logo

Koshifiyning so‘z odobi va notiqlik haqidagi qarashlari

Yuklangan vaqt:

15.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

860.966796875 KB
Koshifiyning so‘z odobi va notiqlik haqidagi qarashlari .  Reja:
1. Mavlono Voiz Koshifiy nutq odobi va notiqlik san’ati haqida 
2. Mavlono Voiz Koshifiyning  “Futuvvatnomayi sultoni”asari haqida
3. Mavlono Voiz Koshifiyning “Futuvvatnomayi sultoni”asarida 
keltirilgan fikrlar. Mavlono Voiz Koshifiy nutq odobi va notiqlik san ’ ati haqida.
XV-XVI asr ma ’ naviyatining yirik vakili alloma Mavlono Husayn Voiz 
Koshifiyning nutq madaniyati va nutqiy me ’ yor, nutq qoidalariga oid 
qarashlariga e ’ tibor beraylik. Uning  “ Futuvvatnomayi sultoniy ”  
asarining  “ Tariqat ahlining odobi haqida ”  deb nomlangan beshinchi 
bobida inson ma ’ naviyati va madaniyatiga oid qarashlari e ’ tiborga 
molikdir. Olim bu bobda insonning yetti a ’ zosi   ko‘ z, quloq, til, qorin, 
og ‘ iz, qo ‘ l va farj (tanosil a ’ zosi)ni saqlash odobi haqida mulohaza 
yuritar ekan, ularni inson organizmi deb emas, balki ma ’ naviyati va 
axloqi namoyon bo ‘ luvchi ramziy belgilar sifatida talqin qiladi.  Jumladan, uning muomala madaniyati va muloqot 
odobi haqidagi qarashlari ana shu umuminsoniy 
fazilatlarning tarkibiy qismi sifatida qaraladi. 
Koshifiy kitobning birinchi faslida quyidagilarni 
yozadi:  “ Tilning odobi qaysi deb so ‘ rasalar, bu olti 
narsaga tilni ochish va sakkiz narsadan tilni saqlash 
deb aytgil. Tilni ochish kerak bo ‘ lgan narsalar qaysi 
deb so ‘ rasalar, aytgil: hojat zarurati yuzasidan 
ko ‘ ngillarda yashirin bolgan rozni izhor etish, 
mazlumlar faryodiga javob berish va marhumlar 
imdodi uchun so ‘ z aytish. Chunki bu so ‘ zlar orqali 
zolimning zulmi mazlumlar boshidan ko ‘ tarilishi 
mumkin. ”  Tilni saqlash lozim bo ‘ lgan narsalar qaysi deb so ‘ rasalar, 
aytgil: birinchidan, yolg ‘ on gapirishdan, zero yolg ‘ onchi 
xudoning dushmanidir. Ikkinchi, va ’ daga xilof gapirish va 
munofiqona so ‘ z aytishdan. Uchinchi, g ‘ iybat va bo ‘ hton 
gaplardan, chunki bo ‘ hton fosihlar ishidir. To ‘ rtinchi, behuda 
bahs-u munoqashadan, ayb qilishdan va gap tashishdan. Bular 
shayton vasvasasiga kiradi. Beshinchi, o ‘ zini maqtash va 
ta ’ riflashdanki, bu xudbinlikka olib keladi. Oltinchi, navkar va 
xizmatkorlarni la ’ natlashdan. Yettinchi, qarg ‘ ashdan, duoibad 
qilishdan, chunki bu jon-u dilning ofatidir. Sakkizinchi, mazax-
masxara qilish va hazil-huzuldan.   Olim shu bobning  “ Suhbat odobi haqida ”  deb nomlangan oltinchi 
faslida til odobi haqidagi mulohazalarini davom ettirib, 
quyidagilarni bayon qiladi: «Bilgilki, odamzodning sharafi nutq 
bilan va nutq odobiga rioya qilmagan odam bu sharafdan 
bebahradir. So ‘ z hamma vaqt savob uchun ishlatilishi, to ‘ g ‘ ri va 
haqqoniy bo ‘ lishi kerak. Agar shunday bo ‘ lmasa, jim turgan 
ma ’ qul. Shayxlar va boshqa martabaga erishganlar uchun ham, hali 
martabaga erishmagan kishilar, muridlar uchun ham rioya qilinishi 
zarur bo ‘ lgan bir qancha suhbat odobi mavjud.   Agar martabaga erishganlar suhbatda qaysi qoidalarga 
amal qilishi kerak deb so ‘ rasalar, aytgilki, quyidagi 
sakkiz qoidani saqlash kerak:  B irinchidan, har kimning 
ahvoliga qarab, munosib so ‘ z aytsin. Ikkinchidan, 
dag ‘ allik qilmasdan, lutf va muloyimlik bilan gapirsin. 
Uchinchidan, gapirayotganda tabassum qilib, ochilib 
gapirsin. To ‘ rtinchidan, ovozini baland ko ‘ tarmasin, 
eshituvchilarga malol keltirmaydigan qilib gapirsin. 
Beshinchidan, odamlarga nafi tegadigan ma ’ noli gaplarni 
gapirsin.   Agar qaysi til bilan so ‘ z so ‘ zlaysan deb so ‘ rasalar, sidq-u sadoqat tili 
bilan deb aytgil. 
Agar so ‘ zni qaysi quloq bilan eshitasan deb so ‘ rasalar, qabul qulog ‘ i 
bilan deb aytgil.  Agar so ‘ z senikimi yoki sen so ‘ znikimi deb so ‘ rasalar, aytgil: men 
so ‘ zniki va so ‘ z menikidir, chunki so ‘ z insonlik daraxtining 
mevasidir,. Daraxtni mevadan, mevani esa daraxtdan ajratib 
bo ‘ lmaydi. 
Voiz Koshifiy mana shu tarzda asarning oltinchi bobining ikkinchi 
faslida maraka tuzuvchi so ‘ z ahli, ya ’ ni notiqlar haqida ma ’ lumot 
berib, ularni uch toifaga ajratadi: birinchi toifa  maddohlar, 
g ‘ azalxonlar va saqqolar (meshkobchilar). 
Ikkinchi toifa  xossago ‘ ylar (dorifurushlar) va bisotandozlar 
(ko ‘ rgazmachilar). Uchinchi toifa  qissa so ‘ ylaguvchilar va afsona 
aytuvchilar. 
Ularning har birining fazilatlari haqida so ‘ z yuritib, adab shakllarini 
birma-bir ko ‘ rsatib, nutq so ‘ zlaganlarida me ’ yorni saqlash lozimligini 
bir necha bor takrorlaydi.  Agar martabaga yetmaganlarning suhbat odobi nechta deb so ‘ rasalar, bu 
ham sakkizta deb aytgil.
  Birinchidan, so ‘ ramaguncha gapirmasin. 
Ikkinchidan, gapirayotganda ovozini baland ko ‘ tarmasin. 
Uchinchidan, gapirayotganda o ‘ ng-u so ‘ liga qaramasin. 
To ‘ rtinchidan, g ‘ arazli va kinoyali gaplarni gapirmasin. 
Beshinchidan, qattiq gapirmasin va betgachoparlik qilmasin. 
Oltinchidan, pushaymon bo ‘ lmaslik uchun o ‘ ylab gapirsin. 
Yettinchidan, odamlar gapini bo ‘ lib so ‘ z qotmasin. 
Sakkizinchidan, ko ‘ p gapirmasin. 
Chunki ko ‘ p gapirish aqli noqislik belgisidir. Oz bo ‘ lsa ham soz 
gapirishni shior etsin.  Foydalanilgan adabiyotlar:
  1. S. Karimov 
Nutq madaniyati va mutolaa san’ati fanidan o ‘ quv 
qo ‘ llanma. Samarqand- 2020.
2. www.arxiv.uz  E’tiboringiz uchun  tashakkur !

Koshifiyning so‘z odobi va notiqlik haqidagi qarashlari .

Reja: 1. Mavlono Voiz Koshifiy nutq odobi va notiqlik san’ati haqida 2. Mavlono Voiz Koshifiyning “Futuvvatnomayi sultoni”asari haqida 3. Mavlono Voiz Koshifiyning “Futuvvatnomayi sultoni”asarida keltirilgan fikrlar.

Mavlono Voiz Koshifiy nutq odobi va notiqlik san ’ ati haqida. XV-XVI asr ma ’ naviyatining yirik vakili alloma Mavlono Husayn Voiz Koshifiyning nutq madaniyati va nutqiy me ’ yor, nutq qoidalariga oid qarashlariga e ’ tibor beraylik. Uning “ Futuvvatnomayi sultoniy ” asarining “ Tariqat ahlining odobi haqida ” deb nomlangan beshinchi bobida inson ma ’ naviyati va madaniyatiga oid qarashlari e ’ tiborga molikdir. Olim bu bobda insonning yetti a ’ zosi ko‘ z, quloq, til, qorin, og ‘ iz, qo ‘ l va farj (tanosil a ’ zosi)ni saqlash odobi haqida mulohaza yuritar ekan, ularni inson organizmi deb emas, balki ma ’ naviyati va axloqi namoyon bo ‘ luvchi ramziy belgilar sifatida talqin qiladi.

Jumladan, uning muomala madaniyati va muloqot odobi haqidagi qarashlari ana shu umuminsoniy fazilatlarning tarkibiy qismi sifatida qaraladi. Koshifiy kitobning birinchi faslida quyidagilarni yozadi: “ Tilning odobi qaysi deb so ‘ rasalar, bu olti narsaga tilni ochish va sakkiz narsadan tilni saqlash deb aytgil. Tilni ochish kerak bo ‘ lgan narsalar qaysi deb so ‘ rasalar, aytgil: hojat zarurati yuzasidan ko ‘ ngillarda yashirin bolgan rozni izhor etish, mazlumlar faryodiga javob berish va marhumlar imdodi uchun so ‘ z aytish. Chunki bu so ‘ zlar orqali zolimning zulmi mazlumlar boshidan ko ‘ tarilishi mumkin. ”