AVTO MASHINA QANDAY YASALADI
![Mas, tikuv M.sining ijro mexanizmi uning ninasi, paxta terish M.siniki — shpindellari va h. k., velosipedning
harakatlantiruvchi qismi uning pedali, yulduzcha va zanjirlari, avtomobilning nazorat-boshqarish qismi rullari
va turli asboblari (tezlikni, bosimni va boshqalarni kursatadigan asboblar) dir. M.ning energetik, ish va ax-borot
(informatsiya) xillari bor. Energetik M. istalgan turdagi energiyani mexanik energiyaga aylantirish uchun
muljallangan (suv, shamol, bugʻ va elektr dvigatellar, gaz turbinalari, elektr generatorlari va boshqalar). Ish
M.lari materiallarning holatini, xossalari va fazodagi vaziyatini uzgartirish uchun muljallanadi. Bunday M.lar
texnologik va transport M.lariga bulinadi. Texnologik M. metallga ishlov berish (kesish, yunish, qirqish,
sillikdash va h. k.) va yogʻochni qayta ishlash, toʻqimachilik, q. h., qurilish, matbaa va boshqalarda bajariladigan
yumushlarni oʻz ichiga oladi. Transport M.si avtomobil yoʻllari, temir yoʻl, havo transporta, avtomobillar,
aviatsiya, koʻtarish kranlari, teplovozlar, kemalar va boshqa vositalarni oʻz ichiga oladi. Energiyani bir turdan
ikkinchi turga oʻzgartirish, materiallarga ishlov berish va h. k.ni inson ishtirokisiz bajarishda avtomat
mashinalar, avtomat liniyalar va avtomatlashtirilgan korxonalar qoʻl keladi.
Axborot M.si (informatsiyey M.) maʼlumotlarni qayta ishlab uzgartirish, yaʼni mashina tilita oʻtkazish va
standartlashtirish, uzatish, dasturlar tuzish va boshqa yumushlarni oʻz ichiga oladi (qarang Kibernetika).
Buning uchun M.lar majmui, avtomatik, informatsion va kibernetik jihozlardan foydalaniladi (yana qarang
Mashinasozlik, Mashinashunoslik, Mashina va mexanizmlar nazariyasi).[1]](/data/documents/a80ded28-cf56-421b-b622-cf89f2b595ea/page_3.png)
![Birinchi oʻziyurar mexanik ulov yoki avtomobil 1769-yili Nicolas-Joseph Cugnot tomonidan ixtiro
qilingan, deb hisoblansada, baʼzilar Cugnot'ning uch gʻildirakli mashinasi haqiqatdan ham ishlaganiga
shubha bildirishadi, boshqalar esa ilk bugʻ mashinasini Xitoyda iezuit missioneri 1672-yilda yasagan,
deb taʼkidlashadi[4][5]. Nima boʻlganda ham François Isaac de Rivaz, shveysariyalik ixtirochi, birinchi
ichki yonuv dvigateli muallifi hisoblanadi; u yasagan dvigatel yoqilgʻi sifatida vodorod va kislorod
aralashmasini ishlatib, dunyoda shu tipdagi eng birinchi dvigatel edi. Biroq u Samuel Brown, Samuel
Morey va Etienne Lenoir'lar yasagan ichki yonuv dvigatelli ulovlar kabi qoʻpol va beoʻxshov edi[6].
1881-yilning noyabrida farang ixtirochisi Gustave Trouvé uch gʻildirakli, ishlaydigan avtomobilni
namoyish etdi. Bu voqea Parijdagi Xalqaro Elektr Koʻrgazmasida sodir boʻlgandi[7].
1885-yili Olmoniyaning Manheim shahrida Karl Benz toʻrt qadamli dvigatelga ega avtomobil qurib,
keyingi yili, yanvar oyida oʻzining Benz & Cie. shirkati (1883-yili asos solingan) yordamida shu ixtirosi
uchun patent oldi.](/data/documents/a80ded28-cf56-421b-b622-cf89f2b595ea/page_9.png)
![Ilk bor ommaviy avtomobillarni keng miqyosda ishlab chiqarish 1902-yili Ransom Olds'ning
Oldsmobile zavodida yoʻlga qoʻyildi. Bu konseptni keyinchalik (1914-yildan) Henry Ford kengaytirdi.
Natijada Ford avtomobillarining har biri har oʻn besh daqiqada zavoddan chiqadigan boʻldi,
avtomobilni yigʻish ancha tezlashdi (Ford'gacha bir avtomobil uchun 12,5 kishi-soat sarflanar edi, bu
koʻrsatkich keyin 1,5 soatga tushdi), bunday surʼat oʻz davri uchun misli koʻrilmagan edi.[9] Avtomobil
ishlab chiqarishda vaqt asosan uni boʻyashga ketadigan boʻldi. Eng tez quriydigan boʻyoq qora
boʻlgani uchun, avtomobil zavodi rang-baranglikdan voz kechdi (bu 1926-yilgacha, tez quriydigan
loklar ixtiro qilinguncha davom etdi).[9] 1914-yilga kelib avtomobil narxi shu qadar pasaydiki, oddiy
zavod ishchisi toʻrt oylik maoshiga Model T sotib olishi mumkin edi.[9]
Henry Ford (1919)
Ford tomonidan joriy etilgan xavfsizlik choralari – ayniqsa har bir ishchiga oʻz ish joyi ajratilishi (bu
ishchilarning korxona hududida sangʻib yurishining oldini oladi) – jarohatlar sonini keskin kamaytirdi.
Yuqori samaradorlikka erishish uchun yuqori maoshlar tayinlash "Fordchilik" deb atalib, boshqa katta
tashkilotlar tomonidan ham qoʻllanila boshlandi. Yigʻish liniyasi – konveyerning samaralari Amerika
Qoʻshma Shtatlari iqtisodiyotiga katta yordam berdi. Konveyer ishchilarni muayyan bir xil ishlarni tez-
tez bajarishga koʻniktirib, yuksak samaradorlikka erishishni taʼminladi; boshqa mamlakatlarda esa
nisbatan kam samarali usullardan foydalanilar edi.](/data/documents/a80ded28-cf56-421b-b622-cf89f2b595ea/page_11.png)
AVTO MASHINA QANDAY YASALADI
Mashina (lot. machina — qurol, qurilma) — bir turdagi harakat energiyasini ikkinchi turdagi harakat energiyasiga aylantirish, materiallar yoki axborotlarni oʻzgartirish, aloqa oʻrnatish, yuk va odamlarni tashish uchun moʻljallangan mexanizm yoki mexanizmlar majmui. Jamiyatdagi ishlab chiqarish kuchlarining eng muhim tarkibiy qismi, yirik mashinali ishlab chiqarishning moddiy negizi, aloqa va transportning asosiy vositasi hisoblanadi. M. — fantexnika inqilobining asosi. M. ayni paytda ham mehnat quroli, ham mehnat mahsuloti hisoblanadi. Inson kadimdan oʻz mehnatini yengillashtirish uchun turli-tuman qurol va qurilmalarni yaratishga urinib kelgan. Mola, omoch, charxpalak, urchuq, charh, dug, toʻquvchilik dastgohlari (doʻkonlari), choʻt, palaxmon, piltatoʻp, shamol tegirmoni va boshqa vositalar M. yaratish borasidagi urinishlar edi. Shuning uchun ilgari M. inson mehnatini osonlashtiradigan mexanik tizim deb tushunilgan. Bora-bora u insonning aqliy mehnatini va fiziologik vazifasini ham bajaradigan murakkab tizimga aylandi. M.dan foydalanish mehnatning maz-muni va tarzini oʻzgartirish, xalq xujaligining barcha tarmoqlarida mehnatning darajasini bir-biriga yaqinlashtirish va rivojlantirish, ish unumdorligini oshirish va shu asosda yuqori iqtisodiy samaradorlikka erishish, mehnatni mashaqqatli va zerikarli gomushdan ishtiyoq bilan bajariladigan ehtiyojga aylantirishning asosi hisoblanadi. M. umuman ijro mexanizmi (ish M.si), qarakatlantirish mexanizmi, uzatish va nazorat-boshqarish qismlaridan iborat buladi.
Mas, tikuv M.sining ijro mexanizmi uning ninasi, paxta terish M.siniki — shpindellari va h. k., velosipedning harakatlantiruvchi qismi uning pedali, yulduzcha va zanjirlari, avtomobilning nazorat-boshqarish qismi rullari va turli asboblari (tezlikni, bosimni va boshqalarni kursatadigan asboblar) dir. M.ning energetik, ish va ax-borot (informatsiya) xillari bor. Energetik M. istalgan turdagi energiyani mexanik energiyaga aylantirish uchun muljallangan (suv, shamol, bugʻ va elektr dvigatellar, gaz turbinalari, elektr generatorlari va boshqalar). Ish M.lari materiallarning holatini, xossalari va fazodagi vaziyatini uzgartirish uchun muljallanadi. Bunday M.lar texnologik va transport M.lariga bulinadi. Texnologik M. metallga ishlov berish (kesish, yunish, qirqish, sillikdash va h. k.) va yogʻochni qayta ishlash, toʻqimachilik, q. h., qurilish, matbaa va boshqalarda bajariladigan yumushlarni oʻz ichiga oladi. Transport M.si avtomobil yoʻllari, temir yoʻl, havo transporta, avtomobillar, aviatsiya, koʻtarish kranlari, teplovozlar, kemalar va boshqa vositalarni oʻz ichiga oladi. Energiyani bir turdan ikkinchi turga oʻzgartirish, materiallarga ishlov berish va h. k.ni inson ishtirokisiz bajarishda avtomat mashinalar, avtomat liniyalar va avtomatlashtirilgan korxonalar qoʻl keladi. Axborot M.si (informatsiyey M.) maʼlumotlarni qayta ishlab uzgartirish, yaʼni mashina tilita oʻtkazish va standartlashtirish, uzatish, dasturlar tuzish va boshqa yumushlarni oʻz ichiga oladi (qarang Kibernetika). Buning uchun M.lar majmui, avtomatik, informatsion va kibernetik jihozlardan foydalaniladi (yana qarang Mashinasozlik, Mashinashunoslik, Mashina va mexanizmlar nazariyasi).[1]