logo

DARYO TRANSPORTI

Yuklangan vaqt:

15.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

362.8720703125 KB
           
             DARYO TRANSPORTI 
            Reja  
                             1.Dengiz va daryo transportining xalq     
xo’jaligidagi ahamiyat    
                       2.Jahon dengiz va daryo transporti 
        3.Dengiz va daryo portlari  •
Suv transportida yuk tashish juda mashhur xizmat turidir, chunki suv transporti uzoq 
vaqtdan beri o'zini ishonchli va barqaror tashuvchi sifatida ko'rsatdi. Bugungi kunda 
Rossiyada ham, butun dunyoda yuk kemalari parki juda katta va o'sishda davom etmoqda .
•
  Barcha suv transportidan uchta katta toifadagi kemalar ajralib turadi: daryo, dengiz, 
aralash tipli (daryo va dengiz bir vaqtning o'zida). 
•
  Daryo kemalari ichki suv yo'llarida - ko'llar, daryolar va boshqa suv havzalarida ishlaydi. 
•
  Dengiz hududlarida suzishga qodir bo'lgan barcha kemalar dengiz kemalari deb ataladi.  
•
  Aralash turdagi kemalar suv yo'llariga nisbatan universaldir. 
•
Daryo transporti. Ichki suv yo’llari transporti kemalar qatnaydigan daryolar, kanallar, va 
ichki suv havzalaridan foydalanadi va u ushbu ob’ektlarning tabiiy xususiyatlariga ko’p 
darajada  bog’liqdir. 
•
Masalan, Amazonka, Panama, Missisipi, Ob’, Enisey, YAnszi, Kongo daryolari dunyoning eng 
qudratli temir yo’l magistrallariga nisbatan ham ancha katta o’tkazish qobiliyatiga ega. 
Lekin bu imkoniyatlardan foydalanish umumiy iqtosodiy rivojlanish darajasiga bog’liq.
•
  SHu sababdan dunyoda suv transporga yuk oboroti bo’yicha AQSH, Rossiya, GFR, 
Niderlandiya, Belgiya, shuningdek, Xitoy ajralib turadi. Ba’zi mamlakatlarda sun’iy suv 
yo’llari va ko’l kemachiligi rivojlangan.  Umuman, ichki suv transporti ayrim mamlakatlarning 
ichki ehtiyojlariga xizmat qiladi, lekin u xalqaro yuk 
tashishda ham ishtirok etadi. 
Ayrim mamlakatlarda, ayniqsa, rivojlanayotgan 
mamlakatlarda, masalan, Amazonka, Panama, Kongo 
kabi buyuk daryolar imkoniyatlaridan foydalanish juda 
past darajada. 
Dunyo suv yo’llarining umumiy uzunligi 550 ming km 
bo’lib, unda asosiy o’rinni MDH (123 ming km), Xitoy 
(110), AQSH (41), Braziliya (31), keyingi o’rinlarni 
Venesuela,  Hindiston, Pokiston, Bangladesh, Zoir, 
Fransiya, GFR, Nigeriya, Finlyandiya egallaydi. 
Lekin ichki suv transportining rivojlanish darajasini 
yuk oboroti hajmi va ushbu transport turining 
umumiy transport yuk oborotidagi salmog’i belgilab 
beradi. YUk oboroti bo’yicha o’rinlar kuyidagi tartibda 
taqsimlanadi: AQSH, Xitoy, Rossiya, Kanada, 
Niderlandiya, Fransiya, Belgiya.
  Ko’rinib turibdiki, bu ro’yxat undan oldin berilgan 
ro’yxatdan farq qilib, uning tarkibida iqtisodiy 
rivojlangan mamlakatlar bor, holos. Boshqa 
ko’rsatkich - ichki suv transportining umumiy 
transport yuk oborotidagi salmog’i bo’yicha 
ko’rsatgichlar juda yuqori (52%). Bu ko’rsatgichlar GFRda 25, Belgiyada 17, 
AQSHda 10, Rossiyada 5,5 foizni tashkil 
etadi. SHu bilan bir qatorda bu transport 
turi amaliy jihatdan rivojlanmagan 
(Yaponiya, Mongoliya, Kuba, O’rta Osiyo 
mamlakatlari) yoki kam rivojlangan (Buyuk 
Britaniya, Italiya). 
Ichki suv trinsportining rivojlanishiga ichki 
suv yo’llarining ahvoli va flotining katta-
kichikligi katta ta’sir ko’rsatadi.
  Masalan, AQSHdagi 41 ming km suv 
yo’lidan 31 ming km kanallar va 
shlyuzlangan daryo uchastkalariga to’g’ri 
keladi. Bu mamlakat 20 mln. t. dan ko’proq 
tonnajga ega bo’lgan dunyodagi eng katta 
daryo va ko’l flotiga ega. MDH, Xitoy, GFR, 
Fransiyada ham katta kanallar va suv 
yo’llari barpo etilgan. •
Dunyoda xalqaro daryolar yoki xalqaro daryo havzalari (XDH) soni 2140 ta bo’lib, ular 
eng yirik daryolarning yarmini tashkil etadi. Masalan, Reyn, Amazonka, Zambezi 
havzalarida 7 mamlakat, Nil, Kongo, Niger havzalarida 9 mamlakat, Dunay havzasida 
esa 12 mamlakat  joylashgan. 
•
Dunyoning daryo havzalari maydoni 1 mln. kv. km dan ortiq bo’lgan 13 ta eng yirik 
daryodan faqatgina 4 tasi - Volga, Lena, YAnszi, Makkenzi bir mamlakat hududida 
joylashgan, holos.
•
  Tajribalar shundan dalolat beradiki, iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarda daryolarning 
xalqaro xarakteri bo’lish o’rniga, ma’lum darajada uni rag’batlantirgan. Lekin bular 
rivojlanagan mamlakatlarga taaluqdi emas. 
•
Yevropada Reyn, Dunay, Oder, Elba eng yirik daryo arteriyalari hisoblanadi. AQSHda 
asosiy daryo transporti yuklari Missisipi - Buyuk ko’llar tizimida tashiladi.
•
  Amerikaning Buyuk ko’llar tizimi va Avliyo Lavrentiy daryosining chuqur suv yo’lidan 
dengiz kemalari ham foydalanadi. 
•
Ichki suv transportida kemalar quvvati va yuk ko’tarish imkoniyatini ko’paytirish,  
shatakka olish usullarini takomillashtirish, suvosti qanotli kemalarni keng qo’llashini 
rivojlantirishning muhim yo’nalishlaridir.  Oʻrta Osiyoda qadimdan Amudaryo va Sirdaryoda 
qayiqlardan transport turi sifatida  foydalanilgan. 
18-asrda Rossiyaning boshqa mamlakatlar bilan savdo 
munosabatlari Oʻrta Osiyoda daryo transportining 
rivojlanishiga katta taʼsir koʻrsatdi 
Jahon bozorida rus xom ashyosi (yogʻoch, don, kanop, 
momiq) va Rossiya orqali oʻtadigan sharq tovarlari 
(choy, ipak, paxta va boshqalar) ga talab ortdi. 1847 
yilga kelib Orol dengizining shim. qirgʻogʻi va quyi  
Sirdaryoni egallagan Rossiya ruslarning tayanch 
punktlarini qoʻriqlash va yangi hududlarni oʻrganishga 
moʻljallangan Orol harbiy flotiliyasini tuzdi. 
Amudaryoda bugʻ bilan yuradigan kemalarning 
uzluksiz qatnovi 1873 yildan yoʻlga qoʻyildi (shu 
yilning aprelda Orol dengizidan Nukus shahrigacha 
birinchi kema yurdi).
1877-yilda daryoning Chor-joʻygacha boʻlgan qismi 
ham oʻrganildi, suv yoʻli uzaytirildi.
  1887-yilga kelibRossiyaning Oʻrta Osiyodagi siyosiy va 
iqtisodiy mavqeini mustahkamlash maqsadida 
Amudaryo harbiy flotshshyasi tashkil etildi (Amudaryo 
harbiy flotiliyasini tashkil etish toʻgʻrisidagi qaror 1893 
yilda tasdiklangan). •
1913 yilda flotiliyada 8 paroxod, 14 barja boʻlib, ular garnizonlarga xizmat koʻrsatish, 
Toʻrtkoʻldan Termizgacha boʻlgan masofaga doimiy pochta, yoʻlovchi va yuk tashishni 
yoʻlga qoʻyishga moʻljallangan edi. 1923 yilda Amudaryo harbiy flotiliyasi 
natsionalizatsiya qilindi va "Oʻrta Osiyo paroxodchiligi" aksiyadorlik jamiyatiga 
aylantirildi. 
•
Kema va qayiqlar qatnaydigan suv yoʻllarining umumiy uz. 887 km edi. Oʻsha davrda 
Oʻrta Osiyo suv yoʻllarida umumiy yuk ortish quvvati 7 ming t boʻlgan 20 kema va 50 
barja, umumiy yuk ortish quvvati 24 ming t boʻlgan 1500 qayiqbor edi. 1923 yilda 
boshqaruv idorasi Toshkentda joylashgan Oʻrta Osiyo paroxodchilik boshqarmasi 
tuzildi (1934 yilda boshqarma Chorjoʻyga koʻchirildi, 1956 yildan Oʻrta Osiyo 
paroxodchiligi sobiq Ittifoq Dengiz floti vazirligi ixtiyoriga oʻtkazildi). 
•
1930 yilda Toshkentda dengiz texnikumi ochildi (1939 yilda Chorjoʻyga koʻchirilgan).  
•
Xorazm vohasi, Qoraqalpogʻiston, Tojikiston, Turkmaniston daryo transporti 50-
yillarning 2-yarmigacha bu xududlarning iqtisodiy rivo-jida muhim oʻrin tutdi. 1950 yil 
Termizda daryo porti ochildi, 1952 yilda Xoʻjaylida kema taʼmirlash zdi qurildi.
•
  Amudaryo sohillarida yangi Sharlavuq, Toʻrtkoʻl, Beruniy, Qoratov, Xoʻjayli bandargoh 
(pristan)lari foydalanishga topshirildi.  •
1980 yilga kelib Oʻzbekistonda suv yoʻllarining umumiy uz. 2800 km ga yetdi.  
•
Amudaryoda Panj (Tojikiston) bandargo-qidan Moʻynoqqa qadar paroxodlar qat-novi amalga 
oshirildi. 
•
Daryo suvining kamayishi va Orol dengizining qurib borishi natijasida suv yoʻllari keskin 
qisqardi, ammo shunga qaramay 1980 yil Daryo transportida 1420 ming t yuk tashildi. 
•
1991 yilda Oʻrta Osiyo respublikalari mustaqillikka erishganlaridan keyin Oʻrta Osiyo 
paroxodchiligi boshqarmasi mulki Turkmaniston, Oʻzbekiston, Tojikiston oʻrtasida taqsimlandi.  
•
1994 yil 11 mayda Oʻzbekistan Respublikasida joylashgan daryo floti boʻlinmalarini boshqarish 
tartibi qayta tashkil etildi. Oʻrta Osiyo paroxodchiligining Oʻzbekistondagi mulki va boʻlinmalari 
negizida "Termiz daryo porti", "Xorazm daryo floti", "Qoraqalpogʻiston daryo floti" ishlab 
chiqarish birlashmalari tashkil etildi (1995). 2001 yil iyun oyidan Oʻzbekistan avtomobil va 
daryo transporti agentligi (1998)ning Kemachilik registri va kemachilik inspeksiyasi boʻlimi 
flotning texnik holati va suv yoʻllarining holatini nazorat qilish ishlarini olib boradi. 
•
Respublikada Termiz daryo porti, Sharlavuq, Toʻrtkoʻl, Beruniy, bratov, Xoʻjayli bandargoxlari, 
Amudaryo orqali Toʻrtkoʻl - Xonqa, Chalish - Beruniy suzma koʻpriklari, Xoʻjayli kema taʼmirlash 
zdi bor (2001). Termiz daryo porti yiliga 2 mln. t dan ortiq yukni qabul qilish - joʻnatish 
quvvatiga ega, Afgʻonistonning Hayraton bandargohi orqali eksport-import yuklarini yetkazib 
berish xalqaro ahamiyatga molik.

DARYO TRANSPORTI Reja 1.Dengiz va daryo transportining xalq xo’jaligidagi ahamiyat 2.Jahon dengiz va daryo transporti 3.Dengiz va daryo portlari

• Suv transportida yuk tashish juda mashhur xizmat turidir, chunki suv transporti uzoq vaqtdan beri o'zini ishonchli va barqaror tashuvchi sifatida ko'rsatdi. Bugungi kunda Rossiyada ham, butun dunyoda yuk kemalari parki juda katta va o'sishda davom etmoqda . • Barcha suv transportidan uchta katta toifadagi kemalar ajralib turadi: daryo, dengiz, aralash tipli (daryo va dengiz bir vaqtning o'zida). • Daryo kemalari ichki suv yo'llarida - ko'llar, daryolar va boshqa suv havzalarida ishlaydi. • Dengiz hududlarida suzishga qodir bo'lgan barcha kemalar dengiz kemalari deb ataladi. • Aralash turdagi kemalar suv yo'llariga nisbatan universaldir. • Daryo transporti. Ichki suv yo’llari transporti kemalar qatnaydigan daryolar, kanallar, va ichki suv havzalaridan foydalanadi va u ushbu ob’ektlarning tabiiy xususiyatlariga ko’p darajada bog’liqdir. • Masalan, Amazonka, Panama, Missisipi, Ob’, Enisey, YAnszi, Kongo daryolari dunyoning eng qudratli temir yo’l magistrallariga nisbatan ham ancha katta o’tkazish qobiliyatiga ega. Lekin bu imkoniyatlardan foydalanish umumiy iqtosodiy rivojlanish darajasiga bog’liq. • SHu sababdan dunyoda suv transporga yuk oboroti bo’yicha AQSH, Rossiya, GFR, Niderlandiya, Belgiya, shuningdek, Xitoy ajralib turadi. Ba’zi mamlakatlarda sun’iy suv yo’llari va ko’l kemachiligi rivojlangan.

Umuman, ichki suv transporti ayrim mamlakatlarning ichki ehtiyojlariga xizmat qiladi, lekin u xalqaro yuk tashishda ham ishtirok etadi. Ayrim mamlakatlarda, ayniqsa, rivojlanayotgan mamlakatlarda, masalan, Amazonka, Panama, Kongo kabi buyuk daryolar imkoniyatlaridan foydalanish juda past darajada. Dunyo suv yo’llarining umumiy uzunligi 550 ming km bo’lib, unda asosiy o’rinni MDH (123 ming km), Xitoy (110), AQSH (41), Braziliya (31), keyingi o’rinlarni Venesuela, Hindiston, Pokiston, Bangladesh, Zoir, Fransiya, GFR, Nigeriya, Finlyandiya egallaydi. Lekin ichki suv transportining rivojlanish darajasini yuk oboroti hajmi va ushbu transport turining umumiy transport yuk oborotidagi salmog’i belgilab beradi. YUk oboroti bo’yicha o’rinlar kuyidagi tartibda taqsimlanadi: AQSH, Xitoy, Rossiya, Kanada, Niderlandiya, Fransiya, Belgiya. Ko’rinib turibdiki, bu ro’yxat undan oldin berilgan ro’yxatdan farq qilib, uning tarkibida iqtisodiy rivojlangan mamlakatlar bor, holos. Boshqa ko’rsatkich - ichki suv transportining umumiy transport yuk oborotidagi salmog’i bo’yicha ko’rsatgichlar juda yuqori (52%).

Bu ko’rsatgichlar GFRda 25, Belgiyada 17, AQSHda 10, Rossiyada 5,5 foizni tashkil etadi. SHu bilan bir qatorda bu transport turi amaliy jihatdan rivojlanmagan (Yaponiya, Mongoliya, Kuba, O’rta Osiyo mamlakatlari) yoki kam rivojlangan (Buyuk Britaniya, Italiya). Ichki suv trinsportining rivojlanishiga ichki suv yo’llarining ahvoli va flotining katta- kichikligi katta ta’sir ko’rsatadi. Masalan, AQSHdagi 41 ming km suv yo’lidan 31 ming km kanallar va shlyuzlangan daryo uchastkalariga to’g’ri keladi. Bu mamlakat 20 mln. t. dan ko’proq tonnajga ega bo’lgan dunyodagi eng katta daryo va ko’l flotiga ega. MDH, Xitoy, GFR, Fransiyada ham katta kanallar va suv yo’llari barpo etilgan.

• Dunyoda xalqaro daryolar yoki xalqaro daryo havzalari (XDH) soni 2140 ta bo’lib, ular eng yirik daryolarning yarmini tashkil etadi. Masalan, Reyn, Amazonka, Zambezi havzalarida 7 mamlakat, Nil, Kongo, Niger havzalarida 9 mamlakat, Dunay havzasida esa 12 mamlakat joylashgan. • Dunyoning daryo havzalari maydoni 1 mln. kv. km dan ortiq bo’lgan 13 ta eng yirik daryodan faqatgina 4 tasi - Volga, Lena, YAnszi, Makkenzi bir mamlakat hududida joylashgan, holos. • Tajribalar shundan dalolat beradiki, iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarda daryolarning xalqaro xarakteri bo’lish o’rniga, ma’lum darajada uni rag’batlantirgan. Lekin bular rivojlanagan mamlakatlarga taaluqdi emas. • Yevropada Reyn, Dunay, Oder, Elba eng yirik daryo arteriyalari hisoblanadi. AQSHda asosiy daryo transporti yuklari Missisipi - Buyuk ko’llar tizimida tashiladi. • Amerikaning Buyuk ko’llar tizimi va Avliyo Lavrentiy daryosining chuqur suv yo’lidan dengiz kemalari ham foydalanadi. • Ichki suv transportida kemalar quvvati va yuk ko’tarish imkoniyatini ko’paytirish, shatakka olish usullarini takomillashtirish, suvosti qanotli kemalarni keng qo’llashini rivojlantirishning muhim yo’nalishlaridir.