‘’DEVONU LUG`ATIT TURK’’DAGI HARAKAT FE’LLARI

‘’DEVONU LUG`ATIT TURK’’DAGI HARAKAT FE’LLARI

Yuklangan vaqt:

15.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1786.0087890625 KB

Ko'chirib olish

MAVZU
‘’ DEVONU
LUG`ATIT
TURK’’DAGI
HARAKAT FE’LLARI

Reja:
1.Mahmud Qoshgʻariy -
qomusiy olim.
2."Devonu lugʻotit turk"
asari haqida .
3."Devonu lugʻotit turk"dagi
harakat fe’llari.

Devoni lug`atit turk asarida avvalo
otlar, so`ng fe`llar haqida
mq`lumotlar berilgan bo`lib, so`z
tartibi harflarni orta borishiga
qarab, 2 harfdan 7 harfgacha bo`lgan
so`zlar bilan yozilgan.Morfologik
jihatdan so`z turkumlarini davr
an`anasiga ko`ra 3guruhga fe`l, ism,
bog`lovchiga bo`lgan.O ,,,

Lug`atdagi har bir bob nomi zikr etilib,”fasl” deb zikr etilgan holda “fasl”larga bo`linadi. Lug`atda quyidagi fasllar mavjud:
muda:af- iki undosh bir xil (arra) kabi so`zlar fasli
misa:l _”v” yoki “y” tovushi bilan boshlangan so`zlar fasli
manku:s o`rtasi alif ,va:v yoki ya: bo`lgan so`zlar.
matviy-ikki harfli alif va:v yoki ya:
g`una- brun tovushi bor”tong” kabi
Bu fasllarning soni turli boblarda turlichadir.
-”Devonu lugoti-turk” ning lug`at qismi arab tilini biluvchilarga tushunarli bo`lishi uchun so` vazni va so`zlar vazni va so`zdagi harflr soniga qarab tuzilgan

O

O
Arab tilida ‘’xarakat’’so`zi ham fonetika,ham
grafikaga oid atama hisoblanadi.
O
‘’ Turli harakatlardagi af ’al bobi Mahmud
Qoshg`ariy
O
Bu atamani behinchi bob aniq darajadagi
sifatdoshi
O
“ mutaharririk” ni ham ko`p qo`llagan . Bu
harflar ko`p qo`llaniladi va “harakatli” degan
ma`noni anglatadi.
O
Mahmud Qoshg`riy harakatga oid umumiy va
turkiy tilshunoslik uchun muhim bo`lgan
muhim fikrni ilgari surgan. Mahmud
Koshgʻariy oʻz asarida masdarlar haqida
quyidagi
O
maʼlumotlarni beradi:

O
«Masdarlar ikki xildir. Birinchi: tub
masdar. Bu xil mas-
O
darlar feʼllar boʻlimida oʻtgan zamon,
kelasi zamon feʼllari
O
bilan barobar koʻrsatildi. Ikkinchi: aslida
masdar boʻlmay, bi-
O
ror soʻz qoʻshish bilan yasalgan
masdarlardir. Bu xil masdarlar-
O
dan hol maʼnosi ham anglashipadi.
Bularni men bermayman,
O
faqat juda zarur oʻrinlardagina
koʻrsataman

O
Bardm, barmr, barmaq, kaldi, kalir,
kalmak. Bular tub mas-
O
darlardir. Manits bargʻmm bolsa, matsa
tushgʻml - boradigan vaq-
O
timda menga uchra, deganda bargʻmm
— yasama masdar. Kayik kaligi
O
bolsa oxda - kiyik kelar vaqtida ot,
jumlasidagi kalig - yasama
O
masdar. Taz kaligi borkchiga - kalning
kelish yeri doʻppifurush
O
doʻkonidir, degan maqoldagi kaligisoʻsh
ham shundaydir.

O
Bu xil
O
masdarlar qattiq oʻzakli soʻzlarga g, q
orggirib tuziladi. Barmgʻ
O
bardm - u borishda qattiq harakat bilan
bordi, ol qulm n urug
O
ur d i - u qulini qattiq urish bilan urdi,
demakdir. Bu gaplarda-
O
gi barmg, _ur_igsoʻzlari yasama
masdarlardir. harfi ham, l*harfi
O
ham har vaqg izofa harfi hisoblanadigan
(aniqlovchiga orttiri-
O
ladigan) y harfi bilan birlikda qoʻllanadi.

O
Bular g ga oʻxshash
O
yolgʻiz oʻzi qoʻllanmaydi. Ants yoruqi
natak - uning yurishi
O
qanday, degan gapda yoruqi soʻzidagi
qgoʻrniga almashgandir.
O
Yumshoq, yaʼni tarkibida k boʻlgan
soʻzlarda yasama masdar k
O
Arab tilida ^ u «haraka» atamasi ham
fonetika, ham 1ra-
O
fikaga oid atamadir. U fonetikada qisqa
unli tovushni anglatadi, .

O
Bir necha harakatga nisbatan uning
koʻplik shakli oy"oʻ~ «xa-
O
raka:t» ishlatiladi. Masalan:
O
&£oʻ- (3 _l - Ba:bu«afʼal»
fi:xaraka:tihi(134,81:8).
O
Yaʼni «Turli harakatlardagi afʼal bobi».
O
Mahmud Koshgariy bu atamaning V
bob aniq darajadagi si-
O
fatdoshi shakli «mutaharrik»ni ham koʻp
qoʻllagan.

O
Arab tilida «harakat» tushunchasi «a»
qisqa unlisini ifo-
O
dalovchi Dlg» «fatha», «i» qisqa unlisini
ifodalovchi
O
«kasra», «u» qisqa unlisini ifodalovchi
3*0 «damma» va un-
O
doshdan soʻng unli tovush yoʻqligini
bildiruvchi OuS. «suku:n»
O
atamalarini oʻz ichiga oladi.

O
Mahmud Koshgariy qisqa «a», «i», «u»
unlilarini soʻz bilan
O
ifodalaganda yuqoridagi atamalar bilan
birga shu soʻzlarning
O
oʻzagidan yasalgan feʼl va sifatdoshlardan
hamda ularga oʻzak-
O
Sizning matningiz:
O
dosh boʻlgan boshqa soʻzlardan ham
foydalanadi. «A» qisqa uyali-
O
si uchun 2^9 «fatxun», «nasbun» atamalari
kabi «taftaku»,
O
yaʼni «fathalanadi», shaf '1uxun», ch
«mansu:bui»,

O
Mahmud Koshgʻariy «i» unlisini
anglatuvchi ^ «kasrun»
O
atamasi bilan birga .» «£• «maksu.run» ■
maksuratun)
O
«kasralashgan», 3 «inkasara», g&z
«taksiru» «kasra olgan,
O
kasra oladi», «kusirat» «kasralantirdi»
atamalarini
O
qoʻllaydi.

O
Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati
O
1.”Devoni lug`atut turk” 1-jild.
Toshkent.1960
O
2.E.Fozilov.:”Maxmud Qoshg`ariy va
uning Devoni” .1969
O
3.N.Kononov ”Maxmud Qoshg`ariy va
uning Devoni lug`atit turk” asari
O
4.S.Rustamiy “Devoni lug`atit turk”dagi
lingvistik atamalar.Toshkent.2006

MAVZU ‘’ DEVONU LUG`ATIT TURK’’DAGI HARAKAT FE’LLARI

Reja: 1.Mahmud Qoshgʻariy - qomusiy olim. 2."Devonu lugʻotit turk" asari haqida . 3."Devonu lugʻotit turk"dagi harakat fe’llari.

O'xshashlar

M.Qoshg`ariyning “Devonu lug`atit turk” asari

Mahmud Koshg‘ariyning “Devonu lug‘atit-turk” asari

Mahmud Koshg‘ariyning “Devonu lug‘otit turk” asarining til xususiyatlari

Mahmud Koshg‘ariy va uning “Devonu lug‘otit turk”asari

”HIBATUL XAQOYIQ”dagi onamastika