logo
  1. Bosh sahifa
  2. Slaydlar
  3. Umumiy
  4. M.Qoshg`ariyning “Devonu lug`atit turk” asari

M.Qoshg`ariyning “Devonu lug`atit turk” asari

Yuklangan vaqt:

15.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1626.2509765625 KB
Ko'chirib olish
Mavzu: M.Qoshg`ariyning “Devonu lug`atit turk” asari Mahmud Qoshg’ariyning “Devonu lug’atit turk” asari Reja: 1. Mahmd Qoshg’ariy haqida ma’lumot 2. ”Devonu lug’atit turk” asarida maqol va matallarning berilishi 3. ”Devonu lug’atit turk” asarida berilgan maqol va matallar Koshgʻariy hayoti haqida yagona manba uning oʻz qalamiga mansub asarlaridir. Bizga maʼlum maʼlumotlarga koʻra, u Qoraxoniylar davlatida, qoraxoniylar sulolasiga aloqador zodagon oilada tugʻilgan. Qoraxoniylar davlatidagi ichki nizolar tufayli vatanini tark etib, 15 yil davomida atrofdagi qardosh xalqlar orasida yurishga majbur boʻlgan, pirovardida Bag’dodga yetib borgan. Koshgʻariy Bagʻdodda olimlar oʻrtasida turkiy xalqlar va ularning tillariga katta qiziqish borligini kuzatgan, shu sabab bu mavzuda ikki asar yozishga qaror qilgan. „Devoni lugʻatit turk“ ustida 1072-yilda ishlay boshlagan.  (ayrim nabbalarda, jumladan, O’zbekiston milliy ensiklopediyasida shu yili asarni yakunlagan, deb xato koʻrsatilgan). Asarning oʻzida keltirilgan maʼlumotga koʻra, 1075-94-yillarda asarning toʻrt nashrini tayyorlagan. DLTda Kichikda qat ы g`lansa, ulg`azu sevnur (DLT, 11, 311). Bu maqol yoshlikda tirishib, harakat qilgan odam katta bo`lgach sevinadi, degan ma`noga ega. Mehnatsevarlikka undab aytilgan bu maqol hozirgi kunda Mehnatning tagi rohat yoki Mehnat qilsang, rohat ko`rasan; Mehnat – rohatning poydevori; Mehnat – farog`at chirog`i kabi maqollar (NShD, 168-169; O`TPL, 142-143; O`XM, 1, 271- 272)ga semantik jihatdan mos keladi. DLTdagi maqol tarkibida qo`llangan kichik aslida belgi anglatuvchi so`z bo`lib, bu so`z maqolda konversiya natijasida otga ko`chgan va “yoshlik” ma`nosida qo`llangan. Bu so`z XI asrda ko`p ma`nolik xususiyatga ega bo`lib, qadimgi yodnomalarda kichiglik, kichig tut shakllarida ham uchrab, bosh leksik ma`no bilan bog`liq holda yoshlik, bolalik, bir oz, kam, kamtarlik kabi ma`nolarni ham ifodalagan (DTS, 306). Keyinchalik kichik so`zinring ma`no doirasi toraygan. XV-XVI asrlardayoq bu so`z go`daklik yoshiga nisbatan qo`llana boshlagan edi. Kichik leksemasi hozirgi o`zbek adabiy tilida hajm-o`lchovi normal darajadan past, kattaning aksi ma`nosi bilan birlashadi, vobasta bo`ladi (O`TSIL, 87). Keyinchalik davrlar o`tishi bilan hozirgi o`zbek adabiy tilida umuman yoshlik ma`nosida qo`llangan kichik+lik, yigit+lik so`zlari ma`no jihatdan differentsiallashgan, degan xulosaga kelish mumkin. „ Devonu lugotit turk“ʻ ( arabcha : كرتل uuاتا uغuuلن uاويد ; tarjimasi „Turkiy sozlar devoni“) — Mahmud Koshg’ariyning turkiy ʻ tillar haqidagi qomusiy asari (1071—72). Bu asarda 11-asrning 2-yarmida Markaziy Osiyoda va Garbiy Xitoy hududida ʻ istiqomat qilgan turkiy urug va qabilalar, ularning ijtimoiy ʻ ahvoli, tili, tarixi, bu hududning geogr.si, metrologiyasi va astronomiyasiga oid qimmatli ma lumotlar yozib qoldirilgan. ʼ „Devonu lugotit turk“ning qolyozmasi 1914-yil Turkiyaning ʻ ʻ Diyorbakr sh.dan topilgan. 319 sahifali bu qolyozma ʻ hozirgi Istanbulda saqlanadi. Bu nusxa „D.t.l.“ yozilganidan salkam 200 yildan keyin, ya ni Mahmud Koshgariyning oz ʼ ʻ ʻ qoli bilan yozilgan nusxadan 1266-yilda kotib Muhammad ʻ ibn Abu Bakr ibn Fotihal-Soviy aldamashqiy tomonidan kochirilgan. ʻ „ Devonu lugotit turk“ arab tilida yozilgan, 8 mingdan ortiq turkiy sozlarni togri talaffuz ʻ ʻ ʻ ʻ qilish maqsadida arabcha hara-katlar (harflardagi ost-ust ishoralar)dan foydalanilgan. Bunda, albatta, muallif ancha qiyinchilikka uchragan, chunki arabcha harf va alif, vov, yo ishoralari bilan turkiy tovushlarni berib bolmas edi. Turkiy tildagi choziq va qisqa unlilar, ʻ ʻ yumshoq va qattiq tovushlar uchun Maxmud Koshgariy maxsus belgilar (harakatlar)ni ʻ qollaydi yoki soz boshidagi choziqlikni ikki alif bilan korsatadi yoki 2 xil talaffuz qilinadigan ʻ ʻ ʻ ʻ sozlarga 2 xil ishora qoyadi: azuqluq, eritmak sozlaridagi 3 va R harflari ustiga ham kasra, ʻ ʻ ʻ ham damma ishorasini qoygan, demak, bu sozlar osha davrda ikki xil talaffuz etilgan: ʻ ʻ ʻ azmqluq — azuqluq, eritmak — erutmak kabi. Arabcha harf bilan korsatish mumkin ʻ bolmagan turkiy talaffuzni „Devonu lugotit turk“da izohlab, ta riflab otgan. „Devonu lugotit ʻ ʻ ʼ ʻ ʻ turk“da, avvalo, otlar, song fe llar izohlanadi. Sozlar tartibi ularning tarkibidagi harflarning ʻ ʼ ʻ orta borishiga (2 harfdan 7 harfgacha) qarab amalga oshirilgan. Mahmud Koshgariy „Devonu lugotit turk“ga ozi tuzgan ʻ ʻ ʻ dunyo xaritasi (dunyoning doira shaklidagi tasviri)ni ilova qilgan. Xaritada mamlakat, shahar, qishloq, tog, chol, dovon ʻ ʻ , dengiz, kol, daryo va h.k.ning nomlari yozilgan. Xaritaga yozilmay qolgan bir ʻ qancha nomlar asar matnida izohlangan. Harita, asosan, hozirgi Sharqiy yarim sharga togri keladi. Asarda 11-asrdagi shaharlar, qishloqlar, dengiz, ʻ ʻ kollar, turkiy qabilalar va uruglar haqida, uruglarning ijtimoiy ahvoli, kelib ʻ ʻ ʻ chiqishi, nomlanishi, ichki urug va toifalari, ularning joylanishi, urf-odatlari, ʻ til xususiyatlari haqida batafsil ma lumotlar beriladi. Bundan tashqari, ʼ hayvonot va osimliklari, ularning nomlanishiga toxtalib otadi, astronomik ʻ ʻ ʻ ma lumotlar, burj va muchal haqida ham ma lumotlar bor. „Devonu lugotit ʼ ʼ ʻ turk“da ayniqsa qabila va urug tillariga oid lingvistik ma lumotlar ancha ʻ ʼ batafsil berilgan. Bunda har sozning ma nolari (polisemiya, omonim, ʻ ʼ sinonim, antonim va arxaik sozlar) chuqur tahlil qilinadi, ayrim sozlarning ʻ ʻ etimologiyasiga toxtalib otadi. Tovushlar (fonemalar)ning taxlili ancha ʻ ʻ mukammal: unli va undosh fonemalar, choziq va qisqa unlilar, ularning urug ʻ ʻ tillaridagi talaffuzi va orfografiyasi, tildagi fonetik hodisa va qonuniyatlar batafsil izohlangan. Morfologiya sohasida soz turkumlarini, davr an anasiga ʻ ʼ kora, 3 soz turkumiga: fe l, ism, boglovchiga bolib, ularning yasalish va ʻ ʻ ʼ ʻ ʻ turlanish yollarini korsatib otadi. „Devonu lugotit turk“da 250 dan ortiq ʻ ʻ ʻ ʻ maqol va matallar, onlab she riy parchalar keltirilgan. ʻ ʼ V. V. Bartold „Devonu lugʻotit turk“dan oʻz ilmiy ishlarida keng foydalanganini sharqshunos S. Volin koʻrsatib oʻtgan. Til-shunos olim V. I. Belyayev „Devonu lugʻotit turk“ haqida shunday yozadi: „Biz bu asarga nihoyatda yuksak baho berishimiz kerak, chunki u kitoblardan olib yozilmagan, balki jonli materialni shaxsan kuzatishga asoslangan… Muallif bergan maʼlumotlar… arxeologik kashfiyotlar bu maʼlumotlarning aksariyatini isbot etmoqda“. Nemis sharqshunosi K.Brokkelman „Devonu lugʻotit turk“ asarini 1928-yil nemis tiliga tarjima qildi. „Devonu lugʻotit turk“ qoʻlyozmasining fotonusxasi Istanbulda Kilisli Rifat (3 jildli; 1915—17) keyinchalik Besim Atalay tomonidan (3 jildli; 1939—41) turk tiliga tarjima qilinib, chop etilgan. „Devonu lugʻotit turk“ ning turk tilidagi keyingi qayta nashri 1957-yil amalga oshirildi. „Devonu lugʻotit turk“ ikkinchi boʻlib oʻzbek tiliga tarjima qilinib, muhim izoh va tafsirlari bilan 1960—63-yillari Toshkentda „Fan“ nashriyotida 3 jildda chop etilgan. Bu tilshunos olim, filol. fanlari dri, prof. Solih Mutallibovning 35 yillik mehnati natijasi edi. Ushbu nashr faqat tarjima boʻlmay, turkcha tarjimaga munosabat, baho, atamalar, shaxs nomlari, shahar va joy nomlariga izoh, va tafsir hamdir. Oʻzbekcha nashrining muqaddima qismida 11-asr filologlari, „Qutadg’u bilig“ asari, Maxmud Koshgʻariyning lingvistik qarashlari, turkiy qabilalar, ularning shakllanishi, bu urugʻ va qabilalar, tillarning hozirgi turkiy xalqlar va ularning tiliga munosabati, tarjima transkripsiyasi toʻgʻrisida maʼlumotlar berilgan. „Devonu lugʻotit turk“ oʻzbekcha nashrining oxirida turkiy urugʻ, qabila, shaharlar va boshqalar toʻgʻrisida batafsil maʼlumotlar bor, asarning har bir jildida havolalar berilib, unda uchragan soʻz va iboralar keng taʼriflanadi, izohlanadi. Oʻzbekcha nashrining muhim tomonlaridan biri, uning har bir jildi asosida tuzilgan koʻrsat-kichdir. Unda „Devonu lugʻotit turk“da uchragan soʻzlar alifbo tarzida keltirilib, soʻzning oʻzbek va rus tilida tarjimasi beriladi. Mazkur soʻzning „Devonu lugʻotit turk“ ning qaysi betlarida uchrashi (oldin oʻzbekcha, soʻng turkcha nashrlarining beti, satri) koʻrsatib oʻtiladi X-XII asrlarda yozilgan M. Koshg’ariyning “ Devoni lug’atit turk”, Yusuf Xos Hojibning “ Qutadg’u bilig”, Ahmad Yugnakiyning “ Hibbatul haqoyiq” kabi asarlari butun turkiy xalqlarning umumiy adabiy merosi bo’lib hisoblanadi. Ma’lumki, Mahmud Koshg’ariyning “Devoni lug’atit turk” asari faqat lug’at, ya’ni so’zlarining arabcha izohli tarjimasidan iborat bo’lib qolmasdan, balki u arablargacha bo’lgan davrdagi adabiyot namunalarini o’zida jamlab kelgan ajoyib badiiy asar ham bo’lib hisoblanadi. Chunki unda xalq og’zaki ijodiga oid turli maqollar, hikmatli so’zlar, qo’shiqlar, iboralar, dostonlardan parchalar ko’plab keltirilgan. Olti mingga yaqin turkcha so’zlarga arabcha izohlar berilgan. Ko’pgina turkiy qabila va urug’larning tarixi, etnografiyasi, ijtimoiy – iqtisodiy ahvoli va boshqa tomonlari haqida ham bu kitobda ma’lumotlar beriladi. Ushbu jihatdan bu asar o’z davrining qomusiy asari darajasiga ko’tarilgan. Jahon ilmi va madaniyati tarixida bu xildagi asarlarning dastlabki namunalari sifatida “Devoni lug’atit turk” asari katta ahamiyatga ega bo’ldi. Chunki bu davrgacha jahon tarixida hyech kim tillarni bir – biriga qiyoslab o’rganmagan edi. M.Koshg’ariy bu asarni yozishda juda katta material to’plagan. Sharqiy Turkistondan Kaspiy dengizi bo’ylarigacha bo’lgan hududda yashayotgan turk qavmlarining tilini tekshirdi. Kitobda 6800 dan ziyod turkiy so zni guruhlashtirdi, ʻ (110 hudud, ko l va daryo, 40 elat va qabila nomlari), turkiy tilda izohlar keltirdi. ʻ 242 ta she'r, 262 ta maqol va matal o rin olgan. 875 ta so z, 60 ta maqol va matal mavjud. ʻ ʻ Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Uluqov N. Turkiy filologiyaga kirish. – Toshkent: Navro’z, 2006. 2. Qo’chqortoyev I., Isabekov B. Turkiy filologiyaga kirish, Toshkent, 1984, 74- 79-betlar. 3. Abdullayev H. “Qutadg’u bilig”dagi qadimiy maqqollar haqida. Til va adabiyot ta’limi. 2004. 1-son. 4. Abdurxmanov X. O’zbek xalq og’zaki ijodi asarlarining sintaktik xususiyatlari bo’yicha kuzatishlar T.”Fan” 1971.

Mavzu: M.Qoshg`ariyning “Devonu lug`atit turk” asari

Mahmud Qoshg’ariyning “Devonu lug’atit turk” asari Reja: 1. Mahmd Qoshg’ariy haqida ma’lumot 2. ”Devonu lug’atit turk” asarida maqol va matallarning berilishi 3. ”Devonu lug’atit turk” asarida berilgan maqol va matallar

Koshgʻariy hayoti haqida yagona manba uning oʻz qalamiga mansub asarlaridir. Bizga maʼlum maʼlumotlarga koʻra, u Qoraxoniylar davlatida, qoraxoniylar sulolasiga aloqador zodagon oilada tugʻilgan. Qoraxoniylar davlatidagi ichki nizolar tufayli vatanini tark etib, 15 yil davomida atrofdagi qardosh xalqlar orasida yurishga majbur boʻlgan, pirovardida Bag’dodga yetib borgan. Koshgʻariy Bagʻdodda olimlar oʻrtasida turkiy xalqlar va ularning tillariga katta qiziqish borligini kuzatgan, shu sabab bu mavzuda ikki asar yozishga qaror qilgan. „Devoni lugʻatit turk“ ustida 1072-yilda ishlay boshlagan.  (ayrim nabbalarda, jumladan, O’zbekiston milliy ensiklopediyasida shu yili asarni yakunlagan, deb xato koʻrsatilgan). Asarning oʻzida keltirilgan maʼlumotga koʻra, 1075-94-yillarda asarning toʻrt nashrini tayyorlagan.

DLTda Kichikda qat ы g`lansa, ulg`azu sevnur (DLT, 11, 311). Bu maqol yoshlikda tirishib, harakat qilgan odam katta bo`lgach sevinadi, degan ma`noga ega. Mehnatsevarlikka undab aytilgan bu maqol hozirgi kunda Mehnatning tagi rohat yoki Mehnat qilsang, rohat ko`rasan; Mehnat – rohatning poydevori; Mehnat – farog`at chirog`i kabi maqollar (NShD, 168-169; O`TPL, 142-143; O`XM, 1, 271- 272)ga semantik jihatdan mos keladi. DLTdagi maqol tarkibida qo`llangan kichik aslida belgi anglatuvchi so`z bo`lib, bu so`z maqolda konversiya natijasida otga ko`chgan va “yoshlik” ma`nosida qo`llangan. Bu so`z XI asrda ko`p ma`nolik xususiyatga ega bo`lib, qadimgi yodnomalarda kichiglik, kichig tut shakllarida ham uchrab, bosh leksik ma`no bilan bog`liq holda yoshlik, bolalik, bir oz, kam, kamtarlik kabi ma`nolarni ham ifodalagan (DTS, 306). Keyinchalik kichik so`zinring ma`no doirasi toraygan. XV-XVI asrlardayoq bu so`z go`daklik yoshiga nisbatan qo`llana boshlagan edi. Kichik leksemasi hozirgi o`zbek adabiy tilida hajm-o`lchovi normal darajadan past, kattaning aksi ma`nosi bilan birlashadi, vobasta bo`ladi (O`TSIL, 87). Keyinchalik davrlar o`tishi bilan hozirgi o`zbek adabiy tilida umuman yoshlik ma`nosida qo`llangan kichik+lik, yigit+lik so`zlari ma`no jihatdan differentsiallashgan, degan xulosaga kelish mumkin.

„ Devonu lugotit turk“ʻ ( arabcha : كرتل uuاتا uغuuلن uاويد ; tarjimasi „Turkiy sozlar devoni“) — Mahmud Koshg’ariyning turkiy ʻ tillar haqidagi qomusiy asari (1071—72). Bu asarda 11-asrning 2-yarmida Markaziy Osiyoda va Garbiy Xitoy hududida ʻ istiqomat qilgan turkiy urug va qabilalar, ularning ijtimoiy ʻ ahvoli, tili, tarixi, bu hududning geogr.si, metrologiyasi va astronomiyasiga oid qimmatli ma lumotlar yozib qoldirilgan. ʼ „Devonu lugotit turk“ning qolyozmasi 1914-yil Turkiyaning ʻ ʻ Diyorbakr sh.dan topilgan. 319 sahifali bu qolyozma ʻ hozirgi Istanbulda saqlanadi. Bu nusxa „D.t.l.“ yozilganidan salkam 200 yildan keyin, ya ni Mahmud Koshgariyning oz ʼ ʻ ʻ qoli bilan yozilgan nusxadan 1266-yilda kotib Muhammad ʻ ibn Abu Bakr ibn Fotihal-Soviy aldamashqiy tomonidan kochirilgan. ʻ

O'xshashlar

‘’DEVONU LUG`ATIT TURK’’DAGI HARAKAT FE’LLARI
Mahmud Koshg‘ariyning “Devonu lug‘atit-turk” asari
Mahmud Koshg‘ariy va uning “Devonu lug‘otit turk”asari
Mahmud Koshg‘ariyning “Devonu lug‘otit turk” asarining til xususiyatlari
mahmud qashqariy devoni lug'ati turk asari