Mav zu: Muhammad Rizo Ogahiy hay ot i v a ijodi Darsning shiori: Adabiy ot at omdan k uchli, lek in uning k uchini o‘t in y orish uchun sarfl amaslik k erak ! (A.Qahhor)

Ogahiy (1809-1874)

Muhammad Rizo Ogahiy 1809-yil 17-dekabrda Xiva yaqinidagi Qiyot qishlog’ida Ernazarbiy mirob oilasida tug’ilgan. Otasi erta vafot etganligi tufayli amakisi Shermuhammad Munis qo’lida tarbiyalandi. 1829-yilda amakisi va ustozi Munis vafot etgach, Xiva xoni Olloqulixon (1825-1842) Ogahiyni Munisning o‘rniga mirob etib tayinlagan. Shu davrdan e’tiboran Ogahiy xalq hayoti va saroy ishlari bilan shug‘ullangan. Qizg‘in ijtimoiy-siyosiy mehnat bilan mashg‘ul bir paytda otdan yiqilib, oyog‘i «shakarlang» (shol) bo‘lib qolgan (1845). 1857 yildan miroblik vazifasidan iste’fo bergan. Umrining oxirigacha moddiy muhtoj, g‘amgin, kasalmand ahvolda kun kechirgan.

Ogahiy xalq orasida ko‘proq lirik shoir sifatida mashhur. Umrining oxirgi yillarida (1905-09) tuzgan lirik kulliyoti — «Ta’viz ul-oshiqin» («Oshiqlar tumori», 1872) bizgacha to‘la yetib kelgan. Devon an’anaviy tartibda tuzilgan, 470 g‘azal, 3 mustazod, 89 muxammas, 5 musaddas, 2 murabba, 4 musamman, 4 tarje’band, 7 qit’a, 80 ruboiy, 10 tuyuq, 1 mulamma, 4 chiston, 2 muammo, 4 masnaviy, 1 bahri tavil, 1 munojot, 1 oshiq va ma’shuq savol-javobi, 20 ta’rix, 19 qasida — jami 18000 misradan iborat. Devonga «Ash’ori forsiy» nomi bilan Ogahiyning fors tilidagi 1300 misra she’ri ham kiritilgan. Devondagi asarlar mazmun-mundarijasi markazida ishq mavzui turadi.

Ogahiy janr imkoniyatlariga ijodiy yondashib, ularni takomillashtirgan: o‘zigacha bo‘lgan 7-8, 10-12 baytli g‘azal yozish tartibini 23 baytgacha yetkazgan, mustazod janrining qo‘sh orttirma misrali yangi shaklini kashf etgan. Ogahiy «Riyoz ud-davla» («Saltanat bog‘lari», 1844), «Zubdat ut-tavorix» («Tarixlar qaymog‘i», 1845-46), «Jome’ ul- voqeoti sultoniy» («Sultonlik voqealarini jamlovchi», 1857), «Gulshani davlat» («Davlat gulshani», 1865), «Shohidi iqbol» («Iqbol guvohi», 1872) va boshqa tarixiy asarlarida Olloqulixon, Rahimqulixon (1843-46), Muhammad Aminxon (1846-55), Sayid Muhammadxon (1856-64), Muhammad Rahim II (1864-1910) hukmronligi davrida Xorazmda yashagan o‘zbek, turkman, qoraqalpoq, qozoq xalqlarining tarixi, madaniy va ijtimoiy hayoti, Xiva xonligining boshqa xonliklar bilan munosabati va boshqa tarixiy voqealar aks etgan.