Fe’lning nisbat kategoriyasi

Yuklangan vaqt:

23.11.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1086.1865234375 KB

Ko'chirib olish

•
MAVZU: Fe’lning nisbat kategoriyasi.
REJA:
1. Fe’lning nisbat kategoriyasi haqida .
2. Aniq, o’zlik va majhul nisbatlar.
3. Orttirma va birgalik nisbatlar.

•
Fe'l nisbatlari:
Bajaruvchining fe’lda
ifodalangan harakat-holat
jarayonida qay darajada ishtirok
etishini korsatuvchi shakllar
fe'lning nisbat shakllari deyiladi.

Fe'l
nisbatlari O’zlik
Aniq
Orttirma Majhul
Birgalik

•
Kiy - 0 shakl. Bajaruvchi aniq. (sen).
•
Kiyindi - o'z ustida bajardi.
•
Kiyildi - bajaruvchi noma ’ lum.
•
Kiygizdi - bajaruvchining ta ’ sirida boshqa bir
bajaruvchi tomonidan amalga oshiriladi. Yani
bajaruvchi harakat- holatni boshqa bir
bajaruvchiga o ’ tkazadi.
•
Kiyishdi - bajaruvchi boshqalar bilan birgalikda
bajardi.

•
Aniq nisbat.
•
Aniq nisbat - bajaruvchi aniq ko ’ rinib turgan
harakat-holatni ifodalab, tarkibida hech
qanday nisbat qoshimchasi bolmaydi. Ya ’ ni
0(nol) shaklda boladi.
•
Masalan: yozdim, ko ’ rgan, bilgan, zavqlandi,
birlashdi, yordamlashdi, ko`maklashdi

•
O ’ zlik nisbat
•
O ’ zlik nisbat - felga -(i)n, -(i)l,
qo ’ shimchalarini qo’ shish orqali hosil
qilinadi va bajaruvchining o ’ zi ustida amalga
oshirilayotgan harakat-holatni ifodalaydi.
•
Masalan: ko ’ r-in-di, beza-n-di, tug ’ -il-moq,
qiyna-l-di.

•
Majhul nisbat
•
Majhul nisbat - bu nisbat ham fel asoslariga -(i)n, -(i)l,
qo ’ shimchalarini qo ’ shish orqali hosil qilinadi. Ammo
bunda harakat bajaruvchisi noma ’ lum bo ’ ladi.
•
Masalan: kiy-il-di, yum-il-di, qil-in-di, beza-l-di.
•
O ’ zlik va majhul nisbatlar bir xil fe'l asoslariga -(i)n, -(i)l,
qoshimchalarini qoshish orqali hosil qilinadi. Lekin ular
bajaruvchining ifodalinishi nuqtayi nazaridan farqlanadi.
•
O ’ zlik nisbatda harakat-holat bajaruvchining o ’ zi ustida
amalga oshadi. Majhul nisbatda esa bajaruvchi noma ’ lum
bo ’ ladi. Qiyoslang: Tarandi(o ’ zlik) - taraldi(majhul) ,
k iyindi(o ’ zlik) - kiyildi(majhul)

Eslatma!!!
Qiyoslang:
Lag ’ mon cho ’ zildi. (majhul) Karimjon
ko ’ rpachaga cho ’ zildi. (o ’ zlik) Sovg'a
berildi. (majhul) Orzularga berildi.
(o ’ zlik) Mix qoqildi. (majhul) Karimjon
qoqildi. (o ’ zlik)

•
Orttirma nisbat
•
Orttirma nisbat fe ’ lga maxsus qo ’ shimchalar qo ’ shish orqali hosil
qilinadi va bajaruvchining tasirida boshqa bir bajaruvchi
tomonidan amalga oshirlgan harakat-holatni ifodalaydi.
•
Maxsus qo ’ shimchalar:
•
-t- unli bilan tugagan kop boginli fe'llarga qo'shiladi: sana-t, gulla-
t, o'qi-t, ishla-t, to'qi-t. -sat - faqat "ko'rmoq" fe'liga qo'shiladi.:
kor-sat. -ir, -ar, -iz, -az, -it- undosh bilan tugagan bir boginli
fe'llarga qo'shiladi: bit-ir, chiq-ar, oq-iz, chiq-az, kir-it, -dir, -giz, -
gaz, qo ’ shiladi: yoz-dir, Vur-giz, ujarangli undosh bilan tugagn
fe'llarga tur-giz, tur-gaz. undosh bilan tugagan fe ’ llarga -Lir, -kiz, -
kaz, -qiz, -qaz - jarangsiz qo ’ shiladi: kel-tir, ket-kiz, yet-kaz, yut-qiz,
o ’ t-qaz.
•
O'tkaz - Bolani ariqdan o ’ tkaz .
•
O'tqaz - Ko'chatlarni o'tqaz .

•
Eslatma!!!
•
Ba ’ zan fe ’ l asosiga orttirma nisbat hosil
qiluvchi birdan ortiq qo ’ shimchalar
qo ’ shilishi mumkin.
•
Masalan:
•
o’ qi-t ___ o ’ qi-t-tir,
•
to ’ l-dir ___ to ’ l-dir-g ’ iz
•
Bunday holatda orttirma nisbat ma`nosi
kuchayadi!

•
Birgalik nisbat
•
Birgalik nisbat fe ’ lga -sh, -ish, qo ’ shimchasini
qo ’ shish orqali hosil qilinadi va bir necha
bajaruvchilar tomonidan birgalikda amalga
oshirilgan harakat-holatni ifodalaydi.
•
Masalan: kel-ish-di, yoz-ish-di, bor-ish-ma-di,
o ’ yla-sh-di.
•
Birgalik nisbatda emas ko`mak-lash-di, bir-
lash-di , yordam-lash-di .
•
Bolalar onasiga yordamlashdi (aniq nisbat)
Bolalar onasiga yordamlashishd (birgalik

•
Eslatma!!!
•
۵ Fe'l asosiga bir necha nisbat
qo ’ shimchalari ketma- ket qo ’ shilishi
mumkin. Bunday holda bu fe'lning qaysi
nisbatda ekanligini eng oxirgi nisbat
qo`shimchasiga qarab aniqlaymiz.
•
Masalan:
•
yoz-dir-tir-il-di (majhul );
•
tozala-t-tir-ish-di(birgalik) .

•
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
1. O’zbek tili grammatikasi. - Toshkent, 1975.
2. Sayfullayeva.R. va boshqalar. Hozirgi o’zbek
adabiy tili. - Toshkent, 2011.

• MAVZU: Fe’lning nisbat kategoriyasi. REJA: 1. Fe’lning nisbat kategoriyasi haqida . 2. Aniq, o’zlik va majhul nisbatlar. 3. Orttirma va birgalik nisbatlar.

• Fe'l nisbatlari: Bajaruvchining fe’lda ifodalangan harakat-holat jarayonida qay darajada ishtirok etishini korsatuvchi shakllar fe'lning nisbat shakllari deyiladi.

Fe'l nisbatlari O’zlik Aniq Orttirma Majhul Birgalik

• Kiy - 0 shakl. Bajaruvchi aniq. (sen). • Kiyindi - o'z ustida bajardi. • Kiyildi - bajaruvchi noma ’ lum. • Kiygizdi - bajaruvchining ta ’ sirida boshqa bir bajaruvchi tomonidan amalga oshiriladi. Yani bajaruvchi harakat- holatni boshqa bir bajaruvchiga o ’ tkazadi. • Kiyishdi - bajaruvchi boshqalar bilan birgalikda bajardi.

• Aniq nisbat. • Aniq nisbat - bajaruvchi aniq ko ’ rinib turgan harakat-holatni ifodalab, tarkibida hech qanday nisbat qoshimchasi bolmaydi. Ya ’ ni 0(nol) shaklda boladi. • Masalan: yozdim, ko ’ rgan, bilgan, zavqlandi, birlashdi, yordamlashdi, ko`maklashdi

O'xshashlar

Fe’lning mayl kategoriyasi

Nisbat tushunchasi

Nisbat va Proporsiya

Proporsiya va nisbat

Son kategoriyasi