logo
  1. Bosh sahifa
  2. Slaydlar
  3. Umumiy
  4. GEOGRAFIK QOBIQ VA UNING UMUMIY QONUNIYATLARI

GEOGRAFIK QOBIQ VA UNING UMUMIY QONUNIYATLARI

Yuklangan vaqt:

15.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1710.2138671875 KB
Ko'chirib olish
 GEOGRAFIK QOBIQ VA UNING UMUMIY QONUNIYATLARI GEOGRAFIK QOBIQ VA UNING UMUMIY QONUNIYATLARI GEOGRAFIK QOBIQ VA UNING UMUMIY QONUNIYATLARI GEOGRAFIK QOBIQLITOSFERA GIDROSFERAATMOSFERA BIOSFERA Yerning ichki va tashqi (koinot) omillari va jarayonlari yer po‘stining yuza qismida to‘qnashib va o‘zaro ta’sirlashib sayyoramizning boshqa hech bir qismida uchramaydigan o‘ziga xos tabiiy tizim – geografik qobiqni vujudga keltirgan. Geografik qobiqning mohiyati shundaki, faqat undagina suv uch xil holatda uchraydi, hayvonlar va o‘simliklar yashaydi, tuproq qoplami hosil bo‘ladi, turli tog‘ jinslari va relyef shakllari vujudga keladi, quyosh energiyasi to‘planadi va xususiyatlarini o‘zgartiradi. Eng asosiysi, hayot mavjud, kishilik jamiyati faqat shu qobiqda paydo bo‘lib yashamoqda va rivojlanmoqda. Geok omponent l i • Tog’ jinslari, tuproq, suv, havo, o’simlik va hayvonlar Geosferali • Litosfera, atmosfera, gidrosfera va biosfera Geot iziml i • Sayyoraviy, regional, topologikGEOGRAFIK QOBIQNING TUZILISHI Geografik qobiq juda murakkab tuzilgan bo‘lib, unda 3 tarkibiy tuzilish darajalari ajratiladi: geokomponentli, geosferali, geotizimli. Geokomponentli eng sodda tuzilish darajasi. Geokomponentlar yer yuzidagi bir xil holatdagi (qattiq, suyuq, gazsimon) moddalardir. Bular tog‘ jinslari, tuproq, suv, havo, o‘simlik va hayvonlar. Geosferali tuzilish bitta geokomponentdan tashkil topgan geosferalardan iborat. Geosferalar geografik qobiqning vertikal tuzilishini belgilaydi, ular solishtirma og‘irligi bo‘yicha vertikal tabaqalanib joylashgan: litosfera, gidrosfera, atmosfera va biosfera. Litosfera, gidrosfera va atmosfera deyarli bir xil moddalardan tarkib topgan va uzluksiz, yaxlit qobiqni hosil qiladi. Biosfera esa tirik moddalar tarqalgan qobiq bo‘lib, yaxlit qobiq hosil qilmaydi. U boshqa qobiqlar tarkibiga kiradi va yuqorida aytilgan qobiqlarning tutashgan joyida yupqa qatlamni hosil qiladi. Moddalar qat t iq, suy uq v a gazsimon holat da uchray di Quy osh energiy asi Issiqlik v a mex anik energiy aga ay lanadi Geografi k qobi qda y angi hosil alar sodir bo’l adi Tirik organizmlar uchun sharoit mav j ud Issiql ik ning o’zgarishi v a t o’pl anishi y uz beradi O’ziga xos qonuniy at lar asosida ri v ojl anadiGEOGRAFIK QOBIQ XUSUSIYATLARI Geografik qobiqning bir butunligi qonuniyati muhim qonuniyatlardan biri bo‘lib, barcha komponentlarning bir-biri bilan chambarchas bog‘liqligi va ulardan birining o‘zgarishi butun qobiqning yaxlitligini buzilishiga olib kelishida namoyon bo‘ladi. Chunki, geografik qobiq – tabiat komponentlarining oddiygina yig‘indisi bo‘lmasdan, balki maxsus xususiyatlarga ega bo‘lgan va yaxlit, bir butun rivojlanuvchi sifatiy yangi hosiladir.  Geografik qobiq uni tashkil qiluvchi qobiqlardanko‘p xususiyatlariga ko‘ra farq qiladi, ulardan asosiylari quyidagilardan iborat:  1. Geografik qobiq moddiy tarkibi va tuzilishining xilma-xilligi. Geografik qobiqda moddalar uch xil, ya’ni qattiq, suyuq va gazsimon holatda uchraydi. Ularning fizik va kimyoviy xususiyatlari turlicha va o‘zgaruvchan. Moddalarning tuzilishiga ko‘ra, organik, noorganik va aralash turlari ajratiladi.  2. Geografik qobiqda energiyaning turli xillari uchraydi. Quyosh ener giyasi kimyoviy jarayonlar, issiqlik va mexanik energiyaga aylanadi.  3. Geografik qobiqda issiqlikning o‘zgarishi va to‘planishi. Geografik qobiqqa issiqlik koinotdan va Yerning ichki qismidan keladi. Ushbu issiqlikning bir qismi organik moddalarda va ularning qoldiqlarida to‘pla- nadi (ko‘mir, gaz, neft, torf va h.k.)  4. Geografik qobiqda uni tashkil etuvchi komponentlar va geosferalarning o‘zaro ta’siri va aloqalari natijasida sifat jihatidan yangi hosilalar – geotizimlar vujudga kelgan.  5. Geografik qobiqda hayotning mavjudligi. Tirik organizmlar, jumladan inson uchun faqat shu yerdagina qulay muhit mavjud.  6. Geografik qobiq o‘ziga xos qonuniyatlar asosida rivojlanadi. Geografik qobiqning bir nechta qonuniyatlari mavjud bo‘lib, eng asosiylari: bir butunlik, zonallik, azonallik, modda va energiyaning aylanma harakati, ritmiklik. Geo grafik qobiqning bir butunligi qonuniyati Turlar migrat si y a si ro’y beradi “ Kont i nen t al k o’prik “ y uz beradi Mat erik v a ok eanlarni ng qirg’oq chegaralari o’zgaradiMuz bosish dav ri Duny o ok eani sat hi sezilarli pasay adiKat t a hajmda suv l ar muzl ik lard a t o’pl anadi Shelfning qurishi y uz beradi Geografik qobiqning bir butunligi va komponentlarning o‘zaro bog‘liqligini t o‘rt lamchi dav r muz bosi shl ari m isoli da y aqqol k o‘rish m umk i n. Muz bosi sh dav rl arida k at t a hajm dagi suv m uzli k l arda t o‘planadi . Bu esa Duny o ok eani sat hining sezil arl i pasay ishiga (100–110 m ) ol ib k el gan. Duny o ok eani sat hining pasay i shi , o‘z nav bat i da, Yerning but un t abiat ida ak s et adi : shel fning quri shi y uz beradi , m at erik lar v a ok eanlarni ng qi rg‘oq chegaral ari, qi y ofasi o‘zgaradi, oroll arni ng ay ri mlari mat eri k l ar bil an t ut ashadi , ay ri m bo‘g‘i zlar (masal an, Beri ng, Gi bralt ar) quruqli k k a ay lanib mat erik lar t ut ashib k et adi v a " k ont inent al k o‘prik lar ” v uj udga k el adi . Ushbu " k o‘prik l ar ” orqal i t url arni ng mi grat siy asi ro‘y beri b, o‘sim li k l ar v a hay v onlar y angi y erl arni egall ay di . Yer y uzining barcha dary o hav zalari da erozi y a ba’zi sining pasay i shi nat i jasida chuqurlat ma erozi y a faoll ashadi. • Suvning katta va kichik aylanma harakati• Gipergenez zonasigacha • Biologik aylanma harakat• Mintaqaviy va mahalliy aylanma harakatlar ATMOSFER A BI OSFERA GI DROSFER ALI TOSFERAMODDA VA EN ERGIYAN IN G AY LAN MA HARA KATI Okeanda suv massalarining gorizontal va vertikal aylanma harakati, quruqlikda suvning daryo o‘zanlari bo‘ylab oqishi, ko‘llarning, muzliklarning va yerosti suvlarining hosil bo‘lishi va boshqalar kuzatiladi. Katta ahamiyatga ega biologik aylanma harakat – organik moddalarning hosil bo‘lishi va parchalanishida namoyon bo‘ladi .  Modda va energiyaning aylanma harakati. Geografik qobiqda modda va energiyaning aylanma harakati uning bir butunligini ta’minlaydi. Aylanma harakatda litosfera, gidrosfera, atmosfera va biosferadagi moddalar ishtirok etadi. Litosferada, asosan, gipergenez zonasigacha, ya’ni nuragan g‘ovak jinslar tarqalgan chegaragacha bo‘lgan moddalar aylanma harakatda ishtirok etadi. Atmosferada aylanma harakat atmosferaning umumiy sirkulyatsiyasida namoyon bo‘ladi, sayyoraviy miqyosdagi shamollar (havo oqimi)ning shakllanishi sodir bo‘ladi. Atmosferaning umumiy sirkulyatsiyasiga mintaqaviy va mahalliy aylanma harakatlar qo‘shiladi. Gidrosferada suvning katta va kichik aylanma harakati sodir bo‘ladi.  RI TMIKLIK – Bir y o’nalishda riv ojlanuv chi t abiiy hodisa v a jaray onlarning muay y an v aqt dav omida t ak rorlanib t urishiga ay t iladi.  RITMIKLIKN IN G – IKKI SHAKLI A J RATILA DI  DAVRIY LIK - Bir x il dav om et adigan rit mik lik bo’lib, hodisa v a jaray onlarning aniq bir v aqt dav omida t ak rorlanib t urishi.  SIKLLIK – Vaqt i-v aqt i bilan dav om et adigan rit mik lik bo’lib, hodisa v a jaray onlarning t urli muddat larda t ak rorlanishi rit mik lik Aylanma harakatlar murakkabligi bo‘yicha turlichadir. Ayrim aylanma harakatlarda moddaning mexanik aralashmasi (masalan, atmosfe raning umumiy sirkulyatsiyasi, okean oqimlari) yuz bersa, boshqalarida modda holatining o‘zgarishi (masalan, suvning aylanma harakatida gaz, suyuq, qattiq holatga o‘tishi) kuzatiladi, uchinchi xilida esa kimyoviy aylanish (fotosintez reaksiyasi) kuzatiladi. Ritmiklik deb, bir yo‘nalishda rivojlanuvchi tabiiy hodisa va jarayonlarning muayyan vaqt davomida takrorlanib turishiga aytiladi. Ritmiklikning ikki xil shakli ajratiladi: davriylik – bir xil davom etadigan ritmiklik bo‘lib, hodisa va jarayonlarning aniq bir vaqt davomida takrorlanib turishi; sikllik – vaqti- vaqti bilan davom etadigan ritmiklik bo‘lib, hodisa va jarayonlarning turli muddatda takrorlanishi. . Ritmik hodisalar turlicha davomiylikda bo‘ladi: ko‘p asrlik, asr ichidagi, yillik, sutkalik. Yer tarixidagi eng katta ritmiklik (sikllik) Quyosh sistemasining galaktika markazi atrof da aylanishi bilan bog‘liq va 180–220 mln yilni o‘z ichiga oladi. Yer tarixida ular tektonik davrlarda namoyon bo‘lgan: kaledon (kembriy, ordovik, silur), gersin (devon, tosh ko‘mir, perm), mezozoy (trias, yura, bo‘r), kaynozoy. Bu davrda tektonik harakatlar, vulqon otilishlari faollashadi, materiklarning qiyofasi, iqlim, oxir oqibatda Yer tabiati o‘zgarishini keltirib chiqaradi.  KO’P ASRLIK Ritmiklik SUTKA LIK Y ILLIKASR ICHIDA QUYOSH, OY VA YER BIR TO’G’RI CHIZIQDA 11, 22 VA 33 YILLIK SIKLLIKLAR YER O’QINING 66,5 QIYALIGI BILAN BOG’LIQ YERNING O’Z O’QI ATROFIDA AYLANISHI BILAN BOG’LIQ  ATAMALARNI TO’G’RI JOYLASHTIRING.  TERMOSFERA, YADRO, MANTIYA, YER PO’STI, PLITALAR, VULQON, ZILZILA, BO’G’IZ, SHELF, QO’LTIQ, ARTEZIAN, OQIMLAR, MIKROORGANIZMLAR, O’SIMLIKLAR, STROTOSFERA, EKZOSFERA, OZON, TROPOSFERA, BULUT, MOXOROVICHICH YERI, MEZOSFERA, 1. TOPSHIRIQ 1.TOPSHIRIQ ATMOSFER A GIDROSFER A LITOSFERA BIOSFERA Troposfera Strotosfera Atermosfera Mezosfera Ozon Bulut Shelf Bo’g’iz Qo’ltiq Artezian Oqimlar Vulqon Zilzila Plita Moxorovichi ch yeri Yadro Yer po’sti Mikroorgani zimlar O’simlik Hayvon Jamiyat

 GEOGRAFIK QOBIQ VA UNING UMUMIY QONUNIYATLARI

GEOGRAFIK QOBIQ VA UNING UMUMIY QONUNIYATLARI

GEOGRAFIK QOBIQ VA UNING UMUMIY QONUNIYATLARI GEOGRAFIK QOBIQLITOSFERA GIDROSFERAATMOSFERA BIOSFERA

Yerning ichki va tashqi (koinot) omillari va jarayonlari yer po‘stining yuza qismida to‘qnashib va o‘zaro ta’sirlashib sayyoramizning boshqa hech bir qismida uchramaydigan o‘ziga xos tabiiy tizim – geografik qobiqni vujudga keltirgan. Geografik qobiqning mohiyati shundaki, faqat undagina suv uch xil holatda uchraydi, hayvonlar va o‘simliklar yashaydi, tuproq qoplami hosil bo‘ladi, turli tog‘ jinslari va relyef shakllari vujudga keladi, quyosh energiyasi to‘planadi va xususiyatlarini o‘zgartiradi. Eng asosiysi, hayot mavjud, kishilik jamiyati faqat shu qobiqda paydo bo‘lib yashamoqda va rivojlanmoqda.

Geok omponent l i • Tog’ jinslari, tuproq, suv, havo, o’simlik va hayvonlar Geosferali • Litosfera, atmosfera, gidrosfera va biosfera Geot iziml i • Sayyoraviy, regional, topologikGEOGRAFIK QOBIQNING TUZILISHI

O'xshashlar

O’SISH VA RIVOJLANISHNING UMUMIY QONUNIYATLARI
Rivojlanish va o‘zaro aloqadorlikning umumiy qonuniyatlari. Falsafiy qonunlar
Buyuk geografik kashfiyotlar va uning fanga ta'siri
QOBIQ DASTURLAR. TOTAL COMMANDER DASTURI VA IMKONIYATLARI
Yevrosiyo har bir tabiiy geografik o'lkasining umumiy ta'rifi