MUST’E DAVRI MADANIYATI

Yuklangan vaqt:

23.11.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

174.462890625 KB

Ko'chirib olish

MAVZU: O’RTA PALEOLIT
( MUST’E DAVRI MADANIYATI )

R e j a:

1. Must’e davrining boshlanishi.
2. Olovning kashf etilishi va uning ahamiyati.
3. Must’e davri yodgorliklari va ularni o’rganilishi.
4. Dastlabki diniy tasavvurlar.

Must’e davri–asheldan keyingi, xronologik jihatdan muzlikning riss
bosqichiga muvofiq keladigan davrdir. Bu bosqich bir necha 10 ming yillar
davom etgan bo’lib, taxminan 40 ming yillar burun tugagan va u Frantsiyadagi
Must’e g’or-makoni nomi bilan atalgan.
Must’e madaniyati–neandertal odamlar hayoti, faoliyati, maishiy
munosabatlarining aks etishidir. Bu davrda neandertallar keng
territoriyaga yoyilgan, tabiat bilan ilk paleolit odamlariga nisbatan
faolroq munosabatga kirishgan. Tabiiy sharoit sovub, Evropa, Osiyo,
Amerika shimoliy viloyatlarining katta qismini ulkan muzliklar qoplagan.
Sharqiy Evropa hududlariga ham muz qatlamlari siljigan (uning
markaziy Skandinaviya bo’lgan) va qalinligi 2 km.ni tashkil etgan. Xatto
must’e bosqichida O’rta va xarbiy Sibirni ulkan muzlik qatlami qoplagan.
Shimoliy-Sharqda esa markazi Chukotka bo’lgan muzlik qoplagan.
Umuman, million km 2
ni muz qoplab, bu joy inson faoliyat ko’rsata
olmaydigan hududga aylangan

Must’e davrida – mamontlar, shimol bug’ilari va boshqa hayvonlar keng tarqalgan.
Muzlikning siljishi natijasida ob-havoning sovushi qadimgi odamlarni tabiiy sharoitga
moslashishiga turtki bo’ladi. Qadimgi odamlar tabiatning dahshatli sinovi (sovug’i)ga
chidash uchun yashash zaruriyatining turli formalarini topishga harakat qiladi. Bu harakat
(sovuqdan saqlanish, kiyim kiyish, ehtiyojni qondirish) natijasida insoniyat o’z
taraqqiyotida hal qiluvchi asosiy qadamlardan birini tashladi.


Insonning rivojlanish jarayonida ongning taraqqiysi asosiy hal
qiluvchi omillardan biridir. Must’e davrida yashagan va
antropogenez jarayonida 2 chi asosiy hal qiluvchi bosqich
hisoblangan – neandertallar dunyoni bilish, tabiat to’g’risida,
undagi o’zgarishlar va real voqealarcha munosabat borasida
ma’lum fikrga kela boshladi. O’z faoliyati davomida bilimga ega
bo’lish va fikrlash ko’nikmalarini sekin-asta egallanishi odamni
(insonni) rivojlantiradi. Natijada tabiatdagi voqealarning sehrli
tuyulishi ta’sirida dastlabki diniy tasavvurlar paydo bo’ladi. Ya’ni
hayratlanish, o’zgarishlarni sehr sifatida idrok etilishi . . .
murdalarni ko’mish – chuqur kovlash, murda yoniga uning
qurollarini quyilishi... va hakozolar «narigi dunyo» yoki ruh
haqidagi tushunchalarni paydo bo’lganligidan dalolat beradi.


Must’e davrida tabiatning keskin
o’zgarishi odamlar faoliyatida, hayotida
katta muammolarni keltirib chiqardi.
Avvalgi issiq iqlim o’rniga muz sovug’i -
havoning keskin o’zgarishi yashash
zaruratini qiyinlashtirdi. Ko’plab odamlar
sovuqdan qirilib ketadi. Tabiat bilan
kurashib, mol terilaridan kiyimlar tikib,
ochiq manzilgohlardan baland g’orlarga
joylashgan odamlar jon saqlab yangi
sharoitga ko’nika boshlagan.


Gorlarga joylashgan odamlarni uzoq vaqt kollektiv mehnat faoliyati bog’lab kelgan.
Ularning asosiy xo’jalik mashg’uloti – ovchilik bo’lib, u ehtiyojni qondirishdagi asosiga
aylandi. Odamlarning birgalikda yashashi va uning zaruriyatga aylanishi («kollektivda»
yoki g’or ichida) ichki maishiy munosabatlarni shakllanishiga olib keladi.

Must’e bosqichi ibtidoiy jamiyat ishlab chiqaruvchi kuchlari rivojlanishida katta ahamiyat
kasb etadi. Chunki bu davrda o’zining ishlab chiqarish funktsiyalariga ko’ra turli tuman
bo’lgan tosh qurollar paydo bo’ladi. Hozirgi kunda must’e madaniyat qurollarining 60 turi
topib o’rganilgan.


Chaqmoqtosh qurollar yasashning yangi texnikasi must’e davrida
keng yoyildi. Qurollar yasashning yangi usuli yorma texnika deb
ataladi. Bu usul orqali tosh qurolning bosh tomoni urib uchirilib, tekis
maydonga hosil qilinadi. U zarb maydonchasi deb ataladi. Shunday
maydoncha hosil bo’lgandan keyin uning chetlaridan avvalgi texnika
usuli vositasi bilan hosil qilish mumkin bo’lmagan yupqa tosh
parchalarini birin-ketin uchirib olishga imkon tug’ilgan. Tosh
parrakchalar uchirib olinib bo’lgach, nihoyat tosh bo’lagidan boshqa
uchirib bo’lmaydigan, tashqarisi tarashlangan o’zak qolgan. Bu o’zak
nukleus bo’lib, urib uchirish uchun ishlatiladigan yaxlit tosh esa
ushatgich deb atalgan. Must’e uchun ikki asosiy qurol turi: o’tkir uchli
qurollar va tarashlagichlar xarakterli bo’lib, ular uch burchakli
plastinkalardan yasalgan; bu plastinkalar yangi sindirish texnikasini
qo’llanib, disk (gardish) shaklidagi nukleuslarga (yadro) otboynik
(tosh) bilan urib hosil qilingan.


Qisqa va keng qurollar tayyorlangan. O’tkir uchli qurolning asosiy ishni
bajaradigan qismi-o’tkir cho’qqisi, tarashlagichning asosiy qismi esa–uch
burchakli plastinkaning yoysimon tagidir. Must’e davrida shakli jihatdan
tarashlagichga o’xshab ketadigan bo’lsa ham, lekin ishni bajaradigan chetidagi
chuqurchasi bilan farq qiladigan o’roq randa paydo bo’lgan. Bu asbob bilan
randalashgan, po’stloqni shilib olishgan. Qurollar ko’pincha chetlari o’tkir, yupqa
bo’laklarga yorilishi mumkin bo’lgan qattiq chaqmoqtoshdan yasalgan. Tabiatda
chaqmoqtosh keng tarqalgan. So’nggi must’eda ahyon-ahyonda istisno tariqasida
suyakdan qurollar yasala boshlagan. Eng qadimgi odamlar har narsani
eyaveradigan bo’lganlar: o’simliklardan tayyorlangan va go’shtli ovqatlar
iste’mol qilgan


Odamzodning tongida o’simlik oziq-ovqatlar ko’proq iste’mol qilingan bo’lsa kerak.
Odamlar bunday oziq-ovqatni tabiatdan tayyor shaklda olishgan. Ular o’simlik ildizlarini,
mevalarini, zamburug’larni iste’mol qilgan.

Demak, must’e o’ziga xos arxeologik bosqich bo’lib, u miloddan avvalgi 100-40
ming yilliklarni o’z ichiga olib, kishilik madaniyati rivojlanishida katta ahamiyatga ega
bo’lgan.


O’tgan ma’ruzada inson omil davrida olovdan foydalanganligi haqida gapirgan
edik. Lekin must’e davriga qadar u faqat tabiiy olovdan foydalangan. Olov turli yo’llar
bilan uzoq vaqt o’chirilmay saqlangan. Must’e davrida odamlar yog’ochni-yog’ochga
ishqalash yo’li bilan sun’iy olov hosil qilgan. Xatto qirish yoki tarashlash tufayli yog’och
qipig’ini hosil qilishgan, qipik ishqalanish tufayli qizib, tutagan. Uning ustiga tez o’t
oladigan yog’och qovuqlari tashlanib, puflash orqali yondirilgan.

Ammo olov hosil qilishning qadimgi usuli katta bardoshni va ko’nikmani talab etgan.
Olov hosil qilish mahoratini hamma ham birday egallay olmagan. Hatto o’z zamonidagi
ibtidoiy qabilalar ham kerak bo’lganida har safar olov hosil qilishdan ko’ra uni saqlab
turishni afzalroq ko’rganlar. Olov hosil qilishning boshqa usullari (parmalash, chaqmoq
toshdan o’t chiqarish va h.k.) ancha keyingi zamonlarga xos usullardir. Must’e davridan
ko’pgina gulxan qoldiqlari shu kungacha saqlanib qolgan, bu qoldiqlar o’sha zamonlarda
olovdan keng foydalanilganini ko’rsatadi


Olov odamlarni sovuqdan himoya qilish bilan birga ularni Er yuzida keng o’rnashuviga imkon
bergan Olov odamlarning ovqatni qovurib va pishirib iste’mol qilishlariga imkoniyat
tug’dirgan, shuning orqasidan ovqat sifati yaxshilangan, hazm qilish jarayoni vaqt jihatidan
qisqargan, ovqatni, ayniqsa go’shtli ovqatni yaxshiroq singdirishga qulaylik tug’dirgan. Bu
ovqat inson organizmidagi bioximik o’zgarishlarga ta’sir ko’rsatgan. Odamlarning tabiat bilan
bo’lgan munosabatida olovdan foydalanishi uni tabiatni ma’lum qismiga xukmron qilgan. Shu
bilan qadimgi odamlar uzil-kesil inson sifatida shakllangan, ya’ni hayvonot olamidan ajralgan.


Must’e yodgorliklari Markaziy Osiyo hududlarida keng
o’rganilgan. Must’e yodgorliklarini o’rganish 1938
yildan boshlagan bo’lib, hozirgi kunda Markaziy
Osiyoda 300 ga yaqin must’e makonlari aniqlangan.
Uning 100 ga yaqini arxeologlar tomonidan keng
o’rganilgan. O’zbekiston, Qozog’iston, Turkmaniston,
Tojikiston hududlarida must’e yodgorliklari mavjud.
O’rta tosh asri-must’e davri arxeologik yodgorliklari
O’zbekiston hududida ham mavjud bo’lib, bu davrda
yashagan ajdodlarimiz antropogenez shajarasida
neandertal odami nomi bilan ma’lumdir.


O’zbekistonda must’e davri yodgorliklariga Teshiktosh, Obiraxmat,
Xo’jakent, Amir Temur g’ori, Qizilqum, Zirabuloq...kabi joy makonlarini
kiritish mumkin. O’zbekistonda topilgan must’e davri yodgorliklari ichida
Teshiktosh g’ori alohida ahamiyatga ega. Teshiktosh g’ori 1938 yilda
A.Okladnikov tomonidan o’rganilgan. Teshiktosh g’oridan 9 yashar
bolaning mozori - qabri topilgan. Bola skleti chuqurcha qazib unga
chalqanchasiga yotqizilgan. Qabrning atrofi hayvon shoxlari (6 juft) bilan
o’ralgan. Gorda qalin kul qatlami mavjud bo’lib, uning orasidan turli
hayvon suyaklari topilgan. Gorda neandertal odamlari yashagan bo’lib,
ularning asosiy mashg’uloti ovchilik bo’lgan.

Obiraxmat g’or makoni Toshkentdan 100 km uzoqlik
d, Paltov soyining yuqori qismida joylashgan. Gor
yoysimon shaklda bo’lib, eni 20 metr kenglikda. Undan 10 m
qalinlikda 21 ta madaniy qatlam topiladi. Madaniy
qatlamlardan ohak toshli chaqmoqtoshdan yasalgan mehnat
qurollari, nukleuslar, parrakchalar, qirg’ichlar... topilgan. 30
mingdan ortiq tosh uchrindilaridan tayyorlangan pichoqlar
mavjud bo’lgan.
Must’e davri yodgorliklari nafaqat ochiq manzillarda, balki
g’orlarda, shuningdek tosh konlari bo’lgan ustaxonalarda ham
aniqlangan. Yuqorida keltirilgan manzillardan tashqari
Toshkent vohasida Xo’jakent g’ori, Samarqanddagi
Omonqo’ton, Takalisoy, Zarafshonda Uchtut, Ijond tosh
konlari ham arxeologlar tomonidan o’rganilgan.


Odamlarning mehnat faoliyati va uning kengaya borishi, atrof-muhit haqidagi
tushunchalarga ega bo’lishi ularning fikrini o’zgartiradi. Must’e davri odamlari
tabiat hodisalari bo’lgan kun bilan tun almashishi, momaqaldiroq, vulqon otilishi,
zilzila va... boshqalar haqida bosh qotirgan va ularga sig’inganlar. Hatto ular
tug’ilish, o’lim va narigi dunyo kabi tushunchalarga o’zlarini munosabatini
bildirgan. Masalan, Teshiktosh g’oridan topilgan qabrda dafn etilgan bola qanday
falokatga uchraganini ko’rish mumkin: 9-10 yoshli bola yirtqich hayvon ovi
paytida qoyatoshdan yoki boshqa sharoitda yiqilgan va og’ir jarohat olib halok
bo’lgan.

Bola jasadi qabrga qo’yilib, atrofiga arxar shohlarini
qadab qo’yilgan. Arxar shohlari ularning e’tiqodicha
o’lgan odamni narigi dunyoda muhofaza qiladi. Must’e
odamlari bu davrda tabiatdan tashqari kuchlarga ishongan.
Insonni o’rab turgan muhitda ruhlarning mavjudligiga
ishonish fanda animizm deb ataladi. U diniy
tasavvurlarning dastlabki kurtagi hisoblanadi.

ADABIY O TLAR :

Gulomov Ya. O’zbekistonda arxeologiya. T.1956. 37-38 bet.

Al’baum L.I. «Balaliktepa». Tashkent, 1960

Gerasimov M. «Lyudi kamennogo veka». M.,1964

Masson V.I. «Poselenie Djaytun». M., 1971

Mirsaotov G. «Drevnie shaxti Uchtuta». T., 1973

www.ziyonet.uz

MAVZU: O’RTA PALEOLIT ( MUST’E DAVRI MADANIYATI )

R e j a: 1. Must’e davrining boshlanishi. 2. Olovning kashf etilishi va uning ahamiyati. 3. Must’e davri yodgorliklari va ularni o’rganilishi. 4. Dastlabki diniy tasavvurlar.

Must’e davri–asheldan keyingi, xronologik jihatdan muzlikning riss bosqichiga muvofiq keladigan davrdir. Bu bosqich bir necha 10 ming yillar davom etgan bo’lib, taxminan 40 ming yillar burun tugagan va u Frantsiyadagi Must’e g’or-makoni nomi bilan atalgan. Must’e madaniyati–neandertal odamlar hayoti, faoliyati, maishiy munosabatlarining aks etishidir. Bu davrda neandertallar keng territoriyaga yoyilgan, tabiat bilan ilk paleolit odamlariga nisbatan faolroq munosabatga kirishgan. Tabiiy sharoit sovub, Evropa, Osiyo, Amerika shimoliy viloyatlarining katta qismini ulkan muzliklar qoplagan. Sharqiy Evropa hududlariga ham muz qatlamlari siljigan (uning markaziy Skandinaviya bo’lgan) va qalinligi 2 km.ni tashkil etgan. Xatto must’e bosqichida O’rta va xarbiy Sibirni ulkan muzlik qatlami qoplagan. Shimoliy-Sharqda esa markazi Chukotka bo’lgan muzlik qoplagan. Umuman, million km 2 ni muz qoplab, bu joy inson faoliyat ko’rsata olmaydigan hududga aylangan

Must’e davrida – mamontlar, shimol bug’ilari va boshqa hayvonlar keng tarqalgan. Muzlikning siljishi natijasida ob-havoning sovushi qadimgi odamlarni tabiiy sharoitga moslashishiga turtki bo’ladi. Qadimgi odamlar tabiatning dahshatli sinovi (sovug’i)ga chidash uchun yashash zaruriyatining turli formalarini topishga harakat qiladi. Bu harakat (sovuqdan saqlanish, kiyim kiyish, ehtiyojni qondirish) natijasida insoniyat o’z taraqqiyotida hal qiluvchi asosiy qadamlardan birini tashladi.

O'xshashlar

Ahamoniylar davri madaniyati

Temur va Temuriylar davri madaniyati

O’RTA OSIYO MADANIYATI TARIXIDA NUTQ MADANIYATI

BOBIL MADANIYATI

SOPOLLITEPA MADANIYATI