Fe’l so’z turkumi. Fe’lning vazifa shakllari va ko’makchi fe’lli so’z qo’shilmasi

Yuklangan vaqt:

15.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

146.4853515625 KB

Ko'chirib olish

Mavzu: Fe’l so’z turkumi. Fe’lning vazifa
shakllari va ko’makchi fe’lli so’z qo’shilmasi
Reja:
> Kirish:
Fe’l so’z turkumi.
> Asosiy qism:
1.Fe’llarda bo’lishli va bo’lishsizlik . O’timli va o’timsizlik.
2.Fe’l nisbatlari.
3.Fe’lning vazifa shakllari: sof fe’l, sifatdosh, ravishdosh,
harakat nomi.
4.Ko’makchi fe’lli so’z qo’shilmasi.
> Xulosa.

Fe’l so’z turkumi
Ish-harakat va holatni bildiradigan so’zlar fe’l deyiladi:o’qidi,yozdi, keldi,ketdi
(harakat fe’llari), uxladi,o’yladi, yonboshladi,o’tiribdi, tik turibdi (holat fe’llari).
(B. U. Umurqulov. “Hozirgi o’zbek tili” .Termiz-2009).
Shaxs yoki narsaning ish-harakati va holatini ifodalovchi mustaqil so’zlarga fe’l
deyiladi. Fe’llar harakat ma’nosini bildiruvchi so’zlardir. Bu voqea-hodisalarni
bildiruvchi so’zlarning hammasi nima qilmoq? savoliga javob bo’ladi .
(Q.Sapayev. “Hozirgi o’zbek tili”. Toshkent-2009.)
Nima qilmoq? Nima bo’lmoq? So’roqlariga javob bo’lib, shaxs yoki
narsalarning harakat, holatini ifodalagan so’z turkumi fe’l deyiladi. Fe’llardan
anglashilgan harakat va holat ma’lum shaxs yoki narsa tomonidan bajariladi.
Ana shu shaxs yoki narsa harakatning bajaruvchisi sanaladi. (N.Mahmudov,
A.Nurmonov, A.Sobirov, D.Nabiyeva.”6-sinf ona tili darsligi”.Toshkent-2017).

Fe’llarda bo’lishli va bo’lishsizlik
Fe’llar bo’lishli va bo’lishsiz shaklda bo’ladi. Bo’lishli shakl
harakatning bajarilishi haqida tasdiqni ifodalasa, bo’lishsiz
shakl harakatning bajarilishi haqida inkorni bildiradi:
yozaman-yozmayman. Fe’lning bo’lishli shakli maxsus
affiksga ega emas. Bo’lishsiz shakli esa quyidagi maxsus
grammatik vositalar orqali hosil qilinadi: -ma affiksi, emas
yordamchisi, yo’q yordamchisi, na,…na inkor yuklamasi.
(Q.Sapayev. “Hozirgi o’zbek tili”. Toshkent-2009)

O’timli va o’timsiz fe’llar
Fe’ldan anglashilgan harakatning predmetga
munosabati o’timli va o’timsizlikni hosil qiladi.
Harakatning predmatga o’tgan yoki o’maganligi
fe’lning tushum kelishigidagi so’z bilan
bog’lanishiga qarab belgilanadi. O’timli fe’l tushum
kelishigidagi so’z bilan bog’lanib harakatni shu so’z
anglatilgan predmetga o’tganligini bildiradi:kitobni
o’qi. O’timsiz fe’llar tushum kelishigidagi so’z bilan
bog’lanmaydi:uxla(sen). (B.U.Umurqulov.”Hozirgi
o’zbek tili’’. Termiz-2009.)

Fe’l nisbatlari
Fe’ldan anglashilgan harakat va holat bilan uning
bajaruvchisi va predmeti orasidagi munosabatlar
fe’l nisbatlari deyiladi. Fe’l nisbatlari beshta: aniq
nisbat, o’zlik nisbat, majhul nisbat, birgalik nisbati,
orttirma nisbat.
Aniq nisbat . Bu nisbat ega tomonidan bajarilishi
aniq bo’lgan harakat va holatni bildiradi. Aniq
nisbatni hosil qiluvchi qo’shimcha yo’q. U fe’lning
negizi orqali ifodalanadi. Fe’lning bunday qurilishi
faol qo’llaniladi:yozdi, uxladi kabi.

O’zlik nisbati. Harakatning bajaruvchisi va harakat obyekti ham
bir shaxsning o’zi bo’ladi. Bu nisbat quyidagicha hosil qilinadi:1)
fe’l negiziga –n(-in),-l(-il)qo’shimchalarini qo’shish bilan hosil
bo’ladi;2) fe’l yasovchi –lan qo’shimchasi bilan yasaladi.
Murakkab fe’llarda o’zlik nisbati qo’shimchasi yetakchi fe’lga
qo’shiladi: yuvinib oldi.
Majhul nisbat. Bu nisbatda harakat holatni obyekti gapda ega
vazifasi shaklida bo’ladi, harakatning bajaruvchisi esa noaniq
bo’ladi.Majhul nisbat ham fe’l negiziga –n (-in), -l (-il)
qo’shimchalarini qo’shish bilan hosil bo’ladi.
O’zlik va majhul nisbatlar aynan bir xil qo’shimchalar bilan
shakllangan bo’lib, fe’lning qaysi nisbatda ekanligi gapning
gapning mazmunidan anglashiladi. Agar harakatning
bajaruvchisi aniq bo’lsa, o’zlik nisbati: Rustam kiyindi,
harakatning bajaruvchi noaniq bo’lsa, majhul nisbat: kiyim
kiyildi bo’ladi.

Birgalik nisbati .Bu nisbat harakatning bir necha
shaxs tomonidan birgalikda bajarilishini bildiradi.
Birgalik nisbati –sh(-ish), -lash qo’shimchalari bilan
yasaladi: borishdi, suhbatlashdi.
Orttima nisbat. Orttirma nisbatdagi fe’llar boshqa
biror shaxsning ta’sir bilan bajariladigan harakatni
bildiradi. Bu nisbat quyidagi qo’shimchalar bilan
hosil bo’ladi: -t, -dir, -tir, -gaz, -giz, -g’iz, -kaz, -qiz, -
qaz, -ir, -ar, -iz, -sat.
Orttirma nisbat o’timsiz fe’lni o’timliga aylantiradi:
uxla–o’timsiz, uxlat-o’timli .(B.U.Umurqulov. “Hozirgi
o’zbek tili”.Termiz-2009).

Fe’lning vazifa shakllari
Sof fe’l (kesimli shakli). Bu shakl gap ichida
fe’l-kesim vazifasini bajaradigan fe’l shaklidir. Sof fe’l
boshqa shakllardan shunisi bilan farqlanadiki, u fe’lga
xos bo’lgan barcha grammatik xususiyatlarni o’zida aks
ettira oladi.
Harakat nomi. Harakat nomi fe’lning funksional
shakllaridan biri bo’lib, harakat va holatning nomini
bildiradi, gapda otga xos vazifalarda keladi. Harakat
nomi fe’l va otga xos grammatik belgilarga ega. Harakat
nomi quyidagicha yasaladi: -(i)sh affiksi, -(u)v affiksi
-moq affiksini fe’l asosiga qo’shish orqali.

Sifatdosh. Sifatdosh fe’lning funksional
shakllaridan biri bo’lib, narsaning harakat va
holat belgisini ko’rsatadi, odatda, sifatlovchi
vazifasida keladi. Sifatdosh, asosan, quyidagi
affikslar bilan yasaladi: -gan (-kan, -qan), -
digan, -yotgan, -(a)r,
-ajak, -gusi, -g’usi, -(u)vchi affikslarini qo’shish
orqali.Sifatdosh otlashadi. Bu vaqtda sifatdosh
kelishik, egalik va grammatik son affiksini olib,
ega, kesim, to’ldiruvchi va qaratqichli
aniqlovchi vazifasida keladi.

Ravishdosh. Ravishdosh, asosan, boshqa bir fe’l
anglatgan harakatdan oldin bo’lgan yoki u bilan
bir vaqtda bajariladigan harakatni ko’rsatadi,
asosiy harakatning bajarilish holatini bildiradi,
ergash gapning kesimi va hol vazifasida keladi.
Ravishdoshlar quyidagi qo’shimchalar bilan
yasaladi:
-(i)b, -a, -y, -gani (-kani, -qani), -gach
(-kach,-qach), -guncha (-kuncha, -quncha)
affikslarini fe’l asosiga qo’shish orqali.
(Q.Sapayev. “Hozirgi o’zbek tili”. Toshkent-2009).

Ko’makchi fe’lli so’z qo’shilmasi
Ravishdoshning –a, -y, -(i)b shakllariga qo’shilib, o’z
mustaqil ma’nolarini yo’qotgan, asosdan anglashilgan
harakatning bosqichlari (boshlanishi, davom etishi,
tugallanishi) va tarzi (tezligi, imkoniyati) ni bildiruvchi
boshlamoq, olmoq, yubormoq, turmoq, chiqmoq singari
fe’llar ko’makchi fe’llar hisoblanadi.
Ko;makchi fe’lni qabul qiluvchi ravishdosh yetakchi fe’l
hisoblanadi. Ko’makchi fe’l faqat yetakchi fe’l bilan
birgalikda qo’llanadi. Ana shu xususiyati bilan mustaqil
qullanuvchi olmoq (xatni olmoq), tugatmoq(o’qishni
tugatmoq), turmoq(o’rnidan turmoq), tashlamoq(qog’oz
tashlamoq) fe’llaridan farq qiladi .

Ravishdoshning –a, -y shakliga qo’shiluvchi boshlamoq
ko’makchi fe’li harakatning boshlanishi, olmoq ko’makchi fe’li esa
harakatni bajarishga imkoniyat mavjudligi ma’nosini ifodalaydi.
Yotmoq, yurmoq, turmoq ko’makchi fe’llari ravishdoshning –(i)b
shakliga qo’shilib, harakatning davomiyligini bildiradi.
Yubormoq, tashlamoq, qo’ymoq ko’makchi fe’llari harakatning
tez va oson bajarilishini ifodalaydi.
Chiqmoq ko’makchi fe’li harakatning to’la yakunlanganini
bildiradi.
Nisbat va bo’lishsizlik shakllari yetakchi fe’l tarkibida ham,
ko’makchi fe’l tarkibida ham kelishi mumkin. Zamon, shaxs –son
qo’shimchalari faqat ko’makchi fe’llarga qo’shiladi .(N.Maxmudov,
A.Nurmonov, A.Sobirov, D.Nabiyeva.6-sinf ona tili darsligi.
Toshkent-2017).

Xulosa
Demak, fe’l so’z turkumi eng katta
mavzulardan biri bo’lib, gap hosil qilishda
va gapdagi asosiy hukmni berishda muhim
ahamiyat kasb etadi. Fe’lning grammatik
ko’rsatkichlari bir nechta bo’lib, ularsiz
lingvistika fanini tasavvur qilib bo’lmaydi.

Mavzu: Fe’l so’z turkumi. Fe’lning vazifa shakllari va ko’makchi fe’lli so’z qo’shilmasi Reja: > Kirish: Fe’l so’z turkumi. > Asosiy qism: 1.Fe’llarda bo’lishli va bo’lishsizlik . O’timli va o’timsizlik. 2.Fe’l nisbatlari. 3.Fe’lning vazifa shakllari: sof fe’l, sifatdosh, ravishdosh, harakat nomi. 4.Ko’makchi fe’lli so’z qo’shilmasi. > Xulosa.

Fe’l so’z turkumi Ish-harakat va holatni bildiradigan so’zlar fe’l deyiladi:o’qidi,yozdi, keldi,ketdi (harakat fe’llari), uxladi,o’yladi, yonboshladi,o’tiribdi, tik turibdi (holat fe’llari). (B. U. Umurqulov. “Hozirgi o’zbek tili” .Termiz-2009). Shaxs yoki narsaning ish-harakati va holatini ifodalovchi mustaqil so’zlarga fe’l deyiladi. Fe’llar harakat ma’nosini bildiruvchi so’zlardir. Bu voqea-hodisalarni bildiruvchi so’zlarning hammasi nima qilmoq? savoliga javob bo’ladi . (Q.Sapayev. “Hozirgi o’zbek tili”. Toshkent-2009.) Nima qilmoq? Nima bo’lmoq? So’roqlariga javob bo’lib, shaxs yoki narsalarning harakat, holatini ifodalagan so’z turkumi fe’l deyiladi. Fe’llardan anglashilgan harakat va holat ma’lum shaxs yoki narsa tomonidan bajariladi. Ana shu shaxs yoki narsa harakatning bajaruvchisi sanaladi. (N.Mahmudov, A.Nurmonov, A.Sobirov, D.Nabiyeva.”6-sinf ona tili darsligi”.Toshkent-2017).

Fe’llarda bo’lishli va bo’lishsizlik Fe’llar bo’lishli va bo’lishsiz shaklda bo’ladi. Bo’lishli shakl harakatning bajarilishi haqida tasdiqni ifodalasa, bo’lishsiz shakl harakatning bajarilishi haqida inkorni bildiradi: yozaman-yozmayman. Fe’lning bo’lishli shakli maxsus affiksga ega emas. Bo’lishsiz shakli esa quyidagi maxsus grammatik vositalar orqali hosil qilinadi: -ma affiksi, emas yordamchisi, yo’q yordamchisi, na,…na inkor yuklamasi. (Q.Sapayev. “Hozirgi o’zbek tili”. Toshkent-2009)

O’timli va o’timsiz fe’llar Fe’ldan anglashilgan harakatning predmetga munosabati o’timli va o’timsizlikni hosil qiladi. Harakatning predmatga o’tgan yoki o’maganligi fe’lning tushum kelishigidagi so’z bilan bog’lanishiga qarab belgilanadi. O’timli fe’l tushum kelishigidagi so’z bilan bog’lanib harakatni shu so’z anglatilgan predmetga o’tganligini bildiradi:kitobni o’qi. O’timsiz fe’llar tushum kelishigidagi so’z bilan bog’lanmaydi:uxla(sen). (B.U.Umurqulov.”Hozirgi o’zbek tili’’. Termiz-2009.)

Fe’l nisbatlari Fe’ldan anglashilgan harakat va holat bilan uning bajaruvchisi va predmeti orasidagi munosabatlar fe’l nisbatlari deyiladi. Fe’l nisbatlari beshta: aniq nisbat, o’zlik nisbat, majhul nisbat, birgalik nisbati, orttirma nisbat. Aniq nisbat . Bu nisbat ega tomonidan bajarilishi aniq bo’lgan harakat va holatni bildiradi. Aniq nisbatni hosil qiluvchi qo’shimcha yo’q. U fe’lning negizi orqali ifodalanadi. Fe’lning bunday qurilishi faol qo’llaniladi:yozdi, uxladi kabi.

O'xshashlar

RAVISH SO’Z TURKUMI

Son so’z turkumi

Sifat so’z turkumi

Fe’l turkumi

Fe’l so‘z turkumi