logo

‘’DEVONU LUG`ATIT TURK’’DAGI HARAKAT FE’LLARI

Yuklangan vaqt:

15.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1786.0087890625 KB
MAVZU
‘’ DEVONU 
LUG`ATIT 
TURK’’DAGI 
HARAKAT FE’LLARI   Reja:
1.Mahmud Qoshgʻariy -
qomusiy olim.
2."Devonu lugʻotit turk" 
asari haqida .
3."Devonu lugʻotit turk"dagi 
harakat fe’llari.                                   Devoni lug`atit turk asarida avvalo  
otlar, so`ng fe`llar haqida 
mq`lumotlar berilgan bo`lib, so`z 
tartibi harflarni orta borishiga 
qarab, 2 harfdan 7 harfgacha bo`lgan 
so`zlar bilan yozilgan.Morfologik 
jihatdan so`z turkumlarini davr 
an`anasiga ko`ra 3guruhga fe`l, ism, 
bog`lovchiga bo`lgan.O	,,,   Lug`atdagi har bir bob nomi zikr etilib,”fasl” deb zikr etilgan holda “fasl”larga bo`linadi. Lug`atda quyidagi fasllar mavjud:
  muda:af- iki undosh bir xil (arra) kabi so`zlar fasli
misa:l _”v” yoki “y” tovushi bilan boshlangan so`zlar fasli
manku:s o`rtasi alif ,va:v yoki ya: bo`lgan so`zlar.
  matviy-ikki harfli alif va:v yoki ya:
g`una- brun tovushi bor”tong” kabi
Bu fasllarning soni turli boblarda turlichadir.
-”Devonu lugoti-turk” ning lug`at qismi arab tilini biluvchilarga tushunarli bo`lishi uchun so` vazni va so`zlar vazni va so`zdagi harflr soniga qarab tuzilgan
    
O
       O
Arab tilida ‘’xarakat’’so`zi ham fonetika,ham 
grafikaga oid atama hisoblanadi.
O
‘’ Turli harakatlardagi af ’al bobi  Mahmud 
Qoshg`ariy
O
Bu atamani behinchi bob aniq darajadagi 
sifatdoshi
O
“  mutaharririk” ni ham ko`p qo`llagan . Bu 
harflar ko`p qo`llaniladi va “harakatli” degan 
ma`noni anglatadi.
O
Mahmud Qoshg`riy harakatga oid umumiy va 
turkiy tilshunoslik uchun muhim bo`lgan 
muhim fikrni ilgari surgan. Mahmud 
Koshgʻariy oʻz asarida masdarlar haqida 
quyidagi  
O
maʼlumotlarni beradi: 
     O
«Masdarlar ikki xildir. Birinchi: tub 
masdar. Bu xil mas-  
O
darlar feʼllar boʻlimida oʻtgan zamon, 
kelasi zamon feʼllari  
O
bilan barobar koʻrsatildi. Ikkinchi: aslida 
masdar boʻlmay, bi-  
O
ror soʻz qoʻshish bilan yasalgan 
masdarlardir. Bu xil masdarlar-  
O
dan hol maʼnosi ham anglashipadi. 
Bularni men bermayman,  
O
faqat juda zarur oʻrinlardagina 
koʻrsataman   O
Bardm, barmr, barmaq, kaldi, kalir, 
kalmak. Bular tub mas-  
O
darlardir. Manits bargʻmm bolsa, matsa 
tushgʻml - boradigan vaq-  
O
timda menga uchra, deganda bargʻmm
— yasama masdar. Kayik kaligi 
O
bolsa oxda - kiyik kelar vaqtida ot, 
jumlasidagi kalig - yasama  
O
masdar. Taz kaligi borkchiga - kalning 
kelish yeri doʻppifurush  
O
doʻkonidir, degan maqoldagi kaligisoʻsh 
ham shundaydir.    O
Bu xil  
O
masdarlar qattiq oʻzakli soʻzlarga g, q 
orggirib tuziladi. Barmgʻ 
O
bardm - u borishda qattiq harakat bilan 
bordi, ol qulm n urug 
O
ur d i - u qulini qattiq urish bilan urdi, 
demakdir. Bu gaplarda-  
O
gi barmg, _ur_igsoʻzlari yasama 
masdarlardir. harfi ham, l*harfi  
O
ham har vaqg izofa harfi hisoblanadigan 
(aniqlovchiga orttiri-  
O
ladigan) y harfi bilan birlikda qoʻllanadi.   O
Bular g ga oʻxshash  
O
yolgʻiz oʻzi qoʻllanmaydi. Ants yoruqi 
natak - uning yurishi  
O
qanday, degan gapda yoruqi soʻzidagi 
qgoʻrniga almashgandir. 
O
Yumshoq, yaʼni tarkibida k boʻlgan 
soʻzlarda yasama masdar k
O
Arab tilida ^ u «haraka» atamasi ham 
fonetika, ham 1ra- 
O
fikaga oid atamadir. U fonetikada qisqa 
unli tovushni anglatadi, .    O
Bir necha harakatga nisbatan uning 
koʻplik shakli oy"oʻ~ «xa- 
O
raka:t» ishlatiladi. Masalan: 
O
&£oʻ- (3 _l - Ba:bu«afʼal» 
fi:xaraka:tihi(134,81:8). 
O
Yaʼni «Turli harakatlardagi afʼal bobi». 
O
Mahmud Koshgariy bu atamaning V 
bob aniq darajadagi si-  
O
fatdoshi shakli «mutaharrik»ni ham koʻp 
qoʻllagan.   O
Arab tilida «harakat» tushunchasi «a» 
qisqa unlisini ifo-  
O
dalovchi Dlg» «fatha», «i» qisqa unlisini 
ifodalovchi 
O
«kasra», «u» qisqa unlisini ifodalovchi 
3*0 «damma» va un-  
O
doshdan soʻng unli tovush yoʻqligini 
bildiruvchi OuS. «suku:n»  
O
atamalarini oʻz ichiga oladi.    O
Mahmud Koshgariy qisqa «a», «i», «u» 
unlilarini soʻz bilan  
O
ifodalaganda yuqoridagi atamalar bilan 
birga shu soʻzlarning  
O
oʻzagidan yasalgan feʼl va sifatdoshlardan 
hamda ularga oʻzak- 
O
Sizning matningiz: 
O
dosh boʻlgan boshqa soʻzlardan ham 
foydalanadi. «A» qisqa uyali-  
O
si uchun 2^9 «fatxun», «nasbun» atamalari 
kabi «taftaku», 
O
yaʼni «fathalanadi», shaf '1uxun», ch 
«mansu:bui»,   O
Mahmud Koshgʻariy «i» unlisini 
anglatuvchi ^ «kasrun» 
O
atamasi bilan birga .» «£• «maksu.run» ■
maksuratun) 
O
«kasralashgan», 3 «inkasara», g&z 
«taksiru» «kasra olgan,  
O
kasra oladi», «kusirat» «kasralantirdi» 
atamalarini 
O
qoʻllaydi.   O
Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati
O
1.”Devoni lug`atut turk” 1-jild. 
Toshkent.1960
O
2.E.Fozilov.:”Maxmud Qoshg`ariy va 
uning Devoni” .1969
O
3.N.Kononov ”Maxmud Qoshg`ariy va 
uning Devoni lug`atit turk” asari
O
4.S.Rustamiy “Devoni lug`atit turk”dagi 
lingvistik atamalar.Toshkent.2006

MAVZU ‘’ DEVONU LUG`ATIT TURK’’DAGI HARAKAT FE’LLARI

Reja: 1.Mahmud Qoshgʻariy - qomusiy olim. 2."Devonu lugʻotit turk" asari haqida . 3."Devonu lugʻotit turk"dagi harakat fe’llari.