Introduksya usullari
![Mav zu:
Int roduk sy
a usullari •
Int roduk t siy a m oxiy at i.
•
Int roduk t siy ada ilmiy
t adqiqot ishlari. Mak sadi
v a v azifalari.
•
Ek oint rodu k si y a
ek ot arix iy int roduk siy a
v a t urk um k omplek s
usullari.](/data/documents/8d2617f8-efe7-4cc5-89e6-92092d6f7adf/page_1.png)
![Int roduk siy a haqida
qisqacha
I nt roduk siy a (lot . int roduct io -joriy qilish), oʻsim lik lar
int roduk siy asi — t urli oʻsim lik lar t urlari v a nav larini oʻz
t abiiy arealidan ilgari uchram agan hududlarga
k oʻchirish ( jalb et ish).
" I nt roduk siy a " t ushunchasi 19-asrning 2-y armidan
buy on qoʻllanib k elinm oqda. Oʻsim lik lar I .si
nazariy asini shv ey sariy alik bot anik A. De-k andol
(1806—93) 1855-y ilda asoslab bergan. N . I . Vav ilov oʻzi
y arat gan m adaniy oʻsim lik larning k elib chiqish
mark azlari nazariy asi asosida 1920-y ilda I .ning ilm iy
asoslarini ishlab chik di.](/data/documents/8d2617f8-efe7-4cc5-89e6-92092d6f7adf/page_2.png)
![Bir hududda
uchray digan
o'simlik ni boshqa
uchramay digan
hududga int raduk sy a
qilish mumk in y ok i
shuhududda uchray di
lek in y ov v oy i holda,
shu o'limlik ni ham
madaniy lasht irib
iqlimlasht irish
mumk in](/data/documents/8d2617f8-efe7-4cc5-89e6-92092d6f7adf/page_3.png)
![Artemicia cina Berg. –
Darmana shuvoq Apocynum androsae
mifolium L. – Kendir](/data/documents/8d2617f8-efe7-4cc5-89e6-92092d6f7adf/page_4.png)
![Ek ologik areali t or o‘simlik larni
int roduk siy a qilinay ot ganda erni
maxsus t ay y orlanadi, ularni t abiiy
o‘say ot gan joy i sharoit iga
y aqinlasht iriladi. Erga galofi t ost iga
sho‘rxok t uproq, psammofi t lar ost iga
o‘ralar k ov lanadi v a ular qum bilan
t o‘ldiriladi, gipsofi t lar ost iga esa
t ark ibida gips saqlagan t uproq solinadi
(ular o‘simlik ni t abiiy o‘say ot gan
joy idan k elt iriladi).Bir xil o‘simlik lar bu
y arat ilgan sharoit da y axshi o‘sib
riv ojlanadi boshqalari esa oddiy
sharoit da ham o‘sav eradi.](/data/documents/8d2617f8-efe7-4cc5-89e6-92092d6f7adf/page_5.png)
![O’simliklarning qandaydir xillarini boshqa rayon (mintaqalar)dan
olib kelib selektsiya ishida foydalanish introduktsiya bilan
bog’liq. Introduktsiya lotinchada (introductio) kiritish demakdir.
Introduktsiya deb, o’simlik tur yoki navlarini ular ilgari o’smagan
(ekilmagan) mamlakat yoki mintaqaga (o’smagan joyga yoki
sharoitga) olib (ko’chirib) kelib kiritilishiga aytiladi. Makkajo’xori,
kartoshka, tamaki, kungaboqar, pomidor, ingichka tolali g’o’za
kabi ekinlar mamlakatimizga Amerika qit’asidan introduktsiya
qilingan. O’simliklar selektsiyasida introduktsiyaning ahamiyati
juda katta.](/data/documents/8d2617f8-efe7-4cc5-89e6-92092d6f7adf/page_6.png)
![N.I.Vavilov o’simliklar introduktsiyasining nazariy
asoslarini yaratib, madaniy o’simliklarning geografik
tarqalishi bilan bog’liq bo’lgan o’zgaruvchanlikning
qator muhim qonuniyatlarini aniqladi. N.I.Vavilov
kuzatishlari natijasida o’simliklarning tur va xillari yer
yuzida bir tekisda taqsimlanmaganligi aniqlandi.
O’simlik turlarining ko’pchilik qismi yer sharining bir
qator mintaqalarda (janubiy-sharqiy Xitoyda,
Hindistonda, Janubiy-G’arbiy Osiyoda, Efiopiyada
(Habashiston), Markaziy va janubiy Amerikada, O’rta yer
dengizi qirg’og’i mamlakatlarida (Old Osiyoda)
tarqalgan. Kavkaz va O’rta Osiyoning tog’ etaklari
o’simlik turlariga boy joylar hisoblanadi. O’simliklar
birlamchi introduktsiyasi qadimiy zamonlarda, odamlar
dehqonchilik bilan shug’ullana boshlaganda vujudga
keladi. Ilgari faqat mahalliy o’simliklar, odamlar
yashagan joy oldida ekilgan bo’lsa, keyinchalik qo’shni
qishloq qabilalar o’rtasida urug’ almashtirish o’tkazilib,
sifati va hosildorligi past o’simliklar siqib chiqarilgan.](/data/documents/8d2617f8-efe7-4cc5-89e6-92092d6f7adf/page_7.png)
![Ekointroduksiya
X IX asrning boshlarida o'simlik larning
t arqalishida iqlim omillariga (issiqlik ,
y og'ingarchilik k a) asosiy e't ibor berilgan,
lek in o'xshash bo'lgan alohida regionlarni
o'rganishda edafi k omil k at t a ahamiy at ga
ega bo'lgan. Yuqoidagi fi k rlardan
k o'rinadik i int roduk siy a uchun o'simlik lar
ek ologiy asi juda muhim omil
hisoblanadi.Albert ek ologik masalalarga
t o'xt alib, o'simlik lar qishk i t inim dav rining
sabablari, ular oziqlanishi, t uproq
sharoit iga, quy osh issiqligiga bo'liq holda
o'sishi v a k o'pay ishi t o'g'risidagi fi k rlarai
bay on qildi.](/data/documents/8d2617f8-efe7-4cc5-89e6-92092d6f7adf/page_8.png)
![XVI-XVIII asrlarda o'sha davrning ko'zga
ko'ringan botaniklari hisoblangan
Chezalpino, Turnefor, Djon Rey, KXinney
va boshqalarning ishlarida o'simlil
ekologiyasiga doir ko'plab ma'lumotlarni
uchratish mumkin. Akademik I.I.Lepexin
(1740-1802) mo'tadil iqlim zonalari, tropik
va cho'llar landshafti o'simliklarini
ta'riflagan, o'simliklarning tarqalishi
iqlimga bog'liqligini va baland tog' hamda
tundra o'simliklarining o'xshashligini
ko'rsatib o'tgan.](/data/documents/8d2617f8-efe7-4cc5-89e6-92092d6f7adf/page_9.png)
![1910-y ilda Bry usselda I II
X alqaro bot anik a
k ongressida ek ologiy a
bot anik aning must aqil
sohasi deb rasmiy
rav ishda e'l on qilingan
bo'lsa-da, E ugenius
Var min g o'simlik lar
ek ologiy asining ot asi
hisoblanadi. U ay niqsa,
o'simlik larning hay ot i
birgal ik da (guruh-guruh
bo'lib) o't adi v a ularning
o'zi muhit ga t a'sir
k o'rsat adi deb
t a'k idlay di.](/data/documents/8d2617f8-efe7-4cc5-89e6-92092d6f7adf/page_10.png)
![•
Har bir o'simlikka tashqi tomonidan quyidagi
omillar ta'sir etadi.
•
Biotik omillar - tirik organizmlarning o'zaro
ta'siri.
•
Fitogen - o'simliklarning o'zaro bir-biriga
bevosita ta'siri.
•
Zoogen - hayvonlarning, hasharotlarning,
mikroorganizmlarning o'simliklarga ta'siri.
Antropogen omillar - insonlarning tabiatga
ta'siri bo'lib, unga kishilarning o'simliklarga,
o'simliklar qoplamiga va ular yashab turgan muhit
sharoitiga turli shakldagi ta'sir omillari kiradi.
O'simliklar bilan ularni qurshab olgan muhit o'rtasida
doimiy ravishda moddalar va energiya almashinuvi
boradi. Bulardan tashqari o'simliklar tanasining
o'zida ham doimiy ravishda hujayralararb va
o'simlikning organlari hamda qismlari o'rtasida
o'zaro moddalar almashinuvi ro'y beradi.](/data/documents/8d2617f8-efe7-4cc5-89e6-92092d6f7adf/page_11.png)
![O'simliklarYorug'likka bo'lgan
talabiga qarab o'simliklar uch
guruhga: a) yorug'sevar
o'simliklar (gelofitlar), b)
soyasevar yoki soyada o'suvchi
o'simliklar (ssiofitlar),
yorug'likka chidamli o'simliklar
yoki yorug'lik kam tushadigan
sharoitga moslasha oladigan
o'simliklarga bo'linadi.](/data/documents/8d2617f8-efe7-4cc5-89e6-92092d6f7adf/page_12.png)
![•
Suv bilan ta'minlanishiga yoki
namlik sharoitiga
moslashishiga ko'ra quyidagi
ekologik guruhlarga bo'linadi:
Gidatofitlar.
Gidrofitlar.
Gigrofitlar.
Mezofitlar.
Kserofitlar.](/data/documents/8d2617f8-efe7-4cc5-89e6-92092d6f7adf/page_13.png)
![Yuqorida sanalgan har bir omillar
o'simlik larning int raduk siy asiga
muhim t a'sir k o'rsat adi. Masalan
soy asev ar o'simlik y orug' k o'p
t ushadigan muhit ga moslasha olmay
nobud bo'ladi y ok i gigrofi t lar mezofi t
o'sadigan arealda moslashmay di](/data/documents/8d2617f8-efe7-4cc5-89e6-92092d6f7adf/page_14.png)
![Mezofi t
Sk lerofi t](/data/documents/8d2617f8-efe7-4cc5-89e6-92092d6f7adf/page_15.png)
![Y o v v oy i holda o‘suv chi doriv or
o‘simlik larni (DO‘) ek ologik o‘ziga
xosligini bilish ham, zarur bo‘lib, bu
bilimlarsiz (DO‘) larni madaniy lasht irish
v a iqlimlasht ish mumk in emas.](/data/documents/8d2617f8-efe7-4cc5-89e6-92092d6f7adf/page_16.png)
![Etiboringiz uchun
rahamat](/data/documents/8d2617f8-efe7-4cc5-89e6-92092d6f7adf/page_17.png)
Mav zu: Int roduk sy a usullari • Int roduk t siy a m oxiy at i. • Int roduk t siy ada ilmiy t adqiqot ishlari. Mak sadi v a v azifalari. • Ek oint rodu k si y a ek ot arix iy int roduk siy a v a t urk um k omplek s usullari.
Int roduk siy a haqida qisqacha I nt roduk siy a (lot . int roduct io -joriy qilish), oʻsim lik lar int roduk siy asi — t urli oʻsim lik lar t urlari v a nav larini oʻz t abiiy arealidan ilgari uchram agan hududlarga k oʻchirish ( jalb et ish). " I nt roduk siy a " t ushunchasi 19-asrning 2-y armidan buy on qoʻllanib k elinm oqda. Oʻsim lik lar I .si nazariy asini shv ey sariy alik bot anik A. De-k andol (1806—93) 1855-y ilda asoslab bergan. N . I . Vav ilov oʻzi y arat gan m adaniy oʻsim lik larning k elib chiqish mark azlari nazariy asi asosida 1920-y ilda I .ning ilm iy asoslarini ishlab chik di.
Bir hududda uchray digan o'simlik ni boshqa uchramay digan hududga int raduk sy a qilish mumk in y ok i shuhududda uchray di lek in y ov v oy i holda, shu o'limlik ni ham madaniy lasht irib iqlimlasht irish mumk in
Artemicia cina Berg. – Darmana shuvoq Apocynum androsae mifolium L. – Kendir
Ek ologik areali t or o‘simlik larni int roduk siy a qilinay ot ganda erni maxsus t ay y orlanadi, ularni t abiiy o‘say ot gan joy i sharoit iga y aqinlasht iriladi. Erga galofi t ost iga sho‘rxok t uproq, psammofi t lar ost iga o‘ralar k ov lanadi v a ular qum bilan t o‘ldiriladi, gipsofi t lar ost iga esa t ark ibida gips saqlagan t uproq solinadi (ular o‘simlik ni t abiiy o‘say ot gan joy idan k elt iriladi).Bir xil o‘simlik lar bu y arat ilgan sharoit da y axshi o‘sib riv ojlanadi boshqalari esa oddiy sharoit da ham o‘sav eradi.