logo

Nutq boyligini ta’minlovchi vositalar

Yuklangan vaqt:

10.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1395.5537109375 KB
Mav zu: N ut q boy ligini t a’minlov chi 
v osit alar
                             Reja:  
1.N ut q boy ligini t a’minlov chi 
t ij v osit alari 
2. At oqli so’z sanat k orlari 
3.N ut qning boy lik  darajasini 
pasay t it uv chi int onat sion 
t ak rorlar                    Dars 
    shiori:              O` t ilgan mav zu bo` y icha sav ol v a t opshiriqlar
1.Nut qning aniqlik  sifat ini misollar asosida t av sifl ang.
2.Shak ldosh v a k o‘p ma’noli so‘zlarning nut q aniqligini t a’ 
minlashdagi o‘rnini izohlang. 
3. Paronim so‘zlami not o‘g‘ri qo‘llash nat ijasida nut qning 
qay si k ommunik at iv  sifat lariga put ur y et adi?
4. Til birlik larining qanday  birik uv i nut qning 
mant iqiy ligini t a’minlay di?
5. Nut q mant iqiy ligining t ilning morfologik  v a sint ak t ik  
sat higa bog‘liqligini t av sifl ang.
6. Adabiy  nut qning sofl igiga put ur y et k azuv chi 
unsurlarning asosiy larini ay t ing v a misollar k elt iring.                                    Bilib oling!
N ut qning boy ligini t a’minlashda bir qancha t il 
v osit alari isht irok  et adi. Ular orasida lek sik , 
semant ik , grammat ik , int onat sion v osit alar 
alohida o‘rin t ut adi.N ut qning boy ligini 
t a’minlashda, ay niqsa, ma’nodoshlik  k at t a 
imk oniy at ga ega. Ma’nodoshlik , ma’lumk i, faqat  
so‘zlar doirasidagina emas, balk i morfologik  v a 
sint ak t ik  birlik lar doirasida ham k eng 
t arqalgan.Mat nda so‘z, so‘z birik masi v a gap 
t ak roridan qochishning eng qulay  y o'llaridan biri 
ay ni shu ma’nodoshlik  asosida bir xil birlik larni 
almasht irishdir.              Bilib oling!
Boy, shirali nut q t uza bilishi uchun 
so‘zlov chining, eng av v alo, so‘z zaxirasi boy  
bo‘lmog‘i k erak . A t oqli so‘z san’at k orlarida, 
masalan, ulug‘ A lisher N av oiy da 26 mingdan 
ort iq, rus shoiri  A .S.Pushk inda 21 mingdan 
ort iq so‘z boy ligi mav judligini mut axassislar 
t a’k idlay dilar. A lbat t a, bunday  ulk an so‘z 
boy ligiga ega bo‘lish har k imga ham nasib 
et av ermay di. Ammo o‘z nut qining boy  v a 
t a’sirchan bo‘lishini ist ay digan har bir k ishi o‘z 
lug‘at  boy ligini k engay t irib borish haqida 
qay g'urishi lozim.                                     Bilib oling!
           Tilimizdagi sodda v a qo‘shma gaplar, murak k ablashgan 
gaplar, ularning xilma-xil qoliplari, bu qoliplar asosida 
y arat ilishi mumk in bo‘lgan millionlab jumlalar boy  nut q t uzish 
uchun chek siz imk oniy at dir. Bulardan xabardor k ishining nut qi 
t ark ib nuqt ay i nazaridan faqat  bir xil qolipdagi jumlalardan 
t ark ib t opmay di, y a’ni bir xil sint ak t ik  birlik lar t ak roridan 
iborat  bo‘lmay di.
         N ut qning boy lik  darajasini pasay t iruv chi lek sik , semant ik , 
morfologik , sint ak t ik  v a int onat sion t ak rorlarni badiiy  nut qda 
alohida badiiy  maqsad bilan at ay in qo'llanadigan t ak rorlardan 
farqlash lozim. Ko’proq badiiy  v a publit sist ik  nut qda muay y an 
t ushuncha y ok i mazmunni alohida t a’k idlash, ohangdorlik  k abi 
niy at lar bilan bog‘lov chi, so‘z, so‘z birik masi, gaplar 
t ak rorlanadi.               67-m ashq. Badiiy  v a ilm iy -omm abop m at nda o‘rik k a berilgan 
t av sifl arni qiy oslang. N ut qning boy lik  sifat i qay si uslubda 
aham iy at liligini t ushunt iring .
                                           O` rik
       Qant ak  o‘rik  
       Ot im bor, 
       X o‘p mazali 
       Tot im bor.
       Mag‘izimga berk it gan 
       Qandim bor, 
       N ov v ot im bor.                            0‘rik
0‘rik  — ra’noguldoshlar 
oilasiga mansub mev ali 
o‘simlik . Vat ani — O` rt a Osiy o. 
0‘zbek ist onda, asosan, oddiy  
o‘rik  t uri ek iladi. Mev asi et li, 
y umaloq, t uxumsimon, oq, 
sariq, qizg‘ish; danagidan 
ajraladigan, ajralmay digan 
xillari bor; shirin, 
shirinnordon. 0‘rik  — y ax shi 
asal beruv chi darax t .               69-mashq. She’rni o‘qing v a lek sik  t ak rorning 
qanday  maqsad bilan qo‘llanganini aniqlang .
Shag‘irlay di  bet inim dary o,                                
   Shag‘irlay di  qorong‘i duny o, 
Shag‘irlay di  v ahm t o‘lgan jar,                            
   Shag‘irlay di  v odiy, daralar.
                                                                                    
                                           66-mashq.Mat nni o'qing. Hozirgi zamon   ma’nosining 
ifodalanishiga diqqat  qiling.Grammat ik   ma’nodoshlik ning 
boy  nut q t uzishdagi isht irok ini izohlang.
          Tek is dalada Tohir y alangoy oq bo‘lib, ho‘k iz bilan  y er 
hay damoqda . Samarqandda Tohirga qo‘shilib nav k ar bo‘lib 
k elgan bir qulog‘i k esik  Mamat  esa hali hay dalmagan 
y erga qulochk ashlab  urug‘ sochy apt i . U ham y alang oy oq 
bo‘lib isht on pochasini  shimarib olgan . Ulardan narida uch-
t o‘rt t a dahk at lik  t ojik  dehqonlar ham  y er hay dab, ek in 
ek ay ot ir . Yer  y umshoq,  hav o  y oqimli , ishning unumi 
y axshi . Shuning uchun hammalarining ruhlari  k o‘t arink i . 
Shuncha v aqt  jang-u jadalda y urib, dehqonchilik  k asbini 
sog‘ingan Tohir endi y ay rab  y er hay day di  v a birda-y arim 
ashula  xirgoy i qilib qo‘y adi.               65-mashq. Mat nlarni o‘qin. Lek sik , sint ak t ik  v a int onat sion 
t ak rorning mat n mazmunin   t a’k idlashdagi o‘rnini 
izohlang. Tak rorning nut q boy ligiga t a’sirini baholang.
           1. Bir mahal t ungi osmondagi bulut lar supurilib, ozod-ozod 
t o‘lin oy  samoda nur sochdi.  Bir malak   bor edi, k elin bo‘ldi,  bir 
jay ron  bor edi, qafasga t ushdi,  bir qiz  bor edi, t urmush 
ost onasiga shu t ariqa qadam qo‘y di. 2. Farzand k o‘rgach, 
Ra’no, haqiqat an ham, gulgul ochildi. Qizlik  go‘zalligi bu 
t arov at  oldida hech nima bo‘lmay  qoldi.  Gul edi , xudoning 
qudrat i bilan oqi oqqa, qizili qizilga ajraldi.  Chechak  edi , barq 
urib ochildi.  Bulut  edi , y omg‘irini ay amay  t o‘k di.  Quy osh edi, 
harorat -la porladi.  Oy  edi , t olishdi.  Kecha edi , bag‘ri y ulduzga 
t o‘ldi.  Qush edi , jo‘shib-jo‘shib say radi.  Zilol edi,  sharqirab oqdi.               68-mashq. Gaplarni o'qing. Nut qning 
boy ligini t a’minlay ot gan birlik lami izohlang.
               1. J uda ishni k o‘ngling t usagan ek an, ana, k o‘cha-k o‘y da 
necht a gazet  sot adigan k iosk a bo‘sh y ot ibdi, o‘shanga ishga 
k ir, ma’rifat  t arqat , ziy o soch. 2. Uchrashuv  t ugab, 
mehmonlik  izzat imiz bit ib, u y erdagi o‘rt oqlar biror o‘n 
chaqirimcha k uzat ib qo‘y gach, y ana ik k imiz y olg‘iz qoldik . 
3.- Ot ni biladigan odamlarni x ush k o‘raman. Biz asli 
ot boqarning o‘g‘limiz, Saidqul ak a, ot ni y ax shi k o‘ramiz. 
Boshqa ishlarimizni ay t olmay man-u, lek in uch-t o‘rt t a 
y ax shi t ulporimiz bor. To‘pori t amom o‘zidan k et gan, 
mening borligimni but k ul unut ib, hansirab y ugurib, 
but alarning shox larini sindirib, nuqul x it ob qiladi: Uch-a, 
joniv or! Uch, ak ang qarag‘ay ning xo‘rozlari!              Must ahk amlash:quy idagi iboralarning   izohlarini 
esda t ut ing. Ular isht irok ida gaplar t uzing.
         Esi chiqib k et moq N ihoy at da qat t iq qo‘rqmoq. 
Variant i: esxonasi chiqib k et moq. Ma’nodoshi: jon-
poni chiqib k et moq; joni xalqumiga k elmoq.  
O‘xshashi: k ay fi  uchmoq; y uragi chiqib k et moq.
Yuzidan o` t a olmaslik  Biror ishni qilishda 
k imningdir ra’y i, xohishi bilan hisoblashmoq.
     N amuna: Bu ov ozni eshit ib,  esim chiqib k et di.              Qo’shimcha ma’lumot lar:              Aziz o` quv chilar,darsdagi faol 
isht irok ingiz uchun rahmzt !              E’t iboringiz uchun 
rahmat !

Mav zu: N ut q boy ligini t a’minlov chi v osit alar Reja: 1.N ut q boy ligini t a’minlov chi t ij v osit alari 2. At oqli so’z sanat k orlari 3.N ut qning boy lik darajasini pasay t it uv chi int onat sion t ak rorlar

Dars shiori:

O` t ilgan mav zu bo` y icha sav ol v a t opshiriqlar 1.Nut qning aniqlik sifat ini misollar asosida t av sifl ang. 2.Shak ldosh v a k o‘p ma’noli so‘zlarning nut q aniqligini t a’ minlashdagi o‘rnini izohlang. 3. Paronim so‘zlami not o‘g‘ri qo‘llash nat ijasida nut qning qay si k ommunik at iv sifat lariga put ur y et adi? 4. Til birlik larining qanday birik uv i nut qning mant iqiy ligini t a’minlay di? 5. Nut q mant iqiy ligining t ilning morfologik v a sint ak t ik sat higa bog‘liqligini t av sifl ang. 6. Adabiy nut qning sofl igiga put ur y et k azuv chi unsurlarning asosiy larini ay t ing v a misollar k elt iring.

Bilib oling! N ut qning boy ligini t a’minlashda bir qancha t il v osit alari isht irok et adi. Ular orasida lek sik , semant ik , grammat ik , int onat sion v osit alar alohida o‘rin t ut adi.N ut qning boy ligini t a’minlashda, ay niqsa, ma’nodoshlik k at t a imk oniy at ga ega. Ma’nodoshlik , ma’lumk i, faqat so‘zlar doirasidagina emas, balk i morfologik v a sint ak t ik birlik lar doirasida ham k eng t arqalgan.Mat nda so‘z, so‘z birik masi v a gap t ak roridan qochishning eng qulay y o'llaridan biri ay ni shu ma’nodoshlik asosida bir xil birlik larni almasht irishdir.

Bilib oling! Boy, shirali nut q t uza bilishi uchun so‘zlov chining, eng av v alo, so‘z zaxirasi boy bo‘lmog‘i k erak . A t oqli so‘z san’at k orlarida, masalan, ulug‘ A lisher N av oiy da 26 mingdan ort iq, rus shoiri A .S.Pushk inda 21 mingdan ort iq so‘z boy ligi mav judligini mut axassislar t a’k idlay dilar. A lbat t a, bunday ulk an so‘z boy ligiga ega bo‘lish har k imga ham nasib et av ermay di. Ammo o‘z nut qining boy v a t a’sirchan bo‘lishini ist ay digan har bir k ishi o‘z lug‘at boy ligini k engay t irib borish haqida qay g'urishi lozim.