logo

Мероси адабии Рӯдакӣ ва омӯзиши он

Yuklangan vaqt:

10.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

80.93359375 KB
Мероси адабии Р дак  ва ом зиши он ӯ ӣ ӯ
Муҳаққиқони  осори  Р дак :	
ӯ ӣ   Таҳқиқи  ҳаёт  ва 
э одиёти  устод  Р дак   дар  кишварҳои  Шарқ,  пеш  аз 	
ҷ ӯ ӣ
ҳама,  дар  умҳурии  исломии  Эрон  оғоз  гардидааст. 	
Ҷ
Асари  се ҷ илдаи  бисёр  муҳимми  Саид  Нафис   бо 	
ӣ
унвони  “Аҳвол  ва  ашъори  Абуабдуллоҳ  Чаъфар  ибни 
Муҳаммад  Р дакии  Самарқанд ”  (Теҳрон,  1305-1311) 	
ӯ ӣ
нахустин таҳқиқи доманадор перомуни р згор ва аҳволу 	
ӯ
ашъори  шоир  мебошад,  ки  он  сарчашмаи  асос   ва 	
ӣ
нахустманбаъи  араёни  р дакишинос   дар  қаламрави 	
ҷ ӯ ӣ
Эрон,  То икистон,  Афғонистон  ва  сойири  кишварҳои 	
ҷ
аҳон гардидааст.	
ҷ                   Рудакишинос   дар  То икистон  ҳудуди ӣ ҷ
сад соли охир густариш пайдо кардаву осори 
мутааддиде  перомуни  р згор,  аҳвол,  ашъор, 	
ӯ
афкор  ва  сойири  анбаҳои  адабию  ҳунарии 	
ҷ
шеъри   ба миён омадаанд. Дар раъси чунин 	
ӯ
таҳқиқот  корҳои  ан омдодаи  устод 	
ҷ
Садриддин  Айн   қарор  дорад,  ки  бо 	
ӣ
“Намунаи  адабиёти  то ик”  оғоз  мегардад. 	
ҷ
Устод  Садриддин  Айниро  метавон  о ғ озгари 
не ҳ зати  р ӯ дакишинос ӣ   ва  ба  ин  восита 
шинохти  ҳ увияти  милл ӣ   дар  То ҷ икистон 
донист. унбиши  бузурги  р дакишинос   дар Ҷ ӯ ӣ
То икистон  ба  арафаи  ашнгирии  1100  - 	
ҷ ҷ
солагии  шоир  дар  соли  1958  рост  меояд.  Дар 
арафаи  ин  ашн  ва  пас  аз  он  то  ба  имр з 	
ҷ ӯ
перомуни  Р дак   ва  масъалаҳои  гуногуни 
ӯ ӣ
ҳувият  ва  э одиёти    осори  зиёде  ба  миён 
ҷ ӯ
омадаанд,  ки  аз  умлаи  муҳимтарни  онҳо 	
ҷ
китобҳои нисбатан  омеъи устодон Абдулған  
ҷ ӣ
Мирзоев  бо  номи  “Аб абдуллоҳ  Р дак ” 	
ӯ ӯ ӣ
(1958)  ва  Аълохон  Афсаҳзод  таҳти  унвони 
“Одамушшуаро Р дак ” (2003) мебошанд.	
ӯ ӣ •
Инчунин,  донишмандони  дигари  то ик,  ба  монанди ҷ
Абдусалом  Деҳот ,  Шариф он  Ҳусейнзода,  Холиқ 	
ӣ ҷ
Мирзозода,  Муҳаммадвафо  Бақоев,  Сотим  Улуғзода, 
Баҳром  Сирус,  Ра аб  Амонов,  П лод ,  Мирзо 	
ҷ ӯ ӣ
Турсунзода,  Воҳид  Асрор ,  Т рақул  Зеҳн ,  Саъдоншоҳ 	
ӣ ӯ ӣ
Имронов,  Расул  Ҳодизода,  Камол  Айн ,  Муҳаммад он 	
ӣ ҷ
Шукуров,  Абдулманнон  Насриддинов,  Худо  Шарифов, 	
ӣ
Абдунаб   Сатторзода,  Раҳими  Мусулмониёни 	
ӣ
Қубодиён ,  Мирзо  Муллоаҳмадов,  То иддин  Мардон , 	
ӣ ҷ ӣ
Алии  Муҳаммадии  Хуросон ,  Амрияздони  Алимардон, 	
ӣ
Аслиддин  Низом ,  Субҳон  Амирқулов,  Асрори 	
ӣ
Рахмонфари  Сомон ,  Абдушукури  Абдусаттор  ва 	
ӣ
дигарон  дар  ин  фосила  перомуни  масъалаи  мазкур 
пардохтаву осори арзишманде ба ву уд овардаанд.	
ҷ                 Баҳси  мероси  адабии  Рудак   ва  осори ӣ
бозмондаи  . 	
ӯ Дар  мавриди  миқдори  ашъори 
устод Р дак  миёни муаллифони сарчашмаҳо 	
ӯ ӣ
ва  донишмандони  асрҳои  охир  андешаҳои 
мухталиф  мав уданд.  Ба  устод  Р дак   дар 	
ҷ ӯ ӣ
тазкираву таърихномаҳо ва шоирон дар абёти 
алоҳида  миқдори  зиёди  шеърро  нисбат 
додаанд.  Чунончи,  Асадии  Тус   дар  як  байт 	
ӣ
чунин таъкид мекунад:
Шоир чу гузин Р дак , к-он, к-аш бувад ашъор	
ӯ ӣ
Беш аз саду  ҳ аштод  ҳ азор аз дур(р)у девон.                 Шубҳое  нест,  ки  Р дак   шоири  пуркор ӯ ӣ
буда,  аммо  ҳан з  ҳам  ба  миқдори  ашъоре, 	
ӯ
ки    сурудааст,  огоҳии  дурусту  дақиқе  дар 	
ӯ
даст  нест.  Ҳангоме  ки  сухан  перомуни  ин 
масъала  мечархад,  ҳамеша  абёти  зерини 
шоири  асри  XII  Рашидии  Самарқанд  	
ӣ
шоҳид оварда мешавад:
Гар сар е  ёбад ба олам кас ба нек ӯ шоир ӣ ,
Р дакиро бар сари он шоирон зебад сар	
ӯ ӣ .
Шеъри  ӯ ро баршумурдам сезда ҳ  ра ҳ  сад  ҳ азор,
Ҳ ам фузун ояд, агар чунонки бояд бишмар ӣ . Муҳаққиқон ин сатрҳоро ба гунаҳои мухталиф дарёфтаанд:
1) 100 ООО X 13 = 1.300 000 байт;
2) Сезда ҳ  бор баршумурдам, беш аз 100 000 байт хо ҳ ад
шуд;
3)  Гур ҳӯ и  сеюми  сарчашма ҳ о  ашъори  Р дакиро  200 	ӯ ҳ азор 
байт гуфтаанд.
Ба  ҳар  сурат  ахбори  сарчашмаҳои  адабию  таърих   ро еъ  ба 	
ӣ ҷ
ашъори  устоди  шоирони  А ам  нишон  медиҳад,  ки  устод 	
ҷ
Р дак  шоири сермаҳсул буда, дар мавриди бисёрии ашъори 	
ӯ ӣ
  ойи  шубҳа  нест.  Вале  аз  охири  асри  XIX  ин  ониб,  ки 	
ӯ ҷ ҷ
гирдоварии  ашъори  шоир  шур ъ  шудааст  ва  то  ба  имр з 	
ӯ ӯ
идома  дорад,  айни  замон  дар  нашрҳои  гуногуни  ма м аҳои 	
ҷ ӯ
ашъори  шоир,  ки  бо  номҳои  гуногун  ба  чоп  расида  ва 
дастрасанд,  беш  аз  ҳазор  ва  камтар  аз  ду  ҳазор  байти  устод 
Р дак  дастрас ва нашр шудааст.	
ӯ ӣ Мутаассифона,  чунонки  ба  мушоҳида  мерасад,  аз  ин  сарвати 
бисёр  бузургу  бекарон  то  ба  мо  миқдори  хеле  андаке  боқ  ӣ
мондаасту  халос.  Иллати  ин  амр  гум  шудани  девони  шоир 
мебошад.  Девони  шоир  аз  о ғ ози  садаи  XIII  ба  баъд  гум 
шудааст.  Дар  о ғ ози  асри  XIII  бар  девони  Р дак   ого	
ӯ ӣ ҳ  	ӣ
доштаанд, зеро Му ҳ аммад Авф ӣ , ки тазкираи хешро дар байни 
сол ҳ ои  1221-1222  навиштааст,  нусхаи  хатт и и  онро  дидааст. 
Аммо  Хамдулло ҳ и  Қа звин ӣ ,  ки  “Таърихи  гузида”-и хешро  дар 
соли  1229/1230  ба  поён  расонида,  мег ӯ яд,  ки  бар   	
ӯ дигар 
муяссар нагашт девони Р дакиро бубинад. 	
ӯ Бинобар шумориши 
Саид Нафис  аз шеърҳое, ки ба рост  аз Р дак  ҳастанд, танҳо 	
ӣ ӣ ӯ ӣ
бар 804 байт огоҳ  дорем, ки ба таври зайл бахш мешавад:	
ӣ
1. аз қасидаву қитъа - 362 байт;
2. аз рубо  - 64 байт;	
ӣ
3. аз чакомаҳои гуногуни ғино  - 224 байт;	
ӣ
4. аз манзума (маснав ) -154 байт.	
ӣ                 Баъд  аз  Саид  Нафис   ашъори  дигареро ӣ
ҳам аз Р дак  донишмандон пайдо кардаанд. 	
ӯ ӣ
Дар  охирин  китоби  фарогири  ашъори 
боқимондаи  шоир,  ки  бо  номи  “Девон”-и 
Абуабдуллоҳ  аъфар 	
Ҷ ибни  Муҳаммад  ибни 
Ҳаким  ибни  Абдурраҳмон  ибни  Одам 
Р дакии  Самарқанд   бо  таҳия,  тасҳеҳ  ва 	
ӯ ӣ
сарсухану  тавзеҳоти  муфассали  Қодири 
Рустам  (Олмот ,  2007.-  256  саҳ)  ба  чоп 	
ӣ
расидааст,  ашъори  шоир  ба  сурати  зерин 
бахшбанд  шудааст:	
ӣ 1.  Қ а соид,  та ғ аззул,  қитъа  ва  пораҳои  бозмонда  аз  онҳо  -  550  байт. 
Дар ин миён дар якто  абёти 4 шеър ба  ойи ду мисраъ як мисраъ ӣ ҷ
омадааст,  ойи мисраъҳои тоқро нуқтаҳо (...) иваз кардааст;	
ҷ
2. Рубоиёт - 36 рубо  (36 х 2 = 72 байт);	
ӣ
3. Абёти пароканда - 224 байт ва 3 мисраи  удогона;	
ҷ
4. Абёти бозмонда аз маснавиҳо - 219 байт, аз  умла:	
ҷ

а) “Калила ва Димна” - 73 байт;

б) “Синдбоднома” - 60 байт;

в) Маснав  дар баҳри мутақориб - 42 байт;	
ӣ

г) Маснавии баҳри хафиф - 23 байт;

г ) Маснавии баҳри ҳаза  -12 байт;	
ҷ

д) Маснавии дигар аз баҳри ҳаза  - 3 байт;	
ҷ

е) Маснавии баҳри музореъ - 3 байт;

ё) Маснавии баҳри сареъ - 3 байт.
а	
Ҷ мъи абёти мазкур ба 1065 байт ва 3 мисраъ баробар
           аст. Ҳамин  тавр,  мероси  то  ба  мо 
боқимондаи  султони  шоирони  А ам  устод ҷ
Р дак ,  ба  истиснои  чанд 	
ӯ ӣ қасида,  ғазал, 
рубо   ва 	
ӣ қ итъа,  асосан  аз  байту 
мисраъҳои пароканда  иборат мебошад.  Тадқиқотчиёни  э одиёти  Рўдак   нўҳ  маснав   ва ҷ ӣ ӣ
достон  доштани  ўро  қайд  кардаанд,  ки  номи  баъзе  аз 
онҳо маълум аст: “Калила ва Димна”, “Синдбоднома”, 
“Даврони офтоб”, “Ароис ун-нафоис”.
1. «Калила  ва  Димна»   -  аз    араб   ба  форсии  дар   ба  назм 	
ӣ ӣ
дароварда  шудааст.  Ин  асари  машҳур  дар  мавзўи  панду 
ахлоқ буда, Рўдак  боз ба он иловаҳо кардааст.	
ӣ
2.   «Синдбоднома»   -  аз  «Қиссаи  Синдбод»,    аз  ҳикояти   
шаби    дуюми  шаби  чоруми  «Алф-ал-лайла  ва  лайла» 
оварда шудааст, ба ин маснав  тааллуқ дорад.	
ӣ
3.  «Даврони  офтоб»   мебошад,  ки  мазмуни  асосии  ин 
достон ва соли таълифи он маълум  нест. Қасидаи  дигари  мадеҳавии  Рўдак  ӣ «Модари  май»   аст.  Ин 
қасидаро  дар  ад а биётшинос  	
ӣ қасидаи  х амрияи  мадҳия  низ 
меноманд.  Қасидаи  ҳамрия  қасидаест,  ки  ба  таърифи  май ,  
ма ҷ лисҳои  базму    тараб  бахшида  шудааст.  Аз  сабаби  он  ки 
дар  қисми  ташбиби  қасида  дар  22  байт  васфи  май  ва  роҳи 
тайёр кардани он тасвир ёфтааст, онро ҳамрия меноманд.
Қасидаи дигари Рўдак  бо номи 	
ӣ «Шикоят аз пир »	ӣ  шўҳрат 
дорад.  Ин  қасида  дар  айёми  пирии  шоир,    дар  айни  ав и 	
ҷ
кашмакашиҳои  дарунии  давлати  Сомониён  навишта 
шудааст. Дар ин қасида Рўдак  лаҳзаҳои муҳимтарини ҳаёти 	
ӣ
аз  сар  гузаронидаашро,  пастию  баланд ,  шодию  ғамҳои 	
ӣ
худро  бо  эҳсоси  баланд  тасвир  кардааст.  Асоси  қасидаро 
баёни тазоди ҳаёти шоир, гузаштаи ширин ва ҳозираи талхи 
ин ҳаёти ў ташкил мекунад. Панду ҳикмат дар ашъори  Рўдакӣ
Рўдак  қимати амал  ва   ҳаётии пандҳои ў дар ин 	
ӣ ӣ
аст,  ки аз ҳаёт омўхтанро мероси зиндагии одамон 
донистааст ва гуфтаи ў дар замони ҳозира қиммати боз 
ҳам баландтар  касб кард:
Бирав зи та ҷ рибаи рўзгор баҳра бигир,
Ки баҳри дафъи ҳаводи с  туро ба кор ояд.
  Рўдак  омўзиши фарҳангро на танҳо барои одами 
ӣ
имрўза зарур, балки дар гузашта ба он эҳтиё  доштан ва 	
ҷ
омўхтани инсонҳоро низ нисбат кардааст:
То  ҷ аҳон буд аз сари одам фароз,
Кас набуд аз роҳи дониш бениёз. Нек кор  ва дўст  асоси пандҳои хирадмандонаи ӯ ӣ ӣ
шоирест, ки олами ботинии вай беинтиҳост.  
Ин  аҳонро нигар бо чашми хирад,	
ҷ
Не бад-он чашм, к-андар ў нигар .	
ӣ
Ҳамчу дарёст, в-аз накўкор ӣ
Кишт и е соз, то бад-он гузор ӣ .
Як  силсила  шеърҳои  ошиқонаи  Рўдак ,  ки 	
ӣ
дар  он  хаёли  баде     ва  образнок   мақоми  баланде 	
ӣ ӣ
дорад, зебоии инсон аст
Зиҳ ӣ  фузуда  ҷ амоли ту зебу ороро,
Шикаста сунбулу зулфи ту мушку сороро.             Дар  боигарии  фикр,  хаёлоти  баде   ва  образнокии ӣ
сухан  Рўдакиро  “соҳибқирони  шоирон”  номидаанд.  Ҳамин  тавр, 
шеърҳои Рўдак  аз  иҳати зебо , образҳо ва ифодаҳои баде , вазн 	
ӣ ҷ ӣ ӣ
ва  оҳангнок   содда  равшан  ва  равон  буда,  дар  он  оҳангнок   ва 	
ӣ ӣ
ҳая они  ҳиссиёт  хеле  пурқувват  мебошад.  Чунин  услубро  дар 	
ҷ
гузашта “саҳли мумтанеъ” номиданд.
           Абўабдулло Рўдак  асосгузори 	
ӣ сабки хуросон	ӣ  буда намунаи 
беҳтарини  онро  э од  намудааст.  Рўдак     бештар  дар  ду    тарзи  услуби 	
ҷ ӣ
баён  асар  э од  кардааст. 	
ҷ Услуби  баде ӣ   ва  услуби  илм ӣ .   Ба  услуби   
баде ӣ     шеърҳои  лирик   ва  достонҳо,  ба  услуби  илм   бештар  панду 	
ӣ ӣ
ҳикмат ва порчаҳои фалсаф  кор фармуда шудааст.	
ӣ
Ҳамин  тавр,  Рўдак ӣ   баъди  истилои    араб    аввалин  шоири 
бузургест,  ки  комёбиҳои назми  асри    8-9 ро  ба  пояи  баланд  бардошта, 
асоси    шеъри    нави  форс -дариро  гузошта,  анъанаи    хуби  онро 
ӣ
барқарор кардааст ва барои барқарор шудани забони адабии то ик, ки 	
ҷ
дар  муборизаи  бо  ҳукмронии  забони  араб  устувор  шудааст,  асос 
гузошт.  Вай  дар  тамоми  давраи  таърихй  аз  асри  Х  то  имрўз  ҳамчун 
шоири  миллй ва умум ҷ аҳон  аҳамияти бузург дорад.	
ӣ Супориши хонаг :ӣ
Шеърҳое,  ки  бо  мисраъҳои  зерин  оғоз 
мешавад,  ба  дафтари  амалӣ  навиштан  ва  аз 
ҷиҳати мазмун таҳлил кардан:
1. Дило то кай ҳамеҷӯӣ манеро 
2. Бе рӯи ту хуршеди ҷаҳонсӯз мабод
3. Ҷуз ҳодиса ҳаргиз талабам кас накунад
4. Номад шунавам, дил зи фараҳ зинда шавад
5. Юсуфрӯе, к-аз ӯ фиғон кард дилам 
6. Гар бар сари нафси худ амирӣ, мардӣ

Мероси адабии Р дак ва ом зиши он ӯ ӣ ӯ Муҳаққиқони осори Р дак : ӯ ӣ Таҳқиқи ҳаёт ва э одиёти устод Р дак дар кишварҳои Шарқ, пеш аз ҷ ӯ ӣ ҳама, дар умҳурии исломии Эрон оғоз гардидааст. Ҷ Асари се ҷ илдаи бисёр муҳимми Саид Нафис бо ӣ унвони “Аҳвол ва ашъори Абуабдуллоҳ Чаъфар ибни Муҳаммад Р дакии Самарқанд ” (Теҳрон, 1305-1311) ӯ ӣ нахустин таҳқиқи доманадор перомуни р згор ва аҳволу ӯ ашъори шоир мебошад, ки он сарчашмаи асос ва ӣ нахустманбаъи араёни р дакишинос дар қаламрави ҷ ӯ ӣ Эрон, То икистон, Афғонистон ва сойири кишварҳои ҷ аҳон гардидааст. ҷ

Рудакишинос дар То икистон ҳудуди ӣ ҷ сад соли охир густариш пайдо кардаву осори мутааддиде перомуни р згор, аҳвол, ашъор, ӯ афкор ва сойири анбаҳои адабию ҳунарии ҷ шеъри ба миён омадаанд. Дар раъси чунин ӯ таҳқиқот корҳои ан омдодаи устод ҷ Садриддин Айн қарор дорад, ки бо ӣ “Намунаи адабиёти то ик” оғоз мегардад. ҷ Устод Садриддин Айниро метавон о ғ озгари не ҳ зати р ӯ дакишинос ӣ ва ба ин восита шинохти ҳ увияти милл ӣ дар То ҷ икистон донист.

унбиши бузурги р дакишинос дар Ҷ ӯ ӣ То икистон ба арафаи ашнгирии 1100 - ҷ ҷ солагии шоир дар соли 1958 рост меояд. Дар арафаи ин ашн ва пас аз он то ба имр з ҷ ӯ перомуни Р дак ва масъалаҳои гуногуни ӯ ӣ ҳувият ва э одиёти осори зиёде ба миён ҷ ӯ омадаанд, ки аз умлаи муҳимтарни онҳо ҷ китобҳои нисбатан омеъи устодон Абдулған ҷ ӣ Мирзоев бо номи “Аб абдуллоҳ Р дак ” ӯ ӯ ӣ (1958) ва Аълохон Афсаҳзод таҳти унвони “Одамушшуаро Р дак ” (2003) мебошанд. ӯ ӣ

• Инчунин, донишмандони дигари то ик, ба монанди ҷ Абдусалом Деҳот , Шариф он Ҳусейнзода, Холиқ ӣ ҷ Мирзозода, Муҳаммадвафо Бақоев, Сотим Улуғзода, Баҳром Сирус, Ра аб Амонов, П лод , Мирзо ҷ ӯ ӣ Турсунзода, Воҳид Асрор , Т рақул Зеҳн , Саъдоншоҳ ӣ ӯ ӣ Имронов, Расул Ҳодизода, Камол Айн , Муҳаммад он ӣ ҷ Шукуров, Абдулманнон Насриддинов, Худо Шарифов, ӣ Абдунаб Сатторзода, Раҳими Мусулмониёни ӣ Қубодиён , Мирзо Муллоаҳмадов, То иддин Мардон , ӣ ҷ ӣ Алии Муҳаммадии Хуросон , Амрияздони Алимардон, ӣ Аслиддин Низом , Субҳон Амирқулов, Асрори ӣ Рахмонфари Сомон , Абдушукури Абдусаттор ва ӣ дигарон дар ин фосила перомуни масъалаи мазкур пардохтаву осори арзишманде ба ву уд овардаанд. ҷ

Баҳси мероси адабии Рудак ва осори ӣ бозмондаи . ӯ Дар мавриди миқдори ашъори устод Р дак миёни муаллифони сарчашмаҳо ӯ ӣ ва донишмандони асрҳои охир андешаҳои мухталиф мав уданд. Ба устод Р дак дар ҷ ӯ ӣ тазкираву таърихномаҳо ва шоирон дар абёти алоҳида миқдори зиёди шеърро нисбат додаанд. Чунончи, Асадии Тус дар як байт ӣ чунин таъкид мекунад: Шоир чу гузин Р дак , к-он, к-аш бувад ашъор ӯ ӣ Беш аз саду ҳ аштод ҳ азор аз дур(р)у девон.