GEOGRAFIK QOBIQ VA UNING UMUMIY QONUNIYATLARI
![
GEOGRAFIK QOBIQ
VA UNING UMUMIY
QONUNIYATLARI](/data/documents/25de0846-f193-4c42-a9d6-31473b98b1a5/page_1.png)
![GEOGRAFIK QOBIQ VA UNING
UMUMIY QONUNIYATLARI](/data/documents/25de0846-f193-4c42-a9d6-31473b98b1a5/page_2.png)
![GEOGRAFIK QOBIQ VA UNING UMUMIY
QONUNIYATLARI
GEOGRAFIK QOBIQLITOSFERA
GIDROSFERAATMOSFERA BIOSFERA](/data/documents/25de0846-f193-4c42-a9d6-31473b98b1a5/page_3.png)
![Yerning ichki va tashqi (koinot) omillari va jarayonlari yer po‘stining yuza
qismida to‘qnashib va o‘zaro ta’sirlashib sayyoramizning boshqa hech bir
qismida uchramaydigan o‘ziga xos tabiiy tizim – geografik qobiqni vujudga
keltirgan.
Geografik qobiqning mohiyati shundaki, faqat undagina suv uch xil holatda
uchraydi, hayvonlar va o‘simliklar yashaydi, tuproq qoplami hosil bo‘ladi, turli
tog‘ jinslari va relyef shakllari vujudga keladi, quyosh energiyasi to‘planadi va
xususiyatlarini o‘zgartiradi. Eng asosiysi, hayot mavjud, kishilik jamiyati faqat
shu qobiqda paydo bo‘lib yashamoqda va rivojlanmoqda.](/data/documents/25de0846-f193-4c42-a9d6-31473b98b1a5/page_4.png)
![Geok omponent l
i •
Tog’ jinslari, tuproq, suv,
havo, o’simlik va
hayvonlar
Geosferali •
Litosfera, atmosfera,
gidrosfera va biosfera
Geot iziml i •
Sayyoraviy, regional,
topologikGEOGRAFIK QOBIQNING TUZILISHI](/data/documents/25de0846-f193-4c42-a9d6-31473b98b1a5/page_5.png)
![Geografik qobiq juda murakkab tuzilgan bo‘lib, unda 3 tarkibiy tuzilish darajalari
ajratiladi: geokomponentli, geosferali, geotizimli.
Geokomponentli eng sodda tuzilish darajasi. Geokomponentlar yer yuzidagi bir
xil holatdagi (qattiq, suyuq, gazsimon) moddalardir. Bular tog‘ jinslari, tuproq,
suv, havo, o‘simlik va hayvonlar.
Geosferali tuzilish bitta geokomponentdan tashkil topgan geosferalardan iborat.
Geosferalar geografik qobiqning vertikal tuzilishini belgilaydi, ular
solishtirma og‘irligi bo‘yicha vertikal tabaqalanib joylashgan: litosfera,
gidrosfera, atmosfera va biosfera. Litosfera, gidrosfera va atmosfera deyarli
bir xil moddalardan tarkib topgan va uzluksiz, yaxlit qobiqni hosil qiladi.
Biosfera esa tirik moddalar tarqalgan qobiq bo‘lib, yaxlit qobiq hosil qilmaydi. U
boshqa qobiqlar tarkibiga kiradi va yuqorida aytilgan qobiqlarning tutashgan
joyida yupqa qatlamni hosil qiladi.](/data/documents/25de0846-f193-4c42-a9d6-31473b98b1a5/page_6.png)
![Moddalar
qat t iq, suy uq
v a gazsimon
holat da
uchray di Quy osh
energiy asi
Issiqlik v a
mex anik
energiy aga
ay lanadi Geografi k
qobi qda y angi
hosil alar sodir
bo’l adi
Tirik
organizmlar
uchun sharoit
mav j ud
Issiql ik ning
o’zgarishi v a
t o’pl anishi y uz
beradi O’ziga xos
qonuniy at lar
asosida
ri v ojl anadiGEOGRAFIK QOBIQ XUSUSIYATLARI](/data/documents/25de0846-f193-4c42-a9d6-31473b98b1a5/page_7.png)
![Geografik qobiqning bir butunligi
qonuniyati muhim qonuniyatlardan
biri bo‘lib, barcha
komponentlarning bir-biri bilan
chambarchas bog‘liqligi va ulardan
birining o‘zgarishi butun qobiqning
yaxlitligini buzilishiga olib kelishida
namoyon bo‘ladi. Chunki, geografik
qobiq – tabiat komponentlarining
oddiygina yig‘indisi bo‘lmasdan,
balki maxsus xususiyatlarga ega
bo‘lgan va yaxlit, bir butun
rivojlanuvchi sifatiy yangi hosiladir.
Geografik qobiq uni tashkil qiluvchi qobiqlardanko‘p
xususiyatlariga ko‘ra farq qiladi, ulardan asosiylari
quyidagilardan iborat:
1. Geografik qobiq moddiy tarkibi va tuzilishining xilma-xilligi.
Geografik qobiqda moddalar uch xil, ya’ni qattiq, suyuq va
gazsimon holatda uchraydi. Ularning fizik va kimyoviy
xususiyatlari turlicha va o‘zgaruvchan. Moddalarning
tuzilishiga ko‘ra, organik, noorganik va aralash turlari
ajratiladi.
2. Geografik qobiqda energiyaning turli xillari uchraydi.
Quyosh ener giyasi kimyoviy jarayonlar, issiqlik va mexanik
energiyaga aylanadi.
3. Geografik qobiqda issiqlikning o‘zgarishi va to‘planishi.
Geografik qobiqqa issiqlik koinotdan va Yerning ichki qismidan
keladi. Ushbu issiqlikning bir qismi organik moddalarda va
ularning qoldiqlarida to‘pla- nadi (ko‘mir, gaz, neft, torf va h.k.)
4. Geografik qobiqda uni tashkil etuvchi komponentlar va
geosferalarning o‘zaro ta’siri va aloqalari natijasida sifat
jihatidan yangi hosilalar – geotizimlar vujudga kelgan.
5. Geografik qobiqda hayotning mavjudligi. Tirik organizmlar,
jumladan inson uchun faqat shu yerdagina qulay muhit mavjud.
6. Geografik qobiq o‘ziga xos qonuniyatlar asosida rivojlanadi.
Geografik qobiqning bir nechta qonuniyatlari mavjud bo‘lib,
eng asosiylari: bir butunlik, zonallik, azonallik, modda va
energiyaning aylanma harakati, ritmiklik.](/data/documents/25de0846-f193-4c42-a9d6-31473b98b1a5/page_8.png)
![Geo grafik qobiqning bir butunligi
qonuniyati
Turlar
migrat si y a
si ro’y
beradi
“ Kont i nen
t al k o’prik
“ y uz
beradi Mat erik v a
ok eanlarni
ng qirg’oq
chegaralari
o’zgaradiMuz
bosish
dav ri Duny o
ok eani sat hi
sezilarli
pasay adiKat t a
hajmda
suv l ar
muzl ik lard
a t o’pl anadi
Shelfning
qurishi
y uz
beradi](/data/documents/25de0846-f193-4c42-a9d6-31473b98b1a5/page_9.png)
![Geografik qobiqning bir butunligi va komponentlarning o‘zaro bog‘liqligini
t o‘rt lamchi dav r muz bosi shl ari m isoli da y aqqol k o‘rish m umk i n. Muz bosi sh
dav rl arida k at t a hajm dagi suv m uzli k l arda t o‘planadi . Bu esa Duny o ok eani
sat hining sezil arl i pasay ishiga (100–110 m ) ol ib k el gan. Duny o ok eani sat hining
pasay i shi , o‘z nav bat i da, Yerning but un t abiat ida ak s et adi : shel fning quri shi
y uz beradi , m at erik lar v a ok eanlarni ng qi rg‘oq chegaral ari, qi y ofasi o‘zgaradi,
oroll arni ng ay ri mlari mat eri k l ar bil an t ut ashadi , ay ri m bo‘g‘i zlar (masal an,
Beri ng, Gi bralt ar) quruqli k k a ay lanib mat erik lar t ut ashib k et adi v a
" k ont inent al k o‘prik lar ” v uj udga k el adi . Ushbu " k o‘prik l ar ” orqal i t url arni ng
mi grat siy asi ro‘y beri b, o‘sim li k l ar v a hay v onlar y angi y erl arni egall ay di . Yer
y uzining barcha dary o hav zalari da erozi y a ba’zi sining pasay i shi nat i jasida
chuqurlat ma erozi y a faoll ashadi.](/data/documents/25de0846-f193-4c42-a9d6-31473b98b1a5/page_10.png)
![•
Suvning
katta va
kichik
aylanma
harakati•
Gipergenez
zonasigacha •
Biologik
aylanma
harakat•
Mintaqaviy va
mahalliy
aylanma
harakatlar
ATMOSFER
A BI OSFERA
GI DROSFER
ALI TOSFERAMODDA VA EN ERGIYAN IN G
AY LAN MA HARA KATI](/data/documents/25de0846-f193-4c42-a9d6-31473b98b1a5/page_11.png)
![Okeanda suv
massalarining gorizontal
va vertikal aylanma
harakati, quruqlikda
suvning daryo o‘zanlari
bo‘ylab oqishi, ko‘llarning,
muzliklarning va yerosti
suvlarining hosil bo‘lishi va
boshqalar kuzatiladi. Katta
ahamiyatga ega biologik
aylanma harakat – organik
moddalarning hosil
bo‘lishi va parchalanishida
namoyon bo‘ladi .
Modda va energiyaning
aylanma harakati. Geografik
qobiqda modda va
energiyaning aylanma harakati
uning bir butunligini
ta’minlaydi. Aylanma harakatda
litosfera, gidrosfera, atmosfera
va biosferadagi moddalar
ishtirok etadi. Litosferada,
asosan, gipergenez
zonasigacha, ya’ni nuragan
g‘ovak jinslar tarqalgan
chegaragacha bo‘lgan
moddalar aylanma harakatda
ishtirok etadi. Atmosferada
aylanma harakat
atmosferaning umumiy
sirkulyatsiyasida namoyon
bo‘ladi, sayyoraviy miqyosdagi
shamollar (havo oqimi)ning
shakllanishi sodir bo‘ladi.
Atmosferaning umumiy
sirkulyatsiyasiga mintaqaviy va
mahalliy aylanma harakatlar
qo‘shiladi. Gidrosferada suvning
katta va kichik aylanma harakati
sodir bo‘ladi.](/data/documents/25de0846-f193-4c42-a9d6-31473b98b1a5/page_12.png)
![
RI TMIKLIK – Bir y o’nalishda riv ojlanuv chi t abiiy
hodisa v a jaray onlarning muay y an v aqt dav omida
t ak rorlanib t urishiga ay t iladi.
RITMIKLIKN IN G – IKKI SHAKLI A J RATILA DI
DAVRIY LIK - Bir x il dav om et adigan rit mik lik bo’lib, hodisa v a
jaray onlarning aniq bir v aqt dav omida t ak rorlanib t urishi.
SIKLLIK – Vaqt i-v aqt i bilan dav om et adigan rit mik lik bo’lib,
hodisa v a jaray onlarning t urli muddat larda t ak rorlanishi rit mik lik](/data/documents/25de0846-f193-4c42-a9d6-31473b98b1a5/page_13.png)
![Aylanma harakatlar murakkabligi bo‘yicha turlichadir.
Ayrim aylanma harakatlarda moddaning mexanik
aralashmasi (masalan, atmosfe raning umumiy
sirkulyatsiyasi, okean oqimlari) yuz bersa,
boshqalarida modda holatining o‘zgarishi (masalan,
suvning aylanma harakatida gaz, suyuq, qattiq
holatga o‘tishi) kuzatiladi, uchinchi xilida esa kimyoviy
aylanish (fotosintez reaksiyasi) kuzatiladi.
Ritmiklik deb, bir yo‘nalishda rivojlanuvchi tabiiy
hodisa va jarayonlarning muayyan vaqt davomida
takrorlanib turishiga aytiladi. Ritmiklikning ikki xil
shakli ajratiladi: davriylik – bir xil davom etadigan
ritmiklik bo‘lib, hodisa va jarayonlarning aniq bir
vaqt davomida takrorlanib turishi; sikllik – vaqti-
vaqti bilan davom etadigan ritmiklik bo‘lib, hodisa
va jarayonlarning turli muddatda takrorlanishi.
. Ritmik hodisalar turlicha davomiylikda bo‘ladi: ko‘p
asrlik, asr ichidagi, yillik, sutkalik. Yer tarixidagi eng
katta ritmiklik (sikllik) Quyosh sistemasining
galaktika markazi atrof da aylanishi bilan bog‘liq va
180–220 mln yilni o‘z ichiga oladi. Yer tarixida ular
tektonik davrlarda namoyon bo‘lgan: kaledon
(kembriy, ordovik, silur), gersin (devon, tosh ko‘mir,
perm), mezozoy (trias, yura, bo‘r), kaynozoy. Bu
davrda tektonik harakatlar, vulqon otilishlari
faollashadi, materiklarning qiyofasi, iqlim, oxir
oqibatda Yer tabiati o‘zgarishini keltirib chiqaradi.](/data/documents/25de0846-f193-4c42-a9d6-31473b98b1a5/page_14.png)
![
KO’P ASRLIK Ritmiklik
SUTKA LIK Y ILLIKASR ICHIDA QUYOSH, OY VA YER BIR TO’G’RI
CHIZIQDA
11, 22 VA 33 YILLIK SIKLLIKLAR
YER O’QINING 66,5 QIYALIGI BILAN
BOG’LIQ
YERNING O’Z O’QI ATROFIDA
AYLANISHI BILAN BOG’LIQ](/data/documents/25de0846-f193-4c42-a9d6-31473b98b1a5/page_15.png)
![
ATAMALARNI TO’G’RI JOYLASHTIRING.
TERMOSFERA, YADRO, MANTIYA, YER
PO’STI, PLITALAR, VULQON, ZILZILA,
BO’G’IZ, SHELF, QO’LTIQ, ARTEZIAN,
OQIMLAR, MIKROORGANIZMLAR,
O’SIMLIKLAR, STROTOSFERA,
EKZOSFERA, OZON, TROPOSFERA,
BULUT, MOXOROVICHICH YERI,
MEZOSFERA, 1. TOPSHIRIQ](/data/documents/25de0846-f193-4c42-a9d6-31473b98b1a5/page_16.png)
![1.TOPSHIRIQ
ATMOSFER
A GIDROSFER
A LITOSFERA BIOSFERA
Troposfera
Strotosfera
Atermosfera
Mezosfera
Ozon
Bulut Shelf
Bo’g’iz
Qo’ltiq
Artezian
Oqimlar Vulqon
Zilzila
Plita
Moxorovichi
ch yeri
Yadro
Yer po’sti Mikroorgani
zimlar
O’simlik
Hayvon
Jamiyat](/data/documents/25de0846-f193-4c42-a9d6-31473b98b1a5/page_17.png)
GEOGRAFIK QOBIQ VA UNING UMUMIY QONUNIYATLARI
GEOGRAFIK QOBIQ VA UNING UMUMIY QONUNIYATLARI
GEOGRAFIK QOBIQ VA UNING UMUMIY QONUNIYATLARI GEOGRAFIK QOBIQLITOSFERA GIDROSFERAATMOSFERA BIOSFERA
Yerning ichki va tashqi (koinot) omillari va jarayonlari yer po‘stining yuza qismida to‘qnashib va o‘zaro ta’sirlashib sayyoramizning boshqa hech bir qismida uchramaydigan o‘ziga xos tabiiy tizim – geografik qobiqni vujudga keltirgan. Geografik qobiqning mohiyati shundaki, faqat undagina suv uch xil holatda uchraydi, hayvonlar va o‘simliklar yashaydi, tuproq qoplami hosil bo‘ladi, turli tog‘ jinslari va relyef shakllari vujudga keladi, quyosh energiyasi to‘planadi va xususiyatlarini o‘zgartiradi. Eng asosiysi, hayot mavjud, kishilik jamiyati faqat shu qobiqda paydo bo‘lib yashamoqda va rivojlanmoqda.
Geok omponent l i • Tog’ jinslari, tuproq, suv, havo, o’simlik va hayvonlar Geosferali • Litosfera, atmosfera, gidrosfera va biosfera Geot iziml i • Sayyoraviy, regional, topologikGEOGRAFIK QOBIQNING TUZILISHI