logo
  1. Bosh sahifa
  2. Slaydlar
  3. Umumiy
  4. Fe’l turkumi

Fe’l turkumi

Yuklangan vaqt:

15.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

69.9462890625 KB
Ko'chirib olish
Fe’l turkumi Reja: 1. Fe’llarda nisbat kategoriyasi 2. Fe’lning harakat tabiatini ko‘rsatuvchi shakllar 3. Fe’llarda aloqa-munosabat kategoriyalarining voqelanishi Nisbat kategoriyasi harakatning subyektga munosabatini ifodalaydi. Bu munosabat maxsus Grammatik shakl bilan yuzaga chiqadi. M-n, shoir she’r yozdi gapida ega bevosita ish-harakatning bajaruvchisi bo‘lib, bajaruvchi va harakat munosabati nol shaklli aniq nisbat bilan ifodalangan. Nisbat kategoriyasi fe‘lning bo‘sh subyekt valentligini to‘ldirib, muayyanlashtirib uni nutqqa moslaydi. Hozirgi o‘zbek tilida fe’l nisbatining beshta ko‘rinishi ajratiladi: aniq nisbat, o‘zlik nisbati, orttirma nisbat, birgalik nisbati, majhul nisbat. A.n. Bu nisbatda subyektga munosabat nol shakl orqali ifodalanadi O‘.n. O‘zlik nisbati asosan –i ( n ) , ba’zan – i ( l ) ko‘rsatkichi yordamida hosil qilinadi. Orttirma nisbat: -dir, -tir; -gaz, -giz; -i ( t ) ; -iz; -ir; -ar; -sat. M.n. –i ( l ) va –i ( n ) shakllari yordamida hosil qilinadi. B.n. Birgalik nisbati – i ( sh ) affiksi yordamida hosil qilinadi. Bo‘lishli-bo‘lishsiz - fe’lning asosiy belgisidan biri. Chunki fe’l nutqda yo bo‘lishli, yo bo‘lishsiz shaklda bo‘ladi.Bo’lishli shakl yuz bergan berayotgan beradigan, bo’lishsiz shakl esa yuz bermagan bermayotgan bermaydigan harakatni ifodalaydi. Bo‘lishli-bo‘lishsizlik kategoriyasining UGMsi harakatning sodir bo‘lish/bo‘lmasligini ko‘rsatishdir. Bu kategoriyaning semantic qiymati bo‘lib, uning sintaktik tomoni kuchsiz. Chunki u o‘zi birikayotgan so‘zning birikish imkoniyatiga juda oz ta’sir qiladi. Fe’lning harakat tabiatini ko‘rsatuvchi shakllari tilshunoslikda nokategorial shakl deb yuritiladi. Aytilganidek, biror butunlikka kirmaydigan lisoniy birlik bo‘lishi mumkin emas. Buni shu kungacha –la, -kila/gila/g‘ila/qila, - ( i ) nqira, - ( i ) msira Shakllari sirasida ko‘makchi fe’l atamasi ostida nokategorial shakl o‘rganib kelingan. Har qanday shakl biror Grammatik kategoriya tarkibida yashaydi. Fe’lning harakat tabiatini ko‘rsatuvchi shakllari yetarli darajada o‘rganilmagan Tasdiq-inkor kategoriyasi kesimdan anglashilgan fikrning tasdiq yoki inkorini ifodalaydi. Tasdiq-inkor ma’nosini ifodalashda nol shakl tasdiq, -ma bo‘lishsizlik shakli, emas, na, yo‘q so‘zi inkor ishtirok etadi. Mayl kategoriyasi kesimdan anglashilgan voqelikning borliqqa munosabatini ifodalash va gap kesimini shakllantirishda ishtirok etish UGMsiga ega. Payt valentligiga ta’sir etish orqali kesimni shakllantirishda ishtirok etish va undan anglashilgan voqelikning nutq momentiga munosabatini ifodalash – zamon kategoriyasining UGMsi. Fe’lda bu UGMdagi voqelik uzvi harakat tarsi ko‘rinishida xususiylashadi.Saxs-son kategoriyasi kesimlik kategoriyasi UGMsini ega valentligini muayyanlashtirish orqali gap kesimini shakllantirishda ishtirok etish tarzida xususiylashtiradi. 1. Sayfullayeva R. va boshqalar. Hozirgi o‘zbek adabiy tili, Toshkent – 2009 2. Rahmatullayev Sh. Hozirgi o‘zbek tili Toshkent - 2007Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:

Fe’l turkumi Reja: 1. Fe’llarda nisbat kategoriyasi 2. Fe’lning harakat tabiatini ko‘rsatuvchi shakllar 3. Fe’llarda aloqa-munosabat kategoriyalarining voqelanishi

Nisbat kategoriyasi harakatning subyektga munosabatini ifodalaydi. Bu munosabat maxsus Grammatik shakl bilan yuzaga chiqadi. M-n, shoir she’r yozdi gapida ega bevosita ish-harakatning bajaruvchisi bo‘lib, bajaruvchi va harakat munosabati nol shaklli aniq nisbat bilan ifodalangan. Nisbat kategoriyasi fe‘lning bo‘sh subyekt valentligini to‘ldirib, muayyanlashtirib uni nutqqa moslaydi. Hozirgi o‘zbek tilida fe’l nisbatining beshta ko‘rinishi ajratiladi: aniq nisbat, o‘zlik nisbati, orttirma nisbat, birgalik nisbati, majhul nisbat.

A.n. Bu nisbatda subyektga munosabat nol shakl orqali ifodalanadi O‘.n. O‘zlik nisbati asosan –i ( n ) , ba’zan – i ( l ) ko‘rsatkichi yordamida hosil qilinadi. Orttirma nisbat: -dir, -tir; -gaz, -giz; -i ( t ) ; -iz; -ir; -ar; -sat. M.n. –i ( l ) va –i ( n ) shakllari yordamida hosil qilinadi. B.n. Birgalik nisbati – i ( sh ) affiksi yordamida hosil qilinadi.

Bo‘lishli-bo‘lishsiz - fe’lning asosiy belgisidan biri. Chunki fe’l nutqda yo bo‘lishli, yo bo‘lishsiz shaklda bo‘ladi.Bo’lishli shakl yuz bergan berayotgan beradigan, bo’lishsiz shakl esa yuz bermagan bermayotgan bermaydigan harakatni ifodalaydi. Bo‘lishli-bo‘lishsizlik kategoriyasining UGMsi harakatning sodir bo‘lish/bo‘lmasligini ko‘rsatishdir. Bu kategoriyaning semantic qiymati bo‘lib, uning sintaktik tomoni kuchsiz. Chunki u o‘zi birikayotgan so‘zning birikish imkoniyatiga juda oz ta’sir qiladi.

Fe’lning harakat tabiatini ko‘rsatuvchi shakllari tilshunoslikda nokategorial shakl deb yuritiladi. Aytilganidek, biror butunlikka kirmaydigan lisoniy birlik bo‘lishi mumkin emas. Buni shu kungacha –la, -kila/gila/g‘ila/qila, - ( i ) nqira, - ( i ) msira Shakllari sirasida ko‘makchi fe’l atamasi ostida nokategorial shakl o‘rganib kelingan. Har qanday shakl biror Grammatik kategoriya tarkibida yashaydi. Fe’lning harakat tabiatini ko‘rsatuvchi shakllari yetarli darajada o‘rganilmagan

O'xshashlar

Fe’l so‘z turkumi
Fe’l so’z turkumi. Fe’lning vazifa shakllari va ko’makchi fe’lli so’z qo’shilmasi
Fe’l mayllari
FE’L YASOVCHI QO‘SHIMCHALAR.
RAVISH SO’Z TURKUMI