logo

M.Qoshg`ariyning “Devonu lug`atit turk” asari

Yuklangan vaqt:

15.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1626.2509765625 KB
Mavzu:  M.Qoshg`ariyning 
“Devonu lug`atit turk” asari   Mahmud  Qoshg’ariyning “Devonu lug’atit turk” asari 
Reja:
1. Mahmd Qoshg’ariy haqida ma’lumot
2. ”Devonu lug’atit turk” asarida maqol va matallarning 
berilishi
3. ”Devonu lug’atit turk” asarida berilgan maqol va 
matallar   Koshgʻariy hayoti haqida yagona manba uning 
oʻz qalamiga mansub asarlaridir. Bizga maʼlum 
maʼlumotlarga koʻra, u Qoraxoniylar 
davlatida, qoraxoniylar sulolasiga aloqador zodagon 
oilada tugʻilgan. Qoraxoniylar davlatidagi ichki nizolar 
tufayli vatanini tark etib, 15 yil davomida atrofdagi 
qardosh xalqlar orasida yurishga majbur boʻlgan, 
pirovardida Bag’dodga yetib borgan. Koshgʻariy 
Bagʻdodda olimlar oʻrtasida turkiy xalqlar va ularning 
tillariga katta qiziqish borligini kuzatgan, shu sabab bu 
mavzuda ikki asar yozishga qaror qilgan. „Devoni lugʻatit 
turk“ ustida 1072-yilda ishlay boshlagan.  
 (ayrim 
nabbalarda, jumladan, O’zbekiston milliy 
ensiklopediyasida shu yili asarni yakunlagan, deb xato 
koʻrsatilgan).  
Asarning oʻzida keltirilgan maʼlumotga koʻra, 
1075-94-yillarda asarning toʻrt nashrini tayyorlagan.   DLTda Kichikda qat ы g`lansa, ulg`azu sevnur (DLT, 11, 311). Bu maqol yoshlikda tirishib, harakat 
qilgan odam katta bo`lgach sevinadi, degan ma`noga ega. Mehnatsevarlikka undab aytilgan bu 
maqol hozirgi kunda Mehnatning tagi rohat yoki Mehnat qilsang, rohat ko`rasan; Mehnat – 
rohatning poydevori; Mehnat – farog`at chirog`i kabi maqollar (NShD, 168-169; O`TPL, 142-143; 
O`XM, 1, 271- 272)ga semantik jihatdan mos keladi. DLTdagi maqol tarkibida qo`llangan kichik 
aslida belgi anglatuvchi so`z bo`lib, bu so`z maqolda konversiya natijasida otga ko`chgan va 
“yoshlik” ma`nosida qo`llangan. Bu so`z XI asrda ko`p ma`nolik xususiyatga ega bo`lib, qadimgi 
yodnomalarda kichiglik, kichig tut shakllarida ham uchrab, bosh leksik ma`no bilan bog`liq holda 
yoshlik, bolalik, bir oz, kam, kamtarlik kabi ma`nolarni ham ifodalagan (DTS, 306). Keyinchalik 
kichik so`zinring ma`no doirasi toraygan. XV-XVI asrlardayoq bu so`z go`daklik yoshiga 
nisbatan qo`llana boshlagan edi. Kichik leksemasi hozirgi o`zbek adabiy tilida hajm-o`lchovi 
normal darajadan past, kattaning aksi ma`nosi bilan birlashadi, vobasta bo`ladi (O`TSIL, 87). 
Keyinchalik davrlar o`tishi bilan hozirgi o`zbek adabiy tilida umuman yoshlik ma`nosida 
qo`llangan kichik+lik, yigit+lik so`zlari ma`no jihatdan differentsiallashgan, degan xulosaga 
kelish mumkin.    „ Devonu lugotit turk“ʻ  	( arabcha :	     كرتل	uuاتا	uغuuلن	uاويد ; tarjimasi 
„Turkiy sozlar devoni“)	
 — Mahmud Koshg’ariyning turkiy 	ʻ
tillar	
 haqidagi qomusiy asari (1071—72).	 Bu asarda 11-asrning 
2-yarmida	
 Markaziy Osiyoda	 va Garbiy Xitoy hududida 	ʻ
istiqomat qilgan turkiy urug va qabilalar, ularning ijtimoiy 	
ʻ
ahvoli, tili, tarixi, bu hududning geogr.si, metrologiyasi va 
astronomiyasiga oid qimmatli ma lumotlar yozib qoldirilgan. 	
ʼ
„Devonu lugotit turk“ning qolyozmasi 1914-yil	
 Turkiyaning 	ʻ ʻ
Diyorbakr	
 sh.dan topilgan. 319 sahifali bu qolyozma 	ʻ
hozirgi	
 Istanbulda	 saqlanadi. Bu nusxa „D.t.l.“ yozilganidan 
salkam 200 yildan keyin, ya ni Mahmud Koshgariyning oz 	
ʼ ʻ ʻ
qoli bilan yozilgan nusxadan 1266-yilda kotib Muhammad 	
ʻ
ibn Abu Bakr ibn Fotihal-Soviy aldamashqiy tomonidan 
kochirilgan.
ʻ   „ Devonu lugotit turk“ arab tilida	 yozilgan, 8 mingdan ortiq turkiy sozlarni togri talaffuz 	ʻ ʻ ʻ ʻ
qilish maqsadida arabcha hara-katlar (harflardagi ost-ust ishoralar)dan foydalanilgan. 
Bunda, albatta, muallif ancha qiyinchilikka uchragan, chunki arabcha harf va alif, vov, yo 
ishoralari bilan turkiy tovushlarni berib bolmas edi. Turkiy tildagi choziq va qisqa unlilar, 	
ʻ ʻ
yumshoq va qattiq tovushlar uchun Maxmud Koshgariy maxsus belgilar (harakatlar)ni 	
ʻ
qollaydi yoki soz boshidagi choziqlikni ikki alif bilan korsatadi yoki 2 xil talaffuz qilinadigan 	
ʻ ʻ ʻ ʻ
sozlarga 2 xil ishora qoyadi: azuqluq, eritmak sozlaridagi 3 va R harflari ustiga ham kasra, 
ʻ ʻ ʻ
ham damma ishorasini qoygan, demak, bu sozlar osha davrda ikki xil talaffuz etilgan: 	
ʻ ʻ ʻ
azmqluq	
 — azuqluq, eritmak	 — erutmak kabi. Arabcha harf bilan korsatish mumkin 	ʻ
bolmagan turkiy talaffuzni „Devonu lugotit turk“da izohlab, ta riflab otgan. „Devonu lugotit 	
ʻ ʻ ʼ ʻ ʻ
turk“da, avvalo, otlar, song fe llar izohlanadi. Sozlar tartibi ularning tarkibidagi harflarning 	
ʻ ʼ ʻ
orta borishiga (2 harfdan 7 harfgacha) qarab amalga oshirilgan.   Mahmud Koshgariy „Devonu lugotit turk“ga ozi tuzgan ʻ ʻ ʻ
dunyo xaritasi (dunyoning doira shaklidagi tasviri)ni ilova 
qilgan. Xaritada mamlakat, shahar, qishloq, tog, chol, dovon	
ʻ ʻ
, dengiz, kol, daryo va h.k.ning nomlari yozilgan. Xaritaga yozilmay qolgan bir 	
ʻ
qancha nomlar asar matnida izohlangan. Harita, asosan, hozirgi Sharqiy 
yarim sharga togri keladi. Asarda 11-asrdagi shaharlar, qishloqlar, dengiz, 	
ʻ ʻ
kollar, turkiy qabilalar va uruglar haqida, uruglarning ijtimoiy ahvoli, kelib 	
ʻ ʻ ʻ
chiqishi, nomlanishi, ichki urug va toifalari, ularning joylanishi, urf-odatlari, 	
ʻ
til xususiyatlari haqida batafsil ma lumotlar beriladi. Bundan tashqari, 	
ʼ
hayvonot va osimliklari, ularning nomlanishiga toxtalib otadi, astronomik 	
ʻ ʻ ʻ
ma lumotlar, burj va muchal haqida ham ma lumotlar bor. „Devonu lugotit 	
ʼ ʼ ʻ
turk“da ayniqsa qabila va urug tillariga oid lingvistik ma lumotlar ancha 	
ʻ ʼ
batafsil berilgan. Bunda har sozning ma nolari (polisemiya, omonim, 
ʻ ʼ
sinonim, antonim va arxaik sozlar) chuqur tahlil qilinadi, ayrim sozlarning 
ʻ ʻ
etimologiyasiga toxtalib otadi. Tovushlar (fonemalar)ning taxlili ancha 	
ʻ ʻ
mukammal: unli va undosh fonemalar, choziq va qisqa unlilar, ularning urug 	
ʻ ʻ
tillaridagi talaffuzi va orfografiyasi, tildagi fonetik hodisa va qonuniyatlar 
batafsil izohlangan. Morfologiya sohasida soz turkumlarini, davr an anasiga 	
ʻ ʼ
kora, 3 soz turkumiga: fe l, ism, boglovchiga bolib, ularning yasalish va 	
ʻ ʻ ʼ ʻ ʻ
turlanish yollarini korsatib otadi. „Devonu lugotit turk“da 250 dan ortiq 	
ʻ ʻ ʻ ʻ
maqol va matallar, onlab she riy parchalar keltirilgan.	
ʻ ʼ    V. V. Bartold „Devonu lugʻotit turk“dan oʻz ilmiy 
ishlarida keng foydalanganini sharqshunos 
S. Volin koʻrsatib oʻtgan. Til-shunos olim 
V. I. Belyayev „Devonu lugʻotit turk“ haqida shunday 
yozadi: „Biz bu asarga nihoyatda yuksak baho berishimiz 
kerak, chunki u kitoblardan olib yozilmagan, balki jonli 
materialni shaxsan kuzatishga asoslangan… Muallif 
bergan maʼlumotlar… arxeologik kashfiyotlar bu 
maʼlumotlarning aksariyatini isbot etmoqda“. Nemis 
sharqshunosi K.Brokkelman „Devonu lugʻotit turk“ asarini 
1928-yil nemis tiliga tarjima qildi. „Devonu lugʻotit turk“ 
qoʻlyozmasining fotonusxasi Istanbulda Kilisli Rifat (3 jildli; 
1915—17) keyinchalik Besim Atalay tomonidan (3 jildli; 
1939—41) turk tiliga tarjima qilinib, chop etilgan. „Devonu 
lugʻotit turk“ ning turk tilidagi keyingi qayta nashri 1957-yil 
amalga oshirildi. „Devonu lugʻotit turk“ ikkinchi boʻlib 
oʻzbek tiliga tarjima qilinib, muhim izoh va tafsirlari bilan 
1960—63-yillari Toshkentda „Fan“ nashriyotida 3 jildda 
chop etilgan.    Bu tilshunos olim, filol. fanlari dri, prof. Solih 
Mutallibovning 35 yillik mehnati natijasi edi. 
Ushbu nashr faqat tarjima boʻlmay, turkcha tarjimaga 
munosabat, baho, atamalar, shaxs nomlari, shahar va 
joy nomlariga izoh, va tafsir hamdir. Oʻzbekcha 
nashrining muqaddima qismida 11-asr filologlari, 
„Qutadg’u bilig“ asari, Maxmud Koshgʻariyning 
lingvistik qarashlari, turkiy qabilalar, ularning 
shakllanishi, bu urugʻ va qabilalar, tillarning hozirgi 
turkiy xalqlar va ularning tiliga munosabati, tarjima 
transkripsiyasi toʻgʻrisida maʼlumotlar berilgan. 
„Devonu lugʻotit turk“ oʻzbekcha nashrining oxirida 
turkiy urugʻ, qabila, shaharlar va boshqalar toʻgʻrisida 
batafsil maʼlumotlar bor, asarning har bir jildida 
havolalar berilib, unda uchragan soʻz va iboralar keng 
taʼriflanadi, izohlanadi. Oʻzbekcha nashrining muhim 
tomonlaridan biri, uning har bir jildi asosida tuzilgan 
koʻrsat-kichdir. Unda „Devonu lugʻotit turk“da uchragan 
soʻzlar alifbo tarzida keltirilib, soʻzning oʻzbek va rus 
tilida tarjimasi beriladi. Mazkur soʻzning „Devonu 
lugʻotit turk“ ning qaysi betlarida uchrashi (oldin 
oʻzbekcha, soʻng turkcha nashrlarining beti, satri) 
koʻrsatib oʻtiladi    X-XII asrlarda yozilgan M. Koshg’ariyning 
“ Devoni lug’atit turk”, Yusuf Xos Hojibning 
“ Qutadg’u bilig”, Ahmad Yugnakiyning 
“ Hibbatul haqoyiq” kabi asarlari butun turkiy xalqlarning 
umumiy adabiy merosi bo’lib hisoblanadi. Ma’lumki, Mahmud 
Koshg’ariyning “Devoni lug’atit turk” asari faqat lug’at, ya’ni 
so’zlarining arabcha izohli tarjimasidan iborat bo’lib 
qolmasdan, balki u arablargacha bo’lgan davrdagi adabiyot 
namunalarini o’zida jamlab kelgan ajoyib badiiy asar ham 
bo’lib hisoblanadi. Chunki unda xalq og’zaki ijodiga oid turli 
maqollar, hikmatli so’zlar, qo’shiqlar, iboralar, dostonlardan 
parchalar ko’plab keltirilgan. Olti mingga yaqin turkcha 
so’zlarga arabcha izohlar berilgan. Ko’pgina turkiy qabila va 
urug’larning tarixi, etnografiyasi, ijtimoiy – iqtisodiy ahvoli va 
boshqa tomonlari haqida ham bu kitobda ma’lumotlar beriladi. 
Ushbu jihatdan bu asar o’z davrining qomusiy asari darajasiga 
ko’tarilgan. Jahon ilmi va madaniyati tarixida bu xildagi 
asarlarning dastlabki namunalari sifatida “Devoni lug’atit turk” 
asari katta ahamiyatga ega bo’ldi. Chunki bu davrgacha jahon 
tarixida hyech kim tillarni bir – biriga qiyoslab o’rganmagan 
edi. M.Koshg’ariy bu asarni yozishda juda katta material 
to’plagan. Sharqiy Turkistondan Kaspiy dengizi bo’ylarigacha 
bo’lgan hududda yashayotgan turk qavmlarining tilini 
tekshirdi.     Kitobda 6800 dan ziyod turkiy so zni guruhlashtirdi, 	ʻ	
(110 hudud, ko l va daryo, 40 elat va qabila nomlari), turkiy tilda izohlar keltirdi. 	ʻ	
242 ta she'r, 262 ta maqol va matal o rin olgan. 875 ta so z, 60 ta maqol va matal mavjud.	ʻ ʻ                            Foydalanilgan adabiyotlar: 
1. Uluqov N. Turkiy filologiyaga kirish. – Toshkent: Navro’z, 2006.
2. Qo’chqortoyev I., Isabekov B. Turkiy filologiyaga kirish, Toshkent, 1984, 74-
79-betlar.
3. Abdullayev H. “Qutadg’u bilig”dagi qadimiy maqqollar haqida. Til va 
adabiyot ta’limi. 2004. 1-son.
4. Abdurxmanov X. O’zbek xalq og’zaki ijodi asarlarining sintaktik 
xususiyatlari bo’yicha kuzatishlar T.”Fan” 1971.

Mavzu: M.Qoshg`ariyning “Devonu lug`atit turk” asari

Mahmud Qoshg’ariyning “Devonu lug’atit turk” asari Reja: 1. Mahmd Qoshg’ariy haqida ma’lumot 2. ”Devonu lug’atit turk” asarida maqol va matallarning berilishi 3. ”Devonu lug’atit turk” asarida berilgan maqol va matallar

Koshgʻariy hayoti haqida yagona manba uning oʻz qalamiga mansub asarlaridir. Bizga maʼlum maʼlumotlarga koʻra, u Qoraxoniylar davlatida, qoraxoniylar sulolasiga aloqador zodagon oilada tugʻilgan. Qoraxoniylar davlatidagi ichki nizolar tufayli vatanini tark etib, 15 yil davomida atrofdagi qardosh xalqlar orasida yurishga majbur boʻlgan, pirovardida Bag’dodga yetib borgan. Koshgʻariy Bagʻdodda olimlar oʻrtasida turkiy xalqlar va ularning tillariga katta qiziqish borligini kuzatgan, shu sabab bu mavzuda ikki asar yozishga qaror qilgan. „Devoni lugʻatit turk“ ustida 1072-yilda ishlay boshlagan.  (ayrim nabbalarda, jumladan, O’zbekiston milliy ensiklopediyasida shu yili asarni yakunlagan, deb xato koʻrsatilgan). Asarning oʻzida keltirilgan maʼlumotga koʻra, 1075-94-yillarda asarning toʻrt nashrini tayyorlagan.

DLTda Kichikda qat ы g`lansa, ulg`azu sevnur (DLT, 11, 311). Bu maqol yoshlikda tirishib, harakat qilgan odam katta bo`lgach sevinadi, degan ma`noga ega. Mehnatsevarlikka undab aytilgan bu maqol hozirgi kunda Mehnatning tagi rohat yoki Mehnat qilsang, rohat ko`rasan; Mehnat – rohatning poydevori; Mehnat – farog`at chirog`i kabi maqollar (NShD, 168-169; O`TPL, 142-143; O`XM, 1, 271- 272)ga semantik jihatdan mos keladi. DLTdagi maqol tarkibida qo`llangan kichik aslida belgi anglatuvchi so`z bo`lib, bu so`z maqolda konversiya natijasida otga ko`chgan va “yoshlik” ma`nosida qo`llangan. Bu so`z XI asrda ko`p ma`nolik xususiyatga ega bo`lib, qadimgi yodnomalarda kichiglik, kichig tut shakllarida ham uchrab, bosh leksik ma`no bilan bog`liq holda yoshlik, bolalik, bir oz, kam, kamtarlik kabi ma`nolarni ham ifodalagan (DTS, 306). Keyinchalik kichik so`zinring ma`no doirasi toraygan. XV-XVI asrlardayoq bu so`z go`daklik yoshiga nisbatan qo`llana boshlagan edi. Kichik leksemasi hozirgi o`zbek adabiy tilida hajm-o`lchovi normal darajadan past, kattaning aksi ma`nosi bilan birlashadi, vobasta bo`ladi (O`TSIL, 87). Keyinchalik davrlar o`tishi bilan hozirgi o`zbek adabiy tilida umuman yoshlik ma`nosida qo`llangan kichik+lik, yigit+lik so`zlari ma`no jihatdan differentsiallashgan, degan xulosaga kelish mumkin.

„ Devonu lugotit turk“ʻ ( arabcha : كرتل uuاتا uغuuلن uاويد ; tarjimasi „Turkiy sozlar devoni“) — Mahmud Koshg’ariyning turkiy ʻ tillar haqidagi qomusiy asari (1071—72). Bu asarda 11-asrning 2-yarmida Markaziy Osiyoda va Garbiy Xitoy hududida ʻ istiqomat qilgan turkiy urug va qabilalar, ularning ijtimoiy ʻ ahvoli, tili, tarixi, bu hududning geogr.si, metrologiyasi va astronomiyasiga oid qimmatli ma lumotlar yozib qoldirilgan. ʼ „Devonu lugotit turk“ning qolyozmasi 1914-yil Turkiyaning ʻ ʻ Diyorbakr sh.dan topilgan. 319 sahifali bu qolyozma ʻ hozirgi Istanbulda saqlanadi. Bu nusxa „D.t.l.“ yozilganidan salkam 200 yildan keyin, ya ni Mahmud Koshgariyning oz ʼ ʻ ʻ qoli bilan yozilgan nusxadan 1266-yilda kotib Muhammad ʻ ibn Abu Bakr ibn Fotihal-Soviy aldamashqiy tomonidan kochirilgan. ʻ