Janubiy Amerika xalqlari

Yuklangan vaqt:

15.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

4048.59765625 KB

Ko'chirib olish

Mavzu: Janubiy Amerika xalqlari
Reja:
1. Janubiy Amerika xalqlarining etnik tarkibi.
2. Ekvatorial mintaqatadagi qabilalar.
3. Janubiy Amerika xalqlarining urf-odatlari.

Janubiy Amerikadagi And tog`larining
hozirgi Kolumbiya, Ekvador, Peru,
Boliviya, Shimoliy Chilida, ya’ni juda
katta hududda kechua til oilasiga mansub
turli elat va qabilalardan tashkil topgan Ink
davlati bo`lgan. Bu yerda I mingyillikdan
kechua va aymara tillaridagi ko`plab
mayda qabilalar yashagan. Rivoyatlarga
qaraganda, XIII asrga kelib shu
qabilalardan Kusko vohasida joylashgan
Inklar kuchayib 1438-yildan qabilalar
ittifoqiga bosh bo`ladi va oliy kasta deb
taniladi. Boshqa barcha elatlar unga
bo`ysunib soliq to`lab turgan.

Machu-Pikchu — Perudagi 2438 metr
balandlikda joylashgan, qadimiy inklarning
yo‘qolgan shahri hisoblanadi. Taxminan 1440 -
yilda inklar tomonidan asos solingan va 1532 -
yilda to‘satdan huvillab bo‘shab qolgan shahar
ancha vaqt kishilarning e'tiboridan chetda
bo‘lgan. Tog‘ shamollarining yemirishi va o‘t-
o‘lanlar qoplab olishi tufayli asta-sekin yo‘qlik
tomon yuz tutgan shaharga 1911 - yilda
amerikalik tarixchi olim Hayram Binghem duch
keladi.
2007 - yil 7 - iyulda Machu-Pikchu jahonning
yangi yetti mo‘'jizasidan biri sifatida tan
olinadi. 13 - iyul kuni Peru prezidenti Alan
Garsia bu kunni bayram sifatida nishonlash
haqidagi farmonini imzolaydi.

Bugun Machu-Pikchu jahonning eng mashhur
sayyohlik yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi: bu
yerga Kusko shahridan poyezdda kelish
mumkin, yo‘lga uch soatcha vaqt sarflanadi.
Biroq toqqa piyoda chiqishni istaydiganlar ham
bor, Inklar so‘qmog‘i bo‘ylab chiqish uchun bir
necha sutka vaqt ketadi.
Cho‘qqiga yetib borgan sayohatchilarni
ibodatxonalar, uylar, omborlar, hattoki
rasadxona qarshi oladi. Shuningdek, murg‘ak
lamalar, alpaklar bilan uchrashib, o‘z chiroyi
bilan inson qo‘li bilan yaratilgan har qanday
narsadan ustun turuvchi And tog‘larining
takrorlanmas manzaralariga guvoh bo‘lish
mumkin. Gazeta.Ru Machu-Pikchuning
betakror manzaralari aks etgan fotogalereyani
e'lon qildi.

Ink davlatida politeistik (ko‘p xudolik) dinlari keng
tarqalgan. Quyosh ibodati eng muhim hisoblangan,
shuning uchun Sana Inka ham xudo darajasiga
kolarilgan. Ona yerga, tabiatga siglnganlar, Makka
va Kartoshka xudolari bolgan, ajdodlar arvohlariga
ham siglnganlar. Katta bayramlarda yoki ofat kelsa
asirlardan yoki bo‘ysundirilgan qabilalarning
bolalaridan qurbonlik qilganlar. Kohinlar diniy
marosimlardan tashqari astronomik kuzatishlarni
ham olib borganlar. Inklarda ikki xil yil hisobi –
Quyosh (366 kun) va Oy (354 kun) kalendari
bolgan. Tarix va genealogiya bilan shug ` ullanuvchi
maxsus donishmand (amauta) lar bo ` lgan.
Tabibchilikdan tashqari xirurgiya tajribasiga ega
bolganlar, trepanatsiya qilishni bilganlar, ieroglif
yozuvi bilan birga o'ziga xos rangli iplardan
tuzilgan tugma yozuv ham bo'lgan. Ammo noyob
yozuv namunalarini ispan istilochilari butunlay
yo'q qilganlar.

Botokuda qabilalari qarorgohlarida butun
guruhga mo'ljallangan palma yaproqlari bilan
yopilgan kata chaylalar tiklangan. Suv
saqlaydigan savatlari, maxsus uy-ro'zg'or
buyumlari bo'lgan. Ular kiyimni bilmaganlar,
badanlarini bo'yab bezaganlar, quloqlariga va
lablariga yog'och uzuk osganlar. Mazkur
qabilalarning ijtimoiy tuzumi kam o'rganilgan
bo'lsa-da, urug'chilik tuzumida yashaganliklari
aniq, ular dual tashkilotga ega bo'lganlar,
guruhiy nikoh va ekzogamiya tartiblari
saqlangan. Urug' jamoasida ona urug `i tartiblari
(urug‘ hisobi va hokazo) saqlangan, ammo
erkaklar ittifoqi ijtimoiy hayotda muhim rol
o ` ynagan. Diniy tasa vv urlari qo‘shni tropik
hindularnikidek tabiiy kuchlarga sigimshdan
iboratbo‘lgan.

Initsiatsiya marosimlari juda
tantanali bayram kiyimlarida
(bo'yalgan teri, par, hayvon shoxlari
bilan) chaylalar bezatilib, turli
raqslar, nog`ora va surnavlar bilan
o'tkazilgan, Diniy tasa vv urlar
totemizm va animizm bilan bog'liq.
Shomoniylik ham ma’lum.
shomonlar vazifasini xotinlar
bajargan, erkak shomonlar ayollar
ki y imini kiyinishi shart bo'lgan.
Ajdod arvohlariga sig'inish kuchli
bo'lgan.

Janubiy Amerikaning janubidagi keng dasht
hududlarida qadimdan Patagoniya bepoyon
tekisliklarini pampa deb ataydilar. Bu
hududda har xil tilda gapiradigan ovchi
qabilalar (asosan, chon, araukan,
texuelyache) yashagan. Ular dastlab piyoda,
yevropaliklar kelgandan keyin otda guana aka
(lamaning yovvoyi bir turi) ov qilganlar. Ov
qurollari o‘q-yoy, bola (teri xaltaga tosh solib
ikki-uchtasini arqon uchiga bog ` lab
palaxmonga o'xshatib hayvonga otganlar,
oyog `i yoki bo ` yniga o‘raglan bo ` lsa uni
qolga tushirgan) bilan tez yuguradigan
guanakani, tuyaqush va bug‘ularni
ovlaganlar. Ular turli o‘simlik, urug‘ va
ildizlarni ham yiglb-terganlar .

Pampa ovchilari manzillarida daydi turmushga
moslashgan bekitma yoki guanaka terisi bilan
qoplangan chaylalarda yashaganlar. Terilardan zo‘r
mahorat bilan ishlov berib belbogli plash
yopinganlar, ot yoki guanaka oyoq terisini shilib
xomligicha mahsiga o'xshash poyabzal qilib,
sovuq va yomg `i r paytlarida ustiga teri kavush
kiyganlar. Shunga qarab ispanlar pampa
ovchilarini “ patagonlik ” (katta oyoqli)lar deb
ataganlar. Patagonliklar 30 - 40 oiladan iborat
qavm-qarindoshlar guruhini tashkil qilgan. Guruh
boshida oqsoqol turgan va jamoa o'tkaziladigan
ovni boshqargan. Qarorgohlar patrilokal tipda
bo'lgan, kelin uchun qalin to‘langan. Asosiy mulk -
ot va qurol – erkakka tegishli, uy-ro‘zg‘or
buyumlari yengil yog'och va teridan yasalgan. Eri
olgan beva xotinga meros qolmagan, o'likdan
qolgan barcha buyumlar yo‘q qilingan.

Hozirgi Amerika qit’asi o‘zining rang-
barang tabiati singari turli xildagi etnik
qiyofaga ega. Kashf etilgandan so‘ng besh
asrlik tarixi davomida qit’aga juda ko'p
xilma-xil elat va xalqlar kelib uning etnik
tuzilishida tub o'zgarishlarga sabab
bo'lgan. Ularning geografik joylashishda
ham katta o'zgarishlar ro'v bergan. Hozir
AQSh va Braziliyada 100 dan ortiq turli
xalqlar, Kanada, Meksika va Argentinada
50 dan ko'proq, Boliviya, Venesuela, Peru,
Kolumbiya va Chilida 25 ga yaqin xalq va
elatlar yashaydi. 30 dan ortiq xalq bir
milliondan ko'p aholiga ega.

Til jihatdan hozirgi Amerika aholisini
olimlar ikki katta guruhga bo'ladilar,
kelgindi hind-yevropa tillari (asosan, ingliz,
ispan, fransuz) va mahalliy hindu tillari
(mayya, astek, aymara, kechua, guarani,
penuti, chibcha va hokazo). XVI - XVIII
asrlar davomida Afrikadan zo'rlik bilan
millionlab keltirilgan turli elatlar (bantu,
yoruba, xuasa, eva va h.k.) ham qit'aning
etnik qiyofasiga muayyan ta’sir o'tkazgan.
Hozirgi Amerika qit’asining ayrim
mamlakatlarida negrlar hatto ko'pchilikni
tashkil qiladi. Yevropa mustamlakasi
natijasida ko'p asrlik murakkab etnik jarayon
ro'y berib tub aholining faqat lingvistik va
antropologik tuzilishidagina emas, uning
turmush tarzida ham jiddiy o‘zgarishlar
sodir bo‘lgan.

Amazonka va Orinoka daryolarining tropik
o'rmonlarida ov qilganlar, daryo va ko'llarda
baliq tutganlar. Toshboltalar ham qurol, ham
savdo vositasi rolini o‘ynagan. Ovda parli
o‘q - yoy, suyak, chig‘anoq va yog‘ochdan
yasalgan turli qurollar ishlatilgan. Maymun
va qushlarni ovlashda uchi kurara nomli
o‘simlik zahari surtilgan bambukdan
yasalgan pufak naycha qurol (sarbakan)
ishlatilgan. Umuman mahalliy hindular
mahorat bilan o‘simlik zaharlaridan
foydalanganlar. Baliq ovida turli to‘r va savat
ishlatilgan, yog'ochdan kichik kemalar
yasaganlar. Baliqni o‘qyoy va sanchqi bilan
ham ovlaganlar.

Asosiy ijtimoiy hujayra qishloq jamoasi
(aylu) hisoblangan. Yer bosh hokimning
mulki hisoblansa ham har yil jamoa
a’zolari (oilalar)ga taqsim qilib
berilgan. Oliy hokimga ( “ Inka dalasi ” )
va kohinlarga ( “ Quyosh dalasi ” ) maxsus
yerlar ajratilib, uni jamoa a’zolari ishlab
hosilini yig‘ib berganlar. Davlat tuzumi
o'ziga xos despotizmga asoslangan
quldorlik imperiyasi hisoblangan. Inklar
yuqori tabaqa deb tanilgan va ular
mehnatdan ozod bolib boshqa qabilalar
hisobiga yashaganlar.

Soliqdan kechua qabilasi ham
ozod bolgan, boshqa qabilalar
inklarga qaram bolib soliq
tolaganlar, qul yetkazib berganlar.
Ammo urugchilik munosabatlari
(fratriylik) saqlangan. Inklar hatto
kiyim va bezaklari bilan ajralib,
hukmron kastaga aylangan,
hokimlar va kohinlar ham ulardan
saylangan. Oliy Inka (Sana Inka)
quyosh o‘g‘li hisoblangan, unga
boshqalar itoat qilgan.

Ink davlatida aholi, asosan, dehqonchilik
bilan shug'ullangan. Asli And tog'larida
dehqonchilik xo'jaligi miloddan avvalgi
uch minginchi yillikda paydo bo'lgan.
Inklar miloddan avvalgi VI asrda
shakllangan chanapata madaniyatining
merosxo'rlaridir. Ular markazlashgan
sug'orish tizimini yaratganlar, asosan,
makka va kartoshka ekkanlar.
Kartoshkaning ko'p turlari, Yevropaga ilk
bor shu yerdan olib borilgan. Dalalar tosh
bilan berkitilgan kanallar orqali
sug'orilgan, suv omborlari to'ldirilgan.
Yerga jez uchli maxsus tayoq (taklya) va
tosh, bronza uchli chopqi bilan ishlov
berilgan, hosil jez o‘roq bilan o‘rilgan.
Umuman 40 ga yaqin ekin turlarini
bilganlar.

Andlik hindular Amerika qit’asidagi
chorvachilik ni bilgan yagona elatlardan
hisoblangan. Kechua va aymara xalqlari
lama va alpaka nomli hayvonlarni qo‘lga
o‘rgatib yuk tashishda foydalanganlar,
go'shti, yog‘i, terisi, juni, suyagini
xo‘jalikda keng ishlatganlar. Lamaning
yovvoyi turini uch yilda bir marta mol
qo‘ralari-ga haydab, qamab, junini qirqib,
keyin erkinlikka chiqarib yuborganlar.
Go‘sht uchun dengiz cho‘chqasi va
o‘rdaklarni ovlaganlar. Uy hayvonlaridan
faqat itni saqlaganlar. Ink davlatida
hunarmandlik rivojlangan. Ular metallni
ruda konlaridan qazib olganlar. Mis,
ku mush, oltin, simob va boshqa rangli
metallarni, hatto jez ishlab chiqqanlar, turli
qurol (o‘roq, bolta, pichoq), bezaklar va
diniy buyumlar yasaganlar.

Ijtimoiy tuzumi matriarxatdan ota
urug'iga o'tish davriga to'g'ri keladi.
Ular inklarning qattiq ta’sirida bo'lgan
va madanivatining ko'p tomonlarini,
jumladan, metall ishlab chiqarishni,
tugma yozuvni qabul qilib olganlar.
Chili davlati araukanlarni 1883-yili
katta kuch bilan o'ziga bo'ysundirgan.
So'nggi davrlargacha ular ba’zi
jamoatchilik munosabatlarini saqlab
kelganlar. Hozir ko'pchilik araukanlar
rezervatsiyalarga joylashgan.

Chilining janubiy hududlarida bir necha
guruhlarga bo'lingan araukan qabilalari
yashaydi. Ular ham inklar singari
dehqonchilik bilan shug'ullanganlar,
kartoshka, mais, loviya, suli ekkanlar,
chorvachilik va terimchilikni bilganlar,
qisman ovchilik ham qilganlar.
Kiyimlari gazlamani ikkiga buklab,
o'rtasini bosh sig'adigan qilib kesib
olingan plash (pancho) shaklida bo'lib,
uning tagida teridan shim kiyganlar. Har
xil chig'anoq va metalldan yasalgan
bezaklar taqishgan. Araukanlar
qamishdan to'qilib, loy bilan suvalgan
konus shaklidagi somon yoki qamish
tomli uylarda yashaganlar.

Tropik o'rmon hindu qabilalari. Janubiy
Amerikaning shimoli-sharqiy va
markaziy qismlarida mustamlaka
arafasida aravak, tupi-guarani va karib
til oilasiga mansub turli qabilalar
yashagan. Ular nihoyatda qoloq
ibtidoiy jamiyat darajasida turgan o'troq
elatlardir. Asosiy kasbi tropik
dehqonchilik bo'lib, mayda butazorlarni
toshboltalar bilan qirqib ku y dirganlar,
kul aralash tuproqqa yog'och tayoq
bilan kavlab makka, batata, loviya,
tamaki va paxta ekkanlar.

Amazonka va Orinoka vohalaridagi
hindular urug‘-jamoa bolib yashaganlar va
umumiy xo‘jalikka ega bolganlar. Oilalar
matrilokal tipidagi juft nikoh tartibida
bolsa ham guruh nikoh qoldiqlari
saqlangan. Ov qiladigan va baliq tutadigan
umumiy hudud jamoa mulki hisoblangan,
ov teng taqsim qilingan. Har qishloq o‘zini
o‘zi boshqaruvchi jamoaga ega bo ` lib,
unga a oqsoqol rahbarlik qilgan. Har bir
qabilada erkaklar ittifoqi mavjud bolgan.
Qabilalararo aloqalar tabiiy sharoit tufayli
uncha mustahkam bo ` lmagan .

To‘r to‘qishda tropik o‘rmon hindulariga
teng keladigani yo‘q. Yog‘ochga osib
qo‘yadigan karavot-gamakni kashf qilib
butun dunyoga shu nom bilan taqdim
qilgan, bezgak kasalini davolashda eng
zarur darmon - xinin daraxtini kashf
qilgan ham o'rmon hindularidir. Ular
doirasimon yoki to‘rtburchakli palma
yaprog `i va butoqlar bilan yopilgan
uylarda yashaganlar. Devorlari ham
butoqlardan to‘qilgan yoki bo‘yra bilan
ustunlarga berkitib loy suvalgan.

Foydalanilgan adabiyotlar:

Iso Jabbarov. “Jahon etnologiya asoslari”. Toshkent. Yangi
asr avlodi. 2005.

Ahmadjon Ashirov. “Etnologiya”. Toshkent. Yangi nashr.
2014.

Ahmadjon Ashirov. Etnologiya o`quv qo`llanma. Toshkent.
Yangi nashr. 2014.

Mavzu: Janubiy Amerika xalqlari Reja: 1. Janubiy Amerika xalqlarining etnik tarkibi. 2. Ekvatorial mintaqatadagi qabilalar. 3. Janubiy Amerika xalqlarining urf-odatlari.

Janubiy Amerikadagi And tog`larining hozirgi Kolumbiya, Ekvador, Peru, Boliviya, Shimoliy Chilida, ya’ni juda katta hududda kechua til oilasiga mansub turli elat va qabilalardan tashkil topgan Ink davlati bo`lgan. Bu yerda I mingyillikdan kechua va aymara tillaridagi ko`plab mayda qabilalar yashagan. Rivoyatlarga qaraganda, XIII asrga kelib shu qabilalardan Kusko vohasida joylashgan Inklar kuchayib 1438-yildan qabilalar ittifoqiga bosh bo`ladi va oliy kasta deb taniladi. Boshqa barcha elatlar unga bo`ysunib soliq to`lab turgan.

Machu-Pikchu — Perudagi 2438 metr balandlikda joylashgan, qadimiy inklarning yo‘qolgan shahri hisoblanadi. Taxminan 1440 - yilda inklar tomonidan asos solingan va 1532 - yilda to‘satdan huvillab bo‘shab qolgan shahar ancha vaqt kishilarning e'tiboridan chetda bo‘lgan. Tog‘ shamollarining yemirishi va o‘t- o‘lanlar qoplab olishi tufayli asta-sekin yo‘qlik tomon yuz tutgan shaharga 1911 - yilda amerikalik tarixchi olim Hayram Binghem duch keladi. 2007 - yil 7 - iyulda Machu-Pikchu jahonning yangi yetti mo‘'jizasidan biri sifatida tan olinadi. 13 - iyul kuni Peru prezidenti Alan Garsia bu kunni bayram sifatida nishonlash haqidagi farmonini imzolaydi.

Bugun Machu-Pikchu jahonning eng mashhur sayyohlik yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi: bu yerga Kusko shahridan poyezdda kelish mumkin, yo‘lga uch soatcha vaqt sarflanadi. Biroq toqqa piyoda chiqishni istaydiganlar ham bor, Inklar so‘qmog‘i bo‘ylab chiqish uchun bir necha sutka vaqt ketadi. Cho‘qqiga yetib borgan sayohatchilarni ibodatxonalar, uylar, omborlar, hattoki rasadxona qarshi oladi. Shuningdek, murg‘ak lamalar, alpaklar bilan uchrashib, o‘z chiroyi bilan inson qo‘li bilan yaratilgan har qanday narsadan ustun turuvchi And tog‘larining takrorlanmas manzaralariga guvoh bo‘lish mumkin. Gazeta.Ru Machu-Pikchuning betakror manzaralari aks etgan fotogalereyani e'lon qildi.

Ink davlatida politeistik (ko‘p xudolik) dinlari keng tarqalgan. Quyosh ibodati eng muhim hisoblangan, shuning uchun Sana Inka ham xudo darajasiga kolarilgan. Ona yerga, tabiatga siglnganlar, Makka va Kartoshka xudolari bolgan, ajdodlar arvohlariga ham siglnganlar. Katta bayramlarda yoki ofat kelsa asirlardan yoki bo‘ysundirilgan qabilalarning bolalaridan qurbonlik qilganlar. Kohinlar diniy marosimlardan tashqari astronomik kuzatishlarni ham olib borganlar. Inklarda ikki xil yil hisobi – Quyosh (366 kun) va Oy (354 kun) kalendari bolgan. Tarix va genealogiya bilan shug ` ullanuvchi maxsus donishmand (amauta) lar bo ` lgan. Tabibchilikdan tashqari xirurgiya tajribasiga ega bolganlar, trepanatsiya qilishni bilganlar, ieroglif yozuvi bilan birga o'ziga xos rangli iplardan tuzilgan tugma yozuv ham bo'lgan. Ammo noyob yozuv namunalarini ispan istilochilari butunlay yo'q qilganlar.

O'xshashlar

Janubiy Amerika aholisi

Janubiy Amerika tabiat zonalari

O‘rta asrlarda Amerika xalqlari

Janubiy-sharqiy osiyo xalqlari

JANUBIY SHARQIY OSIYO XALQLARI