 
археологик экспедицияларда табий ва 
техникавий фанларнинг янги ютуқларидан 
фойдаланиш яхши натижа беради.  •
Тарихий жараёнларни тиклашда, хусусан турли 
тарихий даврлардаги иқтисодий тараққиёт 
(деҳқончилик, чорвачилик) даражасини 
ўрганишда полеографик усул (ландшафтни, 
иқлишли, ҳайвонот ва ўсимликлар оламини 
ўрганади)дан фойдаланиш катта аҳамиятга эга.   •
  Археологик тадқиқотларда агробиологик (дон 
маҳсулотларини текшириш) усул, остеология, 
ихтиология ва турли химиявий усуллар ҳам 
кенг қўлланилади. 
•
      Улардан археологик тадқиқотларда бир 
ҳилда фойдаланилмайда. Масалан, 
ёдгорликнинг санасини аниқлашга ёрдам 
берадиган усуллар асосан ёзув пайдо 
бўлгунча бўлган даврдаги маконларни 
ўрганишда фойда келтиради.   E'tiboringiz uchun 
rahmat!!!

Mavzu : Arxeologik dala tadqiqotlar tarixi.

• , Маълу м к и археологи к қ ази ш и ш лари да бевоси та қ атнаш м асдан ту ри б археолог м у тахасси сли ги ни . эгаллаб бўлм ай ди А рхеологи к қ ази ш м аларда қ атнаш и ш у чу н аввало , археологи к ёдгорли к ларни қ ази ш ў ргани ш усуллари би лан тани ш и ш . к ерак бўлади Эьти бори нги зга ҳ авола қ и ли наётган у ш бу қ ўлланм ани нг асоси й вази ф аси ҳ ам Ўрта Оси ё х удуди даги ту рли х и л ёдгорли к ларни ў ргани ш усуллари би лан талабаларни тани ш ти ри ш ди р

• Ўрта Осиё худудида турли даврларга мансуб ҳар хил археологик ёдгорликларга бойдир. Бу ёдгорликларни ўрганиш усуллари ТошДУ Ўрта Осиё археологияси кафедраси томонидан ҳам ишлаб чиқилган бўлиб, унинг асосида кафедра аьзоларининг ЮТАКЕ, КАТЕ ва бошқа экспедициялар таркибида олиб борган кўп йиллик тажрибалари, умумлашмалари ётади.

• Маьлумки, археология кафедраси, кафедра асосчиси М.Е. Массон бошчилигида узоқ вақт Жанубий Туркманистон археологик комплекс експедицияси (ЮТАКЕ) таркибида иш олиб борганлар ва йирик шаҳарлар ҳамда қишлоқ маконларида археологик тадқиқотлар олиб боришнинг бу экспедиция томонидан қўлланган усулларни ишлаб чиқишда қатнашганлар .