Ikki qanotlilar turkumi, vakillari va ahamiyati

Yuklangan vaqt:

15.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

4878.111328125 KB

Ko'chirib olish

Ma vzu : Ikki
q a n otl i l a r
tu r ku m i ,
va ki l l a r i va
a h a m i y a ti

Reja :
•
1. Ikki q a n otlila r tu r ku m i va killa r i.
•
2. Ikki q a n otlila r n in g tu zilish i va ko’pa y ish i.
•
3. Ikki q a n otlila r n in g ta b ia td a gi va in son
h a y otid a gi a h a m iy a ti.

•
Ikk i qanot lilar, qoʻsh qanot lilar
( lot incha: Dipt era) —
hashar ot lar t ur k umi. t ax minan
80000 ga yaqin t ur i maʼlum. Oʻr t a
koʻkrakk a bir ikadigan bir juft
qanot lar i boʻladi. Keyingi juft
qanot i r eduksiyalanib, t ovush
chiqar uvchi or ganga aylangan.
Qanot lar i asosi juda kambar,
koʻpincha kichk ina boʻr t ma —
" qanot cha" hosil qiladi. Boshi
harakat chan, koʻzlar i yir ik,
faset k ali; koʻkragi yax lit .

•
Ko' pchilik ik k i qanot lilar ( chivinlar,
pashshalar ) bu o' simt a yor damida
uchganida g' ing' illagan ovoz chiqaradi.
•
Ik k i qanotlilar uzun mo' ylovli va k alta
mo' ylovlilar gur uhiga ajrat iladi. Bir inchi
gur uhga chivinlar, sohalar, bo' k alar,
ik k inchi gur uhga pashshalar,
isk apto' par lar, buk ir lar k iradi.
Uzunmo' ylovlilar t anasi ix cham va
ingichk a, oyo'qlar i va mo' ylovlar i uzun,
ko' p bo'g' imli bo' ladi.
Kalt amo' ylovlilar ning tanasi Yo'g'on,
oyo'qlar i k alta, mo' ylovlar i uch bo'g' imli
bo' ladi. Ko' pchilik k alt amo' ylovlilar ning
og' iz or ganlar i uchi kengaygan bo' lib,
suyuq oziqni yalash uchun moslashgan.

• Ikki qanot lilar ning qur t lar i suv, t upr oq, chir iy boshlagan
o' simlik va hayvon qoldiqlar ida yashaydi; t irik hayvonlar
t o'qimasi, ichak, t eri ost ida Yok i boshqa hashar ot lar
t anasida parazit lik qiladi. Qur t lar chuvalchangsimon
bo' lib, oyoqlari, ba' zan boshi ham bo' lmaydi.

C hivinlar
• C hivinlar, uzun moʻylovli ik ki qanotlilar ( Nemat ocera) — ik ki
qanotli hasharotlar kenja turk umi. 20 mingdan ortiq tur i, 35 oilasi
bor. Yer yuzida juda keng t arqalgan. Koʻpchilik chivinlar ning tanasi
va oyoqlar i ingichk a, juda uzun. A sosan, lichink alik davrida
oziqlanadi. Lichinkasining ogʻiz apparati kemir uvchi tipda.
C hivinlar suvda, nam tupr oqda, oʻsimlik lar toʻqimasida va
chirindilar orasida yashaydi.

• Voyaga yet gan chivinlar havoda hayot kechiradi, kamdan-
kam t ur i ( masalan, yapon dengiz chivini)ning bar cha
r ivojlanish fazasi suvda oʻt adi. C hivinlar ga gʻur ra yasar lar,
zambur ugʻ chivinlar i, uzunoyoq chivinlar, jarangdor
chivinlar, qon soʻrar chivinlar, zahk ashlar, isk apt opar lar,
buk r i pashshalar va boshqa oilalar kiradi. C hivinlar
oʻsimlik t oʻqimasi, odam va hayvon qoni bilan ( bunda
yuqumli kasalliklarni t ar qat adi) oziqlanib zarar kelt iradi.
• Qon soʻradigan chivinlar t ur li yuqumli kasalliklar ni
( masalan, bezgak, leyshmanioz) t ar qat adi. C hivinlar
hasharot x oʻr hayvonlar ( qushlar, koʻrshapalaklar ) ning,
ular ning suvdagi lichinkasi esa suv hayvonlar i, ayniqsa,
yosh baliqlar ning asosiy ozigʻi sifat ida kat t a ahamiyat ga
ega. Oʻzbekist on faunasida haqiqiy chivinlar ( 25 ga yaqin
t ur) , buk r i chivinlar ( 51 t ur ) , zahkashlar ( 60 t ur ) ,
isk abt opar lar ( 17 t ur ) keng t ar qalgan.

• C hivin chaqishi
Ter ingiz isi va t a' mi ular ni jalb
qiladi.Insonlar t er isi bir -bir idan
is va t a' mi borasida bir oz far q
qiladi. C hivinlar ning ba' zi t ur lar i
inson genet ikasining o‘ziga x os
x ususiyat lariga t aalluqli ma' lum
t ur dagi hidlar ni afzal ko‘r ishadi.
Shu sababli ham har bir odam
t er isida boshqalar dan far qli
bakt er iyalar saqlanadi: bu
chivinlar ning e' t ibor ini t or t adi.

•
Qit ir pashshalar, qit irlar — qisqa
moʻylovli ikk i qanot lilar oilasi. Bu oiladan
Pale-ar kt ik adagi eng yirik pashsha —
ulk an qit ir ning uzunligi.50 mm ga yet adi.
5500 dan or t iqtur i bor. Oʻzbekist onda 300
ga yaqip t uri t ar qalgan; asosan, dasht va
choʻl mintaqalar ida uchraydi. Voyaga
yet gan Qit ir pashshalar faol hayot
kechiradigan hashar ot lar. Hashar ot lar,
oʻr gimchak lar, kanalar bilan oziqlanadi.
Uljasini, asosan, havoda t ut adi. Qur tlar i
ham yir t qich; 2—3 yilda r ivojlanadi. Q.
zarar k unanda hashar ot lar : qoʻngʻizlar,
chigirt k alar va boshqa sonini chek lab
t uradi; baʼzan asalar ilarni t ut ib yeb, ziyon
kelt iradi.

Pashshalar
• Pashshalar adabiyda va aslida ham pashshalar — 2 qanot li
hashar ot lar gur uhi. Pashshalar ga, odat da, bar cha kalt a
moʻylovli 2 qanot lilar : soʻqir lar, boʻkalar, pashshalar,
t ax inlar va boshqa oilalar kir it iladi. Qur t lar ining oyogʻi va
boshi boʻlmaydi. G ʻum-bagi bochk asimon. Pashshalar
yir t qich ( qoʻt ir lar ) , parazit ( t ax inlar, qon soʻr uvchi
pashshalar, soʻnalar, boʻkalar ) , oʻsimlik x oʻr ( G essen
pashshasi) , t ur li suyuq or ganik moddalar ( chin pashshasi)
bilan oziqlanadi. Pashshalar t abiat da koʻpchilik qushlar,
sudralib yur uvchilar, hashar ot x oʻr sut emizuvchilar uchun
asosiy oziq sifat ida kat t a ahamiyat ga ega.

•
Olimlarning t adqiqot lar iga ko‘ra, bir oz avval spir t li
mahsulot ist e' mol qilgan kishilar chivinlar hujumiga ko‘p
duchor bo‘lishi aniqlandi. Insondan ajraluvchi t er
t ar kibidagi sut kislot asi ham chivinlar ni o‘ziga jalb qiladi.
Nox ush holat oldini olish uchun yoningizda nam salfet ka
olib yur ing va zar ur vaqt da t erini namlant ir ing.
C hivin chaqishiga nisbat an r eaksiya immun t izimi o‘ziga
x osliklar iga bog‘liq
•
C hivin chaqishidan achishish hissi boshqalarga nisbat an
kuchlir oq bo‘lishi sizni ko‘pr oq chaqqan degani emas.
Umuman olganda, sizning t anangiz kuchlir oq t a' sir lanadi.

•
C hivin chaqishiga nisbat an reak siya
immun t izimi o‘ziga x oslik lar iga
bog‘liq
•
C hivin chaqishidan achishish hissi
boshqalar ga nisbat an kuchliroq
bo‘lishi sizni ko‘pr oq chaqqan degani
emas. Umuman olganda, sizning
tanangiz k uchlir oq t a' sir lanadi.
•
Qichishish immun t izimining
reak siyasidir. Aslida, har qanday
odamda chivin chaqishidan aller giya
bor. Kimdadir u kuchliroq namoyon
bo‘lsa, boshqada sezilar li emas.

C hivin t uzilishi.
Rivojlanishi Tuzilishi

Qiziqarli fak t lar
Er yuzidagi eng x at ar li jonzot .
.Q adim-qadimdan chivin millionlab odamlarning vafot et ishiga sabab bo‘lgan.
C hunk i chivin o‘zi bilan ko‘plab kasalliklar virusini olib yuradi. C hivin t ashiydigan
kasalliklarga misol qilib vabo, bezgak , sariq isit ma, meningit, denge gemorragik
isit masi, “fi l kasali” hamda mushak larda, boshda og‘riq, isit ma, terida t oshmalar
bilan kechuvchi C hikungunya k asalligi k abilarni kelt irish mumkin. C hivin
tarqat gan k asallik sababli bir yilda 70 million odam k asallanadi, shundan 2
millionga yaqini vafot et adi.
C hivinlarning faqat urg‘ochisi chaqadi.
Erkak chivinlar gul nek t ari bilan oziqlanadi. Faqat urg‘ochi chivinlar insonni
chaqadi, qonini so‘radi. Bunga sabab insondagi oqsil moddasi urg‘ochilar ichidagi
tux umchalar uchun juda ham zar urdir. Shu bois urg‘ochi chivin insonga yopishadi.
C hivin chaqishidan aziyat chek adiganlar faqat insonlar emas.
C hivin nafaqat insonlarga, balki qushlar, amfi biyalar (suvda ham, quruqlikda ham
yashovchilar )ga ham hujum qiladi.

Chivin chaqishidan aziyat chekadiganlar faqat insonlar emas.
Chivin nafaqat insonlar ga, balki qushlar, amfi biyalar (suvda ham,
quruqlikda ham yashovchilar) ga ham hujum qiladi.
Chivinning t ezligi.
Chivin bir soat da 1,5 – 2,5 k ilomet r masofani bosib o‘tadi. Inson
tax minan bir soat da 5 k ilomet r masofani bosib o‘tadi. Boshqa
hashar ot lar esa chivinga nisbat an ancha t ezr oq uchadi. Ha, chivin
nisbat an sekinr oq uchadigan hasharotdir.
Chivin qanotini bir soniyada 300 mar tadan to 800 mart agacha qoqa
oladi.
Chivinlar orasidagi muhabbat.
Erk ak chivin imkon qadar urg‘ochisini jalb etishga ur inadi. Bunda u
ur g‘ochi chivin yaqiniga bor ib qanot ining ovozini eshit tir ishga ur inadi.
Shu yo‘l bilan ur g‘ochisining e’tibor ini tor tishga harak at qiladi.

Ko‘chmanchi chivinlar ham
bor.
Biz chivinlar hech qayer ga
ko‘chib ket may, uylar da
yashaydi deb o‘ylaymiz.
Aslida esa chivinlar orasida
ko‘chib yuradiganlar i ham
bor. Masalan, bot qoqliklar da
yashovchi chivinlar 160
kilomet rlab masofalar ni
bosib o‘t ib, o‘ziga munosib joy
ax tar ib ko‘chib yuradi.
Odat da sho‘r suvli
bot qoqliklar ni topganda,
o‘sha yer da yashaydi

•
Urg‘ochi chivinlar tux um qo‘yish uchun suvga muhtoj.
•
C hivinlarning hamma turi tux um qo‘yish uchun suvga eht iyoj
sezadi. Suvning qanchaligi muhim emas. Ozgina ko‘lmak ham
k ifoya qiladi. Muhimi o‘sha joy nam bo‘lsa bo‘ldi.
C hivin qo‘yadigan tux umlar soni.
•
Urg‘ochi chivin bir marta tux um qo‘yganida 100 – 300
donagacha tux um qo‘yadi. Umri davomida esa 3000 tagacha
tux um qo‘yadi.
• C hivinlarning umri.
• Balog‘atga yetgan chivinning yoshi tax minan 5-6 oy atrofi da
bo‘ladi. C hivin shu muddat davomida juda ko‘p k asallik larning
tarqalishiga sabab bo‘ladi.

C hivin qonni t ahlil qiladi.
• O‘rganishlar natijasida chivinni ba’zi qon gur uhlari o‘ziga ko‘proq
tor tishi ma’lum bo‘ldi. C hivin o‘zidagi qonni tahlil qiluvchi naycha
or qali qonni tahlil qiladi, qaysi gur uhga mansubligini aniqlaydi.
C hivin kimlarga ko‘proq yopishadi?
• Ma’lum bo‘lishicha, homilador ayollar va spirtli ichimliklar ni
iste’mol qiluvchilar ko‘proq miqdor da karbonat angidrid gazi
chiqarar ek an. Shu bois chivinlar homiladorlar va spir tli
ichimliklarni ist’mol qiluvchilarga ko‘pr oq yopishishi aniqlandi.
C hivin chaqqanidan keyin insonlarning r eaksiyasi turlicha bo‘ladi.
• Ba’zilar ning terisida k uchli qichishish sezilsa, ba’zilarda bu hol
juda k am seziladi.

C hivinda yurak necht a?
• C hivinda 3 t a yurak bor. Bir i mar kaziy yurak, qolgan
ikk it asi har bir a’zo uchun yurak lar dir.

•
C hivinning x ar t umi.
•
C hivinning t er ini t eshib kiradigan x ar t umi bor. X ar t umda
esa 6 t a qismlar mavjud bo‘lib, har bir ining o‘ziga x os
vazifasi bor. Ular dan t o‘r t t asi juda o‘t kir pichoqlar, qolgan
ikk it asi esa ichi bo‘sh naychalar dir. Bundan t ashqar i
ur g‘ochi chivin x ar t umida 47 t a o‘t k ir t ig‘lar ( t ishchalar )
mavjud. Bu unga t er ini t eshib k ir ishda asqot adi.

Foydalanilgan adabiyotlar:
1.O.Mavlonov, Sh. Xurramov, X.
Eshova "umurtqasizlar zoologiyasi"
Toshkent-2006
2.B. Muminov, X.Eshova, M.Raximov
"zoologiya" Toshkent-2020
3.Arxiv.uz rasmiy sayt

Ma vzu : Ikki q a n otl i l a r tu r ku m i , va ki l l a r i va a h a m i y a ti

Reja : • 1. Ikki q a n otlila r tu r ku m i va killa r i. • 2. Ikki q a n otlila r n in g tu zilish i va ko’pa y ish i. • 3. Ikki q a n otlila r n in g ta b ia td a gi va in son h a y otid a gi a h a m iy a ti.

• Ikk i qanot lilar, qoʻsh qanot lilar ( lot incha: Dipt era) — hashar ot lar t ur k umi. t ax minan 80000 ga yaqin t ur i maʼlum. Oʻr t a koʻkrakk a bir ikadigan bir juft qanot lar i boʻladi. Keyingi juft qanot i r eduksiyalanib, t ovush chiqar uvchi or ganga aylangan. Qanot lar i asosi juda kambar, koʻpincha kichk ina boʻr t ma — " qanot cha" hosil qiladi. Boshi harakat chan, koʻzlar i yir ik, faset k ali; koʻkragi yax lit .

• Ko' pchilik ik k i qanot lilar ( chivinlar, pashshalar ) bu o' simt a yor damida uchganida g' ing' illagan ovoz chiqaradi. • Ik k i qanotlilar uzun mo' ylovli va k alta mo' ylovlilar gur uhiga ajrat iladi. Bir inchi gur uhga chivinlar, sohalar, bo' k alar, ik k inchi gur uhga pashshalar, isk apto' par lar, buk ir lar k iradi. Uzunmo' ylovlilar t anasi ix cham va ingichk a, oyo'qlar i va mo' ylovlar i uzun, ko' p bo'g' imli bo' ladi. Kalt amo' ylovlilar ning tanasi Yo'g'on, oyo'qlar i k alta, mo' ylovlar i uch bo'g' imli bo' ladi. Ko' pchilik k alt amo' ylovlilar ning og' iz or ganlar i uchi kengaygan bo' lib, suyuq oziqni yalash uchun moslashgan.

• Ikki qanot lilar ning qur t lar i suv, t upr oq, chir iy boshlagan o' simlik va hayvon qoldiqlar ida yashaydi; t irik hayvonlar t o'qimasi, ichak, t eri ost ida Yok i boshqa hashar ot lar t anasida parazit lik qiladi. Qur t lar chuvalchangsimon bo' lib, oyoqlari, ba' zan boshi ham bo' lmaydi.

O'xshashlar

Fe’l turkumi

Sifat so’z turkumi

Fel so'z turkumi

Son so’z turkumi

Sifat so'z turkumi