Fe’l mayllari va ular haqida ummumiy ma’lumot

REJA: ▪ Mayl kategoriyasi haqida ummumiy ma’lumot ▪ Xabar mayli ▪ Shart mayli ▪ Buyruq-istak va maqsad mayli

Mayl kategoriyasi ▪ Mayl kategoriyasi (qisq.MK) “kesimdan anglashilgan voqelikning borliqqa munosabatini ifodalash va gap kesimini shakllantirishda ishtirok etish” ummumiy grammatik ma’nosiga ega. Mayl kategoriyasi ummumiy grammatik ma’nosisida mayl kategorial ma’nosiga har doim zamon kategoriyasi ma’nosi yondosh.Mayl kategoriyasi ifodalayotgan munosabat rang-barang bo’lishi mumkin.Shuning uchun uning quyidagi turi ajratikadi: a)xabar mayli; b)shart mayli; d)buyruq-istak mayli; e)maqsad mayli.

X abar may li harakat-holat yoki hodisani uning bajarilish vaqti bilan ifodalaydi. Unda bajarilish haqida xabar mavjud. Shuning uchun bu mayldagi fe’l, albatta , biror zamon shaklida bo’ladi: keldi, kelyapti, keladi. Xabar mayli biror ko’rsatkichga ega emas. U fe’lning zamon ko’rsatkichi orqali yuzaga chiqadi. Xabar mayli va zamon ma’nosi yig’iq ifodalanishga ega. Xabar maylidagi fe’lning asosiy sintaktik vazifasi gapda kesim bo’lib kelishdir. U fe’lga uch zamon va shaxs-son affikslarini qo’shib tuslash orqali shakllanadi. Masalan: o’qidim, o’qiding. ▪ .Xabar mayli

Shart mayli Shart mayli  - biror  ish-harakatning  bajarilishi  uchun  undan  oldin   bajarilishi  shart  bo‘lgan  ish-harakatni ,  biror  ish-harakatning   bajarilish-bajarilmasligi  haqida  istak,  maslahat,  faraz  kabi  ma’nolarni   anglatadigan  f е’ l  mayli  bo‘lib,  -sa  qo‘shimchasi  yordamida  hosil   qilinadi:  borsa,  k е lsam,  yursak.  Bu  mayldagi  f е’ llar  sof  shart   ma’nosini  (K е lsa,  boramiz),  orzu-istak  (Qani  endi,  o‘qishga  kirsam),   iltimos,  maslahat  (O‘sha  kishini  cha?irib  b е rsangiz),  faraz  (Yomg‘ir   yog‘sa  k е rak),  payt  (Tashqariga  chiqsam,  ukam  turibdi),  buyruq-istak   mayliga  xos  (Gapirsangiz-chi!)  ma’nolarini  ifodalaydi.  Bu  f е’ llar   ekan  f е’ li  bilan  qo‘llansa,  shart  ma’nosiga  istak  ham  qo‘shiladi:   o‘qisa  ekan.